Reformacja i jej skutki.
Przyczyny reformacji.
Na przełomie XIV i XV wieku Kościół katolicki przeżywał poważny kryzys wewnętrzny, spowodowany m. in. ponownym zeświecczeniem znacznej części kleru. Duchowni koncentrowali się na gromadzeniu funduszy na własne potrzeby, prowadzili rozwiązły tryb życia, zajmowali się też działalnością polityczną, a nie sprawami wiary czy organizacją pomocy dla chory czy ubogich. Nasiliły się symonia, czyli kupowanie urzędów kościelnych oraz nepotyzm, czyli faworyzowanie krewnych lub bliskich znajomych przy nadawaniu godności i obsadzaniu wyższych stanowisk. Przyczyn kryzysu należy też upatrywać w niskim poziomie intelektualnym dużej części duchowieństwa. Negatywny przykład szedł, niestety z samej góry. Papież Aleksander VI (1492-1503), pochodzący z rodziny Borgiów, zajmował się głównie polityką. Utrzymywał też z funduszy kościoła swoje dzieci - Cezara i Lukrecję, prowadzące skandaliczny rozwiązły tryb życia. Kolejny papież Juliusz II (1503-1513) w ogóle nie interesował się sprawami Kościoła. Słyną natomiast z popierania artystów, takich jak Bramante, Michał Anioł czy Rafael. Juliusz II rozpoczął również budowę Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Jego następca Leon X (1513-1521), pochodzący ze słynnego rodu Medyceuszy, znany był z nepotyzmu i prowadzenia pełnego przepychu dworu. Tacy przywódcy sprawiali, że głosy wzywające do naprawy Kościoła były ignorowane. Wyższe duchowieństwo nie wyciągnęło wniosków z popularności poglądów Jana Husa. Spalono go w Konstancji w 1415 roku, ale pokonanie jego zwolenników zajęło kilkadziesiąt lat. Oprócz Husa potrzebę reformy w Kościele głosił też dominikanin Hieronim Savonarola. Żądał wprowadzenia surowych zasad moralnych, walczył z uciskiem fiskalnym Kościoła i rozpolitykowaniem wyższego duchowieństwa. Zyskał poparcie ludności Florencji, głównie uboższej. Wypędził stamtąd Medyceuszy i przejął władzę dyktatorską. Został jednak pokonany, uznany za heretyka i na polecenie papieża Aleksandra VI spalony. Szerokie poparcie, jakie uzyskał Savonarola nie zaalarmowało jednak władz Kościoła, nie skłoniło ich do przeprowadzenia reformy.
Reformacja w Niemczech.
Szczególną niechęć społeczeństwa budził bogaty, uprzywilejowany, ale i mało moralny Kościół katolicki w Niemczech. Narastaniu napięcia, sprzyjała również sytuacja wewnętrzna Rzeszy, gdzie doszło do wielu konfliktów. Były one skutkiem dążenia świeckich książąt i duchowieństwa do maksymalnego osłabienia władzy cesarza, a także wynikiem zróżnicowanego poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych państw Niemieckich oraz wzrastającego rozwarstwienia majątkowego społeczeństw. Bezpośrednią przyczyną, która zapoczątkowała reformację w Niemczech stała się sprzedaż odpustów, rozpisana przez papieży, którzy dążyli do zwiększenia swoich dochodów. Miały one pokryć koszty działalności budowlanej prowadzonej na szeroką skalę w Rzymie. Wierni uzyskiwali odpuszczenie kary za grzechy po spowiedzi i uiszczeniu odpowiedniej kary jako pokuty. Można było nawet kupić odpust od kary za grzechy jeszcze niepopełnione. Takie podejście do zbawienia wzbudziło sprzeciw wielu Niemców, między innymi Marcina