KLASA SZKOLNA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
Szkoła ma ogromny wpływ na rozwój dziecka, ponieważ zastępuje ona dziecku rodzinę, a nauczycielka matkę. Według prof. F. Iniewskiego „szkoła jest wychowawczą komórką organizacyjną, istniejącą w wielkim organizmie społecznym naszej rzeczywistości....Toteż każde działanie wychowawcze musi wynikać z treści życia społeczeństwa, a podyktowane powinno być potrzebami dziecka, szkoły i środowiska.
.....Szkoła bierze ze środowiska rzeczywistość społeczną, wartościując pewne wytwory i zjawiska, a poprzez swą działalność wpływa na kształtowanie się środowiska. Środowisko czerpie ze szkoły naukowe podstawy życia, wprowadzając je do praktyki, oddziałuje na pracę wychowawczą szkoły, nadaje jej społeczny charakter. Szkoła odkrywa w coraz większym stopniu rolę wyspecjalizowanej instytucji, jej cechą charakterystyczną jest to, że zachodzą w niej procesy socjalistyczne coraz częściej kierowane.
Dziecko przychodzi do szkoły i:
podlega ono odrębnemu systemowi dyscypliny i nagradzania,
zwiększa zakres niezależności polegającej na możliwości podejmowania samodzielnie własnych decyzji, odpowiedzialnych zadań itp.
oddala się od domu
Dziecko wchodzi w różnorodne role społeczne. W momencie powstawania klasy będą to role formalne, narzucone uczniowi przez nauczyciela albo poprzez sytuacje związane z faktem bycia uczniem.
„ Klasa szkolna stanowi w naszym systemie szkolnym podstawową komórkę szkoły...klasa jako taka jest tworem bardzo skomplikowanym i wymaga w celu stworzenia odpowiednich warunków do realizacji podstawowych zadań, wiele zabiegów organizacyjno- wychowawczych. Zagadnieniu temu naukowa literatura pedagogiczna poświęca wiele uwagi wystarczy choćby takie prace jak: Nawroczyńskiego, Lewina, Okonia, Muszyńskiego..., które pokazują różne sposoby rozwiązania tego problemu, a praktyka szkolna wskazuje, iż zagadnienie to jest żywe i aktualne.
Według „Słownika Pedagogicznego” W. Okonia „klasa to zbiór uczniów, zwykle rówieśników uczących się we wspólnej izbie szkolnej wg tego samego programu i reprezentujących ten sam poziom zaawansowania w karierze szkolnej”.
Struktura uczniowskiej społeczności szkolnej jest pod względem formalnym podzielona na grupy według roczników. Niemal w każdej klasie jest kilkoro młodszych o rok i kilkoro „przerośniętych” dzieci. Zasadą jest jednakowość klasy tzn. założono że uczniowie jednej klasy są podobni pod pewnymi względami.
Programy nauczania są takie same dla wszystkich klas I, II, II, w całej Polsce. Według
J. Rodziewicza „jeden rocznik to populacja mieszcząca się w jednym przedziale pod względem rozwoju biologicznego, intelektualnego, moralnego, społecznego”.
Podział na klasy jest wygodny z organizacyjnego punktu widzenia, w rzeczywistości identyczność klas szkolnych jest pozorna, gdyż część uczniów mieści się w normie, część wyrasta ponad średnią a inni są opóźnieni. Właśnie ci ostatni sprawiają na ogół kłopoty wychowawcze, ci nadprzeciętni- nudzą się na lekcjach, wymądrzają i zajmują się poza programowymi przedsięwzięciami.
Stosowane dla wszystkich metody i techniki pracy dydaktyczno- wychowawczej okazują się skuteczne dla jednych a dla innych są nieprzydatne. To co jedni zrozumieją natychmiast, długo jeszcze będzie niedostępne dla innych. Takie same oceny dla jednych uczniów mogą być nagrodą, dla drugich karą, a na innych nie zrobią wrażenia.
Żaden nauczyciel nie powinien traktować klasy szkolnej jako sumy poszczególnych uczniów. Jest ona „systemem społecznym, a więc grupą społeczno- wychowawczą” Uczeń nie wybiera klasy, jest do niej włączany lub przenoszony przez władze szkolne, „klasa stanowi grupę społeczno zadaniową, realizującą cele dydaktyczne i wychowawcze. Kierowniczą rolę w osiągnięciu celów odgrywa wychowawca i uczący w niej nauczyciele.