Lutra (1483-1536), przeora zakonu augustianów w Wittenberdze i jednocześnie doktora teologii tamtejszego uniwersytetu. Już wcześniej wielokrotnie oburzało go zepsucie części duchowieństwa. W 1517 zareagował na nie, przybijając podobno do drzwi kościoła w Wittenberdze listę spisanych 95 tez, skierowanych przeciwko nadużyciom związanym z udzielaniem odpustów. Jednak zdecydowanie większe znaczenie miało przesłanie owych tez biskupom i rozpoczęcie dyskusji na temat sytuacji wewnętrznej w Kościele katolickim. Stopniowo Luter stawał się coraz bardziej radykalny. Początkowo chciał przeprowadzenia reform, później stał się zwolennikiem poglądów Husa i coraz ostrzej atakował Stolicę Apostolską. W 1520 roku papież Leon X wysłał do niego list z żądaniem odwołania poglądów, powołując się na obowiązującą go jako zakonnika zasadę posłuszeństwa. Luter spalił publicznie bullę papieża, za co w następnym roku został ukarany ekskomuniką oraz skazaniem przez cesarza Rzeszy Karola V na banicję. Uzyskał jednak poparcie humanistów Niemieckich, a przede wszystkim księcia saskiego Fryderyka Mądrego, i znalazł schronienie na jego zamku. Spisał tam zasady, jak się później okazało, nowego wyznania, nazwanego ewangelicko - augsburskim. Przełożył też na język niemiecki Biblię, którą uważał za jedyną skarbnicę prawdziwej mądrości Bożej. Nie uznawał autorytetu orzeczeń papieży, soborów czy tradycji. Uważał, że nie należy przestrzegać zasad, który nie ma w Piśmie Świętym. Według niego ocalenie duszy przed potępieniem za grzechy i osiągnięcie wiecznego szczęścia po śmierci, czyli usprawiedliwienie. Zależało od wiary człowieka i łaski Bożej. Luter ograniczył liczbę sakramentów do dwóch - chrztu oraz komunii udzielanej pod dwoma postaciami. Głosił konieczność likwidacji zakonów, celibatu i majątków ziemskich Kościoła. Dzięki wysunięciu postulatu odebrania posiadłości oraz tezie, że Kościołem w danym państwie powinien kierować władca świecki, zyskał poparcie wielu książąt niemieckich.
Niektóre poglądy Lutra były atrakcyjne dla uboższych warstw społeczeństwa Niemieckiego. Domagało się ono „ubogiego kościoła”, na rzecz, którego nie musiałoby ponosić opłat. Grupy radykalnie nastawionych chłopów z południowych Niemiec i Turyngii, pod kierownictwem Tomasza Munzera (czyt. Mincera) wystąpiły z szerszymi hasłami antyfeudalnymi sformułowanymi w Dwunastu artykułach. Buntownicy domagali się poprawy warunków życia zniesienia poddaństwa i dziesięcin, a ich przywódca głosił nawet potrzebę zniesienia własności prywatnej. W obliczu radykalizmu społecznego chłopów doszło do krótkotrwałego porozumienia się książąt, szlachty oraz bogatego mieszczaństwa katolickiego i luterańskiego. Stłumili oni bunt w wyniku krwawej wojny, zwanej chłopską toczonej w latach 1524-1525, a Munzer po torturach został ścięty. Pokonanie chłopskich buntowników nie zakończyło walk i w 1529 sejm Rzeszy uchwalił zakaz szerzenia haseł reformacji. Jednak mała grupa zwolenników Lutra, sześć książąt i czternastu przedstawicieli wolnych miast, obecnych na sejmie w Spiże, zaprotestowało przeciwko podjęciu uchwały i stąd wzięła się ich późniejsza nazwa - protestanci, obejmująca zwolenników nowego wyznania.
Grupa niemieckich książąt protestanckich w 1531 utworzyła związek zbrojny, co musiało doprowadzić do wojny domowej z przeciwnikami reformacji. W wyniku krwawych zmagań. Rzesza została podzielona pod względem religijnym na północy dominowali protestanci a na południu katolicy. Żadna ze stron nie mogła odnieść ostatecznego zwycięstwa, ponieważ siły były wyrównane. Konflikt zakończył się zawarciem kompromisowego pokoju w 1555 w Augsburgu. Na jego mocy przyznawano książętom książętom wolnym miastom prawo narzucania poddanym swojego wyznania według zasady czyj kraj tego wyznanie (łac. cuius regio, eius religio). Jeżeli więc władca był luteraninem to wszyscy mieszkańcy jego państewka musieli albo przejść na luteranizm albo opuścić kraj.
Ruchy reformacyjne w Europie.
Poglądy Lutra znalazły w Niemczech, a także w innych krajach na przykład w Czechach, na Węgrzech czy w Polsce, a w krajach skandynawskich luteranizm stał się religią państwową. W Danii i Norwegii władca Chrystian III (1534-1559) bez problemów narzucił protestantyzm natomiast w Szwecji król Gustaw I Waza (1523-1560) użył brutalnej siły i wymordował zwolenników katolicyzmu.
Wizję chrześcijaństwa znacznie surowszą niż Luter prezentował Francuz Jan Kalwin (1509-1564) działający w Szwajcarii. On również uznawał tylko dwa sakramenty, ale nie wierzył w przemianę chleba i wina w ciało i krew Jezusa Chrystusa. Zbawienie, czyli usprawiedliwienie mogło jego zdaniem nastąpić tylko dzięki łasce Boga. Według doktryny predestynacji Kalwina ludzie od momentu urodzenia dzielą się na wybranych i potępionych, a grzeszą Ci, których Bóg już wcześniej potępił. Dowodem łaski boskiej i uzyskania zbawienia było cnotliwe życie wypełnione pracą i pozbawione rozrywek oraz bogactwo. Organizacja Kościoła kalwińskiego, nazwanego później Kościołem ewangelicko - reformowanym, była bardziej demokratyczna niż w luteranizmie i opierała się na zasadach kolegialności. Wszyscy wierni wybierali pastorów i urzędników zarządzających gminą, niezależnych od świeckiego władcy. Kalwinizm zezwalał nawet na stawianie oporów władcy, gdyby ten próbował np. narzucić swoją wiarę. Nowa religia rozpowszechniła się we Francji i Niderlandach, Anglii, a także w Polsce i na Węgrzech.
Szerzenie się Kalwinizmu we Francji doprowadziło do rozłamu wśród społeczeństwa oraz wybuchu konfliktów na tle religijnym. W drugiej połowie XVI wieku doszło aż do ośmiu wojen. Katolikom przewodził królewski ród Walezjuszy, a na czele zwolenników kalwinizmu, zwanej we Francji hugenotami stał ród Burbonów. Próbą rozwiązania konfliktów było wydanie edyktu tolerancyjnego, ale kruchy pokój przetrwał zaledwie 2 lata. Został przerwany w noc św. Bartłomieja, w 1572, kiedy to doszło do rzezi hugenotów zaproszonych na ślub jednego ze swoich przywódców Henryka Burbona z księżniczką Małgorzatą, siostrą ówczesnego króla Karola IX. Ślub, który miał zakończyć spory, okazał się zasadzką. Zginęło wówczas około trzy tysiące osób. W rezultacie wznowione zostały działania zbrojne a koniec wojny nastąpił dopiero po śmierci Henryka III - ostatniego władcy z dynastii Walezjuszy. Na tron wstąpił wówczas, ocalały po nocy św. Bartłomieja Henryk IV Burbon (1589-1610), musiał jednak zmienić wyznanie i przejść na katolicyzm, bo Francja była w większości katolicka. Uczynił to ze słowami: „Paryż wart jest mszy”. Będąc już władcą przyznał swoim były współwyznawcom pewne prawa, wydając w 1598 roku edykt nantejski. Na jego mocy hugenoci zyskali równouprawnienie polityczne oraz swobodę religijną z wyjątkiem obszaru Paryża, który został miastem wyłącznie katolickim. W ramach gwarancji bezpieczeństwa otrzymali około sto twierdz na terenie Francji.