Klasa szkolna pod wpływem oddziaływania dydaktyczno- wychowawczego nauczycieli i procesów zachodzących w niej samej przekształca się z grupy społecznej w system społeczno wychowawczy stymulujący rozwój poznawczy i moralno- społeczny uczniów”.
W systemie tym powstają dojrzalsze i wyższe typy i formy stosunków społecznych.
„System klasowy rozwijając się na podstawie założonych celów i norm staje się zdolnym do zużytkowania zdobytej wiedzy i uczenia się. Tak więc system klasowy, w wyniku rozwoju może nabyć cech systemu refleksyjnego i samoregulującego się”.
Jakie elementy i struktury składają się na system klasy szkolnej?
Kierowniczą rolę odgrywa nauczyciel (wychowawca klasy). Nauczyciele oddziałują na zespół klasowy na lekcjach i poza lekcjami. W wyniku tych oddziaływań kształtują się:
a) określone normy i wzory zachowania np. w klasie mogą formować się wzajemna życzliwość, zaufanie
b)układy pozycji ról i stosunków wzajemnych np. w klasie uczniowie dobrzy w nauce zdobywają wyższe pozycje, nie ma uczniów odrzuconych, tworzą się prawdziwe przjażnie i małe grupy, które łączy wspólnota zainteresowań,
c)systemy postaw, potrzeb, wiedzy uczniów, tworzą się postawy społeczne, światopoglądowe uczniów, postawy wobec nauczycieli, szkoły itp.: rozbudzają się potrzeby psychiczne i społeczne (bezpieczeństwa, pozytywnej oceny) oraz potrzeba wiedzy teoretycznej i praktycznej (np. z dziedziny współżycia), systemy organizacyjne; klasa ma z reguły strukturę organizacyjną np. posiada radę klasową-podzielona jest na grupy 5-7 osobowe .
Na funkcjonowanie systemu klasowego wpływają wzajemne postawy emocjonalne nauczycieli i uczniów .Wyróżniamy następujące układy występujące w klasie szkolnej:
A-Wzajemnej życzliwości
W układzie tym nauczyciel darzy uczniów sympatią, a oni odwzajemniają to uczucie. Układ ten powoduje rozwój umysłowy i społeczny uczniów. Takie wzajemne, pozytywne postawy sprzyjają integracji zespołu klasowego. Pozytywne relacje między nauczycielami a uczniami wpływają dodatnio na autorytet nauczyciela.
B- Neutralny
W układzie tym nauczyciel i uczniowie mają wzajemnie do siebie stosunek obojętny. Nie sprzyja to pobudzaniu motywacji do nauki u uczniów.
C-Konfliktowy
Nauczyciel traktuje uczniów niechętnie lub wrogo, uczniowie odwzajemniają się taką samą postawą .Układ taki zaburza równowagę systemu klasowego.
Środowisko wychowawcze wg .”Psychologii wychowawczej” M. Przetacznikowej i Z. Włodarskiego” jest to część otoczenia człowieka i świata, w jakim ona żyje, która tworzy układ czynników ekologicznych oddziałujących na sposób bezpośredni lub pośredni na jednostkę, tak że zostają osiągnięte skutki wychowawcze”
W definicji tej autorzy kładą nacisk na efekty oddziaływań środowiska wychowawczego, a nie formy wywierania przez nie wpływu. Przykłady środowisk wychowawczych: przedszkole szkoła, organizacja młodzieżowa.
Specyfiką środowiska wychowawczego jest to, że wywiera ono wpływ wychowawczy na jednostkę, pozostawiając w jej psychice pewne ślady.
R.Wyroczyński „ wyróżnia naturalne i intencjonalne środowisko wychowawcze.
Środowisko naturalne to rodzina, grupa społeczna, społeczność lokalna, oddziałująca w sposób spontaniczny często niezamierzony, na osoby pozostające pod ich wpływem.
Środowisko intencjonalne tworzą instytucje podejmujące zamierzone oddziaływania zgodnie z określonym wzorem, modelem, ideałem wychowawczym”. Te funkcje --> spełniaj[Author:U] ą szkoły, organizacje dziecięce lub młodzieżowe.
J. Pieter „ przy klasyfikacji rodzajów środowisk uwzględnia ich „odległość od wychowanka”. Najbliższe jest mu środowisko lokalne ( dzielnica miasta, jej zabudowa, standard materialny mieszkańców) oraz środowisko regionalne (jego uprzemysłowienie, system komunikacji, krajobraz)
Wyróżnia on też obiektywne i subiektywne składniki środowiska.