Reformacja dotarła także do królestwa Angielskiego. Rządzący tam Henryk VIII Tudor (1509-1547) początkowo był zwolennikiem katolicyzmu i krwawo prześladował protestantów. Jednak nie miał syna i poprosił papieża o unieważnienie swojego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Stolica Apostolska nie wyraziła zgody, nie znajdując żadnych podstaw do podjęcia takich decyzji. Wówczas władca 1531 roku zmusił biskupów za uznanie go za głowę kościoła w Anglii, a następnie ożenił się ze swoją kochanką Anną Boleyn. Papież potępił takie postępowanie, wyklinając króla, Annę i prymasa Anglii. Z kolei Henryk VIII nakłonił parlament do ogłoszenia w 1534 roku Aktu supremacji, ustanawiającego władcę głową nowego kościoła zwanego anglikańskim. Przeciwnicy takiej polityki religijnej nieuznający króla za głowę Kościoła, byli krwawo represjonowani. Zginął między innymi wybitny polityk i pisarz, były lord kanclerz Tomasz Morus. Henryk VIII, który potrzebował funduszy, zlikwidował zakony i skonfiskował majątki klasztorne. W Kościele anglikańskim zachowano dotychczasową liturgię, wprowadzając jednak do niej język angielski, hierarchię kościelną oraz część dogmatów. Po śmierci Henryka VIII władzę przejął jego syn - Edward VI (1547-1553), który dokonał zasadniczej zmiany w polityce religijnej, zwracając się w kierunku kalwinizmu. Następny władca Anglii, królowa Maria Tudor (1553-1558), córka Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej, próbowała przywrócić katolicyzm. Stosowała brutalne metody, co doprowadziło do nadania jej przydomku „Krwawa”. Zwyciężył ostatecznie anglikanizm za panowania Elżbiety I Wielkiej (1558-1603), córki Henryka VIII i Anny Boleyn. Uchwalono wówczas dokument Trzydzieści dziewięć artykułów. Przyjęto niektóre dogmaty w rozumieniu kalwińskim, między innymi o predestynacji; i trzymano hierarchię duchowieństwa, taką jak w Kościele katolickim oraz ustalono luterańską zasadę podporządkowania Kościoła państwu.
Husyci - prereformacyjny ruch religijny i polityczny uczniów i zwolenników czeskiego reformatora religijnego Jana Husa, istniejący na przełomie XIV i XV wieku. Jego nauka określana jest mianem husytyzmu.
Podstawowe założenia tej doktryny to:
Odrzucenie politycznej władzy oraz autorytetu papieży,
Krytyka dogmatów o sakramentach i łasce,
Odrzucenie niektórych obrzędów i ceremonii.
Najważniejsze żądania husytów zostały sformułowane w tzw. czterech artykułach praskich z 1420 roku:
Prawo do swobodnego głoszenia Słowa Bożego przez kaznodziejów,
Prawo do uczestnictwa w komunii pod dwiema postaciami dla osób świeckich,
Odebranie księżom władzy świeckiej,
Jednakowe karanie za grzechy śmiertelne (jak: rozpusta, obżarstwo, cudzołóstwo, złodziejstwo, grabież, nienawiść, kłamstwo) wszystkich stanów społecznych. Przy czym miałaby to być kara śmierci.