Składnikami obiektywnymi są: warunki mieszkaniowe rodziny, liczebność klasy szkolnej, wyposażenie szkoły w pomoce naukowe.
Składnikami subiektywnymi są: poziom kulturalny i moralny rodziny oraz atmosfera wychowawcza jaka panuje w szkole.
Podstawowe środowiska wychowawcze to rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze.
Rodzina odgrywa szczególnie ważną rolę w pierwszych latach życia dziecka, wtedy gdy pozostaje ono pod wyłączną opieką rodziców. Wpływ rodziny zaznacza się w wieku szkolnym i okresie dorastania
Środowisko szkolne to nauczyciele i ich postawy wobec uczniów, stosowane metody wychowawcze i kontakty społeczne ukształtowane w klasie . Wyposażenie szkoły w sprzęt i pomoce naukowe oraz jej otoczenie to składniki środowiska szkolnego.
Podstawową grupą społeczną na terenie szkoły jest klasa. Zachodzi w niej proces uczenia się, nabywania wiedzy i umiejętności, a także kształcenia sprawności zawodowych. Procesem tym kieruje nauczyciel, realizuje on różne cele wychowawcze.
W klasie rozwija się współdziałanie i współpraca, lub też powstają konflikty i antagonizmy.
Z. Zaborowski zaznacza że „stosunki kształtujące się między uczniami w klasie w toku nauki i zajęć pozalekcyjnych, w pracy społecznej i zabawie, przesycone ideą rzetelnej równości, pomocy, wzajemnego zaufania, tolerancji cudzych przekonań, powinny stać się dla nich wzorem, modelem stosunków w ich przyszłym życiu zawodowym, społecznym i osobistym”
Kiedy dzieci rozpoczynają naukę brakuje między nimi więzi społecznej. Zaczyna się ona stopniowo wytwarzać, na skutek nawiązywania w klasie kontaktów społecznych sprzyjających kształtowaniu się poczucia przynależności do niej. Tworzenie się klasy szkolnej jako grupy społecznej uzależnione jest od władz oświatowych oraz regulaminu szkolnego. Określają one liczebność uczniów w klasie, ich wiek, płeć, ubiór, regulamin wyznacza także prawa ucznia i jego obowiązki w szkole, a także określa pożądane i niedopuszczalne formy zachowania się. Dzieci rozpoczynając naukę w szkole maja już pewne upodobania, zamiłowania, postawy. Mają one wpływ na nawiązywane kontakty koleżeńskie, wytwarzanie się postawy sympatii i antypatii, a także powstawanie różnych konfliktów i antagonizmów.
Więź społeczna, jej wytworzenie w klasie zależy od opinii zespołu klasowego.
Jak zauważył Z. Zaborowski „przedmiotem krytycznej opinii zespołu mogącej wpływać korzystnie na zachowanie się jego członków bywa u dzieci w wieku szkolnym lekceważący stosunek do nauki, niewłaściwe zachowanie się na przerwach, zarozumiałość, krytykowanie innych, nieprzestrzeganie czystości, kłamliwość, niedotrzymywanie przyrzeczeń, dwulicowość”.
Ujemna funkcja zespołu zaznacza się wtedy, gdy uczeń za namową kolegów zaniedbuje obowiązki szkolne, pali papierosy, wagaruje, niszczy mienie społeczne lub kradnie.
Wśród wyżej wymienionych stosunków interpersonalnych wyróżniamy stosunki koleżeńskie i przyjacielskie. Stosunki koleżeńskie i przyjacielskie nazywane bywają stosunkami osobistymi. Więź emocjonalna kształtująca się między jednostkami odgrywa w nich ważną rolę.
Stosunki między jednostką a grupą oraz między grupą a jednostką mogą być pozytywne lub negatywne. Pozytywne, gdy przyjmują formę opieki i zaufania wobec jednostki. Negatywne gdy przyjmują formę izolacji, wycofywania się . W procesie kształtowanie się stosunków społecznych w klasie może wystąpić zjawisko które polega na tworzeniu się zespołów składających się z 4-7 uczniów, którzy wspólnie wykonują zadania na lekcjach, przygotowują prace domowe, uczestniczą w czasie wolnym w zabawach i grach sportowych.
Między grupami nieformalnymi, jakie istnieją w tej samej klasie może się wytwarzać stosunek współdziałania, wzajemnej życzliwości, tolerancji dla odmiennych zainteresowań i postaw przejawianych przez członków grupy. Mogą powstawać między nimi konflikty i antagonizmy powodowane izolowaniem się członków jednej grupy, lekceważącym stosunek do innej grupy.
Wzajemne uprzedzenia są jednym z powodów polaryzacji klasy szkolnej i powstawania antagonizmów między grupami nieformalnymi.
Uprzedzeniom tym towarzyszy postawa nietolerancji, wrogości, podziału na „swoich” i „obcych”, izolowania się, niechętnego lub podejrzanego odnoszenia się do kolegów należących do „obcych” grup. Niekorzystne zjawisko, jakie występuje we współżyciu społecznym klasy szkolnej to wytworzenie się w niej niewłaściwie zrozumianej solidarności koleżeńskiej. Jej przejawy to : ukrywanie przewinień kolegów, oszukiwanie nauczycieli, podpowiadanie na lekcji, odpisywanie prac domowych itp.
Nauczyciel-wychowawca przeciwdziałając polaryzacji niewłaściwej może zintegrować klasę szkolną, staje się ona wtedy zwartym zespołem, z prawidłowo ukształtowanymi stosunkami społecznymi, zespołem zdolnym do określonych zadań sprzyja integracji zespołu klasowego. „Pozytywną rolę może również spełniać oddziaływanie na świadomość członków antagonistycznych grup nieformalnych zmierzająca do rozładowania wzajemnych uprzedzeń, wyjaśnienia przyczyn ich powstania, wytworzenia postawy wzajemnej życzliwości i tolerancji dla odmiennych postaw, aspiracji, zainteresowań”
Wynikiem integracji jest identyfikacja z grupą. Przejawia się ona w poczucie Przynależności do klasy, współodpowiedzialności za zachowanie się kolegów, ich osiągnięcia szkolne, za wyniki wspólnie wykonywanych zadań.
Identyfikacja dziecka z grupą stymuluje uczestnictwo w pożytecznych dla niej działaniach.
Taką funkcję spełnia samopomoc koleżeńska dla kolegów z trudnościami w nauce, uczestniczenie w pracach zmierzających do podniesienia estetyki klasy szkolnej, organizowanie atrakcyjnych imprez klasowych. W trakcie kontaktów społecznych, jakie nawiązywane są w klasie kształtuje się popularność poszczególnych członków zespołu klasowego. Dzieci niepopularne są nie lubiane przez kolegów, nie nawiązują z nimi prawidłowych kontaktów społecznych. „Dzieci popularne mają zazwyczaj dobre warunki środowiskowe, wyróżniają się dbałością o wygląd zewnętrzny, są ruchliwe, a przy tym zdyscyplinowane, przejawiają towarzyskość, są nie agresywne, wykazują posłuszeństwo wobec dorosłych, ich poziom rozwoju intelektualnego jest co najmniej przeciętny.
Dzieci niepopularne natomiast wychowują się zazwyczaj w niekorzystnych warunkach środowiskowych, bywają brudne i niedbale ubrane, przejawiają nadmierną ruchliwość połączoną z brakiem zdyscyplinowania, są nietowarzyskie, agresywne, nieposłuszne wobec dorosłych, wykazują przeciętny lub poniżej przeciętnego poziom rozwoju umysłowego”.
M. Pilkiewicz badał zależność między popularnością w zespole a postępami w nauce. Badania wykazały, że „ w niższych klasach szkoły podstawowej dzieci popularne są zazwyczaj dobrymi uczniami, tylko bardzo nieliczne jednostki osiągają wysoką popularność, nie spełniając powyższego warunku. W starszych klasach szkoły podstawowej zmniejsza się zależność między popularnością a postępami w nauce, niemniej uczniowie osiągający słabe wyniki rzadko uzyskują dużą popularność.
W wieku szkolnym osiągnięciu popularności sprzyjają: koleżeńskość, pewność siebie, dbałość o higienę osobistą i wygląd zewnętrzny. Większą popularność mają dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych, gdyż mają większą umiejętność współżycia społecznego. Bardziej popularne są dzieci z rodzin, w których panuje korzystna atmosfera wychowawcza, wyższy poziom kulturalny.