Po śmierci Jana Husa, który został spalony na stosie 6 lipca 1415 w Konstancji, doszło do wybuchu wojen husyckich (1419-1434), które przybrały charakter wojny o niepodległość Czech od domu luksemburskiego. W trakcie walk husytyzm podzielił się na utrakwistów (kalikstynów) oraz taborytów, z których po śmierci Jana Žižki wyodrębniły się tzw. Sierotki. Taboryci dali początek braciom czeskim, którzy od XVI wieku związali się z kościołami protestanckimi. Natomiast utrakwiści w 1436 roku pojednali się z kościołem katolickim i cesarzem Zygmuntem Luksemburskim. Zawarte w tym czasie tzw. kompaktaty praskie zezwalały na terenie Czech do nieskrępowanego odprawiania liturgii w języku czeskim, dopuszczały udzielanie komunii pod dwiema postaciami, a sejmowi czeskiemu dawały prawo wyboru arcybiskupa praskiego. W 1462 roku papież Pius II unieważnił kompaktaty praskie i anulował nominację dla utrakwistycznego arcybiskupa Jana Rokycana. Wywołało to krótkotrwałe powstanie husyckie w Czechach, które jednak zostało szybko zażegnane kolejnym pojednaniem z kościołem katolickim w 1485 roku. Ugoda kutnohorska przywróciła obowiązywanie tolerancji religijnej w Czechach i pozwoliła przetrwać kościołowi utrakwistycznemu do 1627 roku.
Nowożytny antytrynitaryzm - 1562, jego twórcami byli m.in. Miguel Servet i Faust Socyn. Negował istnienie Trójcy Świętej oraz boskość Jezusa,
jako sprzeczne z logiką oraz z przekazem biblijnym. Szczególną rolę w tym nurcie odegrali bracia polscy (tzw. arianie), którzy stworzyli filozofię religii i naukę społeczną, znacznie wyprzedzającą epokę.
Anabaptyzm, nowochrzczeńcy - radykalny nurt w reformacji XVI wiecznej. Anabaptyści byli zróżnicowanym ruchem. Łączyło ich odrzucanie chrztu dzieci oraz pogląd o konieczności zasadniczej zmiany życia społecznego w celu powrotu do ideałów pierwotnego chrześcijaństwa. Religijny kult anabaptystów odznaczał się prostotą - zrezygnowali z przedmiotów kultu (obrazy, ołtarze, budynki sakralne). Anabaptyzm powstał w Szwajcarii wśród zwolenników Ulricha Zwingliego. Część z nich zerwało z nauczycielem, kiedy w 1523 poczynił on pewne ustępstwa wobec władz świeckich. Przyjęli oni 21 stycznia 1525 ponowny chrzest, zakładając w Zollikon koło Zurychu pierwszą gminę anabaptystyczną. Wkrótce zostali wypędzeni, ale ruch rozszerzył się na całą Szwajcarię i szereg krajów Rzeszy. Na konspiracyjnym synodzie w Schleitheim w 1527 powstały tzw. artykuły schleitheimskie, zawierające teologiczne założenia ruchu. Ich autorem był Michael Sattler, spalony na stosie w 1527 r.
Jeden z wybitnych anabaptystów Baltazar Hubmaier rozpowszechnił nauki anabaptystów na Morawach. Po jego śmierci anabaptyści morawscy podzielili się na skrzydło rewolucyjne i skrajnie pacyfistyczne, które od swojego przywódcy Jacoba Huttera przyjęli nazwę huterian lub braci huterskich. Huterianie liczyli około 20 tysięcy członków, zorganizowanych we wspólnotach opartych na braterstwie i wspólnej własności. Odznaczali się skromnym i zdyscyplinowanym życiem; rygoryzm i spory wokół interpretacji Pisma Świętego doprowadziły do licznych podziałów.