Między dziewczętami a chłopcami obserwujemy pewne różnice w zakresie uwarunkowań popularności. U dziewcząt popularności sprzyja estetyczny wygląd, taktowne zachowanie się, spokój, opanowanie; u chłopców większą rolę odgrywa stanowczość, odwaga, siła i sprawność fizyczna. Brak popularności spowodowany jest przejawianym przez dziecko brakiem koleżeńskości, nieumiejętnością współżycia w grupie, skłonnością do izolacji, czasem cechami wyglądu zewnętrznego związanymi z defektami rozwojowymi, zaniedbanym wyglądem, brakiem urody. Brak popularności może być następstwem uprzedzeń do dzieci należących do określonych grup etnicznych, społecznych.
Popularność sprzyja nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, przyczynia się też do aktywizacji społecznej. Dziecko popularne może być zbyt pewne siebie, lekceważyć kolegów mniej uzdolnionych itp. U dzieci wysoce popularnych wytwarzają się nieraz postawy egoistyczne, poziom ich uspołecznienia jest niski.
W środowisku szkolnym główną rolę odgrywa nauczyciel, który kieruje rozwojem umysłowym i społecznym uczniów, realizuje przy tym cele wychowania. Nauczyciel w pierwszych latach nauczania to osoba, która wydaje polecenia, tworzy zakazy i nakazy- egzekwuje ich wykonanie i prowadzi dzieci do uzyskania wiedzy o otaczającym świecie. Skuteczność pracy zależy od właściwości osobowości nauczyciela.
Według Z. Kosyrza „powodzenie wychowawcy w każdym środowisku jest uwarunkowane jego osobowością. Osobowość ta, jak z resztą każda inna posiada określoną strukturę, tzn. pewne ściśle ze sobą zintegrowane składniki, właściwości, potrzeby, cechy itp.
konieczne do jej funkcjonowania jako całości”.
Umiejętność nauczania, pogoda, łagodność, cierpliwość, przyjacielskość, koleżeńskość, zainteresowanie uczniami, rozumienie ich, bezstronność to cechy najbardziej lubianych nauczycieli.
„Lubienie nauczyciela przez uczniów zależy od jego właściwości psychicznych, umysłowych i postaw społecznych”.
Jedną z pozytywnych cech osobowości nauczyciela jest życzliwa postawa wobec uczniów.
Kiedy nauczyciel przestaje się odnosić się do uczniów życzliwie, gdy ich zachowanie odbiega od norm, staje się wtedy nadmiernie surowy, stawia oceny niedostateczne, zachowanie takie oddziałuje niekorzystnie na atmosferę współżycia społecznego w klasie.
Dodatnio wpływa na klasę sprawiedliwe postępowanie nauczyciela. Widać je w obiektywnych ocenach, jednakowym traktowaniu wszystkich uczniów. Przeciwieństwem sprawiedliwego traktowania wszystkich uczniów jest faworyzowanie przez nauczyciela wybranych uczniów. Reszta klasy czuje się wtedy pokrzywdzona, odnosi się niechętnie do faworyzowanych kolegów, powoduje to osłabienie albo zanik więzi grupowych.
Przygotował: Janusz Skicki
I rok- Historia
Przypisy:
T. Parsons- „Struktura społeczna a osobowość” Warszawa PWE 1969
F. Iniewski- „Próba doskonalenia organizacji pracy wychowawczej w szkole podstawowej” Wyd. PAN Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1971
W. Okoń- „Słownik pedagogiczny” PWN Warszawa 1992
J. Rodziewicz- „Wychowawca i jego klasa” Młodzieżowa Agencja Wydawnicza- Warszawa 1986
H. Muszyński- „Wychowanie moralne w zespole klasowym” PZWS Warszawa 1964
Z. Zaborowski- „Psychospołeczne problemy pracy nauczyciela” WsiP Warszawa 1986
R. Wroczyński- „Wprowadzenie do pedagogiki społecznej” PWN Warszawa 1966
J. Pieter- „Środowisko wychowawcze” Wyd. Uniwersytetu Śląskiego Katowice 1972
Z. Zaborowski- „Stosunki społeczne w klasie szkolnej” PWN 1964
Z. Włodarski- „Dzieci wyróżniające się pod względem popularności w klasie szkolnej”, „Psychologia poznawcza” 1963 Nr I
H. Muszyński- „Wychowanie moralne w zespole” WsiP 1974
Z. Skorny- „Psychologia wychowawcza dla nauczycieli” WsiP Warszawa 1992