Radykalizm anabaptystów, podważający porządek społeczny oraz ich misjonarski zapał przerażał zarówno katolików jak i protestantów i wkrótce doprowadził do prześladowań. Członków wspólnot karano śmiercią na stosie w większości krajów niemieckich. Nieprzyjazny stosunek mieli do anabaptystów przywódcy reformacji: Zwingli, Luter, Kalwin. Szczególnie nieprzejednany względem anabaptystów był bliski współpracownik Lutra Melanchton. W memorandum z 1536 roku nawoływał on do karania śmiercią nawet pokojowo usposobionych anabaptystów. Wśród izolowanych sekt zaczęły przejawiać się coraz bardziej skrajne idee, oczekiwania eschatologiczne, chiliastyczne i tendencje komunistyczne. Niektórzy anabaptyści głosili zniesienie różnic społecznych i wspólną własność na wzór pierwszych chrześcijan. Najbardziej znaną postacią w dziejach anabaptyzmu jest Tomasz Münzer, który pozyskał rzesze chłopstwa i plebsu miejskiego. Jego idee rozpaliły w Niemczech wojnę chłopską. Należy jednak pamiętać, że został on zabity w 1525 r., gdy ruch dopiero się rodził. Liderzy anabaptystów szwajcarskich - Konrad Grebel, Feliks Manz, Jerzy Blaurock odcinali się od rewolucyjnych postulatów Münzera.
W Niderlandach i północnych Niemczech działalność misyjną rozwinął kaznodzieja Melchior Hofmann, który głosił nadejście w roku 1533 tysiącletniego Królestwa Bożego. Po uwięzieniu Hofmanna jego zwolennicy: piekarz Jan Matthijs i 24-letni krawiec Jan z Lejdy uznali się za narzędzie do ustanowienia Królestwa orężnie. Ośrodkiem ich agitacji było Münster w Westfalii, gdzie pozyskali miejscowego kaznodzieję i ochrzcili ponad 1400 dorosłych mieszkańców. Miejscowy biskup Franz von Waldeck wysłał wojsko przeciwko rebelii i obległ miasto, ale został odparty. Po śmierci Matthijsa Jan z Leidy obwołał się królem "Nowego Królestwa Syjonu" i zaprowadził teokratyczną dyktaturę, obowiązek pracy fizycznej i wielożeństwo. Własność prywatna i różnice stanowe były zniesione; zamykanie drzwi od domów było karane śmiercią. Zagrożeni władcy niemieccy wysłali ponownie wojska i zdobyli je w czerwcu 1535, przywracając władzę katolickiego biskupa. Jan z Leidy został stracony.
Okrucieństwa i fanatyzm powstania münsterskiego zahamowały rozwój anabaptyzmu. Odnowił go Menno Simmons, były katolicki proboszcz, który zjednoczył umiarkowanych anabaptystów odrzucających wszelką przemoc, - których nazwano mennonitami. Mennonici odrzucali instytucję kapłaństwa, tworzyli autonomiczne zbory, rygorystycznie przestrzegali przykazania dekalogu i zasady ewangeliczne. Z powodu prześladowań zmuszeni byli opuścić kolejno Niderlandy, Prusy, Syberię, aż osiedlili się w USA.
Kościół katolicki a reformacja
Niektóre środowiska Kościoła katolickiego już od początków reformacji domagały się zwołania soboru powszechnego, który przeprowadziły niezbędne reformy, uniemożliwiające rozłam zachodniego chrześcijaństwa. Jednak trzeba było wielu lat, aby został on zwołany, co było skutkiem obaw papieży przed ograniczeniem ich władzy na rzecz rozszerzenia uprawnień soboru lub cesarza. Przeciwko zwołaniu powszechnego zjazdu wyższego duchowieństwa była też Francja, zainteresowana utrzymaniem podziału Niemiec, a tym samym osłabieniem pozycji Habsburgów. Szybkie rozprzestrzenianie się reformacji skłoniło do zwołania soboru dopiero papieża Pawła III (1534-1549). Uczynił to natychmiast po objęciu urzędu. Papież ten był jednocześnie klasycznym przykładem nepotyzmu. Miał czwórkę dzieci i kilkoro wnuków, które wspierał materialnie ze środków Kościoła. Swoich trzech wnuków będących w wieku od 14 do 16 lat uczynił kardynałami. Sam był fatalnym przykładem duchownego, ale to jego rządy stały się początkiem odnowy i reformy Kościoła.
Obrady soboru zwołanego przez Pawła III po wielu nieudanych próbach rozpoczęły się w rzeczywistości dopiero pod koniec 1545 roku w Trydencie. Tak późne jego zwołanie spowodowało, że porozumienie z protestantami było już niemożliwe. W soborze udział wzięli głownie duchowni z Włoch i Hiszpanii. Sobór trydencki zajmował się generalnie czterema grupami zagadnień. Po pierwsze, określił stanowisko Kościoła katolickiego wobec nowych wyznań. Zostały one całkowicie potępione, czego wynikiem była kontrreformacja, czyli podjęcie działań mających na celu zwalczanie reformacji. Jedną z pierwszych decyzji soboru było powołanie Trybunału Świętej Inkwizycji. Kierował nim fanatyczny katolik kardynał Caraffy, który później sam został papieżem i przyjął imię Paweł IV (1555-1559). Słynne stały się jego słowa: „Gdyby mój własny ojciec był heretykiem, zgromadziłbym drewno na stos jego”. Instytucja inkwizycji nie była nowością, ale stanowiła kontynuację średniowiecznych sądów inkwizycyjnych. O ile jednak wcześniej podlegały one lokalnym biskupom, to sobór trydencki scentralizował ich działania. Powołał sześciu kardynałów stanowiących organ kierowniczy - Święte Officium. Ich władzy sędziowskiej podporządkowany został każdy bez względu na godność i stan. Do nich należało osadzanie w więzieniu podejrzanych i karanie winnych nawet śmiercią oraz konfiskatą dóbr. Na soborze sporządzono pierwszy indeks ksiąg zakazanych, który ogłosił Paweł IV w 1559 roku. Po drugie, sobór ogłosił potrzebę przeprowadzenia szeregu reform wewnątrzkościelnych, które miały doprowadzić do wyeliminowania nadużyć i wzmocnienia Kościoła pod względem organizacyjnym. Aby to osiągnąć, wprowadzono między innymi zasadę rezydowania biskupów w diecezjach, nałożono na nich obowiązek wizytowania parafii oraz zakładania seminariów duchownych, których ukończenie stało się warunkiem uzyskania święceń kapłańskich. Po trzecie, uznano nieomylność papieża w sprawach wiary nie ustanawiając jednak tej zasady w postaci dogmatu. Po czwarte, sobór trydencki ustalił zasady wiary i liturgii katolickiej zakazując dowolności interpretowania Pisma Świętego, uchwalił również trydenckie wyznanie wiary.
Obrady soboru trydenckiego zakończyły się dopiero 1563 roku za pontyfikatu Piusa IV (1559-1565), który w rok po zjeździe zatwierdził uchwalone postanowienia, nazwane trydenckim wyznaniem wiary. Zostały w nim precyzyjnie określone zasady wiary katolickiej wyznaczając tym samym wyraźną granicę między prawowiernością a herezją. Szczególne znaczenie miało ustanowienie praw obowiązujący wszystkich duchownych. Po soborze trydenckim Pius V, następca Piusa IV, wydał postulowany przez zjazd katechizm (1566) oraz zreformowane brewiarz i mszał.
Skutki reformacji w Europie:
Rozłam w kościele chrześcijańskim: oddzielenie się Kościołów protestanckich (np. Kościół luterański, Kościół kalwiński, anabaptyści, anglikanie itd.) od Kościoła katolickiego,
Wojny religijne, toczone na terenie m.in. Niemiec i Francji, liczne prześladowania ze strony wielu uczestników walki,
Uniezależnianie się od papieża i hierarchii kościelnej w państwach protestanckich,
Powstanie dwóch nurtów kultury na terenie Europy Zachodniej, Środkowej i Północnej,
Biblia w języku narodowym,
Wzrost znaczenia idei tolerancji (m.in. w Koronie Królestwa Polskiego),
Upadek uniwersalizmu religijnego i kulturowego,
Podział Europy na kraje katolickie i protestanckie,
Podział polityczny i religijny Niemiec.