II WOJNA ŚWIATOWA

I JEJ SKUTKI

SPIS TREŚCI

1. Ekonomiczne przesłanki wybuchu wojny i jej charakter............str. 3

2. Gospodarka wojenna...................................................................str. 7

3. Straty i zniszczenia wojenne...................................................... str. 10

4. Powojenne urządzenia gospodarcze i polityczne świata............str. 12

5. Bibliografia.................................................................................str. 19

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

2

1. Ekonomiczne przesłanki wybuchu wojny i jej charakter

II wojna światowa była zdecydowanie najbardziej masową i niszczycielską wojna w

historii świata. Pod pewnymi względami stanowiła tylko przedłużenie i nasilenie zjawisk,

które uwidoczniły się już podczas I wojny światowej: coraz większej roli nauki jako podstawy

techniki militarnej, planowania w sprawach gospodarczych i społecznych oraz wymyślnego i

wyrafinowanego stosowania propagandy zarówno w kraju, jak i za granicą. Pod innymi

względami różniła się jednak znacznie od wszystkich poprzednich.

Była to naprawdę wojna światowa. Zaangażowana w nią była- bezpośrednio lub

pośrednio- ludność wszystkich kontynentów i niemal wszystkich krajów naszego globu. W

przeciwieństwie do głównie pozycyjnej I wojny światowej, była wojną manewrową i toczyła

się na lądzie, w powietrzu, i na morzu. Wojna powietrzna, będąca podczas I wojny światowej

zjawiskiem rzadkim, teraz stała się elementem pierwszoplanowym.

Dużo większego znaczenia nabrały tez operacje morskie, zwłaszcza użycie

lotniskowców. Technika oparta na podstawach naukowych dostarczyła wielu nowych typów

broni, zarówno ofensywnych, jak i defensywnych- od radaru po rakiety, samoloty odrzutowe

i bomby atomowe. Nowego znaczenia nabrał potencjał gospodarczy, zwłaszcza

przemysłowy- państw uczestniczących w wojnie. Same liczby liczyły się mniej niż przedtem,

choć wielkość sił była nadal jednym z elementów oceny szans walczących stron. W

ostatecznym rachunku linie produkcyjne stały się równie istotne jak linie frontu. Decydująca

tajną bronią zwycięzców był ogromny potencjał produkcyjny gospodarki amerykańskiej.

Wszystkie strony walczące stosowały wojnę gospodarczą, co było zresztą tylko

nowym określeniem, bo bardzo starej polityki. Wielka Brytania (potem pomagały jej w tym

Stany Zjednoczone), podobnie jak podczas I wojny światowej i nawet podczas wojen

napoleońskich wprowadziła blokadę na co Niemcy odpowiedziały totalną wojnę podwodną.

Niemcy rozporządzały nie tylko surowcami zastępczymi- ersatzami- np. benzyną wytwarzana

z węgla, ale również zasobami krajów okupowanych

1

.

„Współpraca” Niemiec i Związku Radzieckiego odbywała się nie tylko na scenie

politycznej, ale również w gospodarce. Stalin udostępnił swoje zasoby surowcowe, m.in. 1

mln ton zboża, 900 tys. ton ropy naftowej, wielkie ilości rudy żelaza, miedzi, magnezu, co

niewątpliwie wzbogaciło potencjał wojenny III Rzeszy. Hitler liczył również na ponowny

1

„Historia gospodarcza świata”- Rondo Cameron, Larry Neal, Warszawa 2004

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

3

podział kolonii angielskich i francuskich w Afryce między nich i Włochy; kolonie azjatyckie

miały przypaść Japonii.

W dziedzinie militarnej wojny lokalne , w których brały udział wojska niemieckie,

włoskie oraz japońskie, pozwoliły zarówno na wypróbowanie nowych broni, jak i nowej

taktyki wojennej. Testy te wypadły na korzyść armii państw faszystowskich.

2

Wzrost zagrożenia ze strony Niemiec

W dniu 24 października 1938 roku minister spraw zagranicznych Rzeszy Joachim von

Ribbentrop przedstawił ambasadorowi Józefowi Lipskiemu, sformułowane po raz pierwszy,

żądania terytorialne Niemiec wobec Polski: przyłączenie Gdańska do Prus Wschodnich i

zgodę na budowę eksterytorialnej autostrady przez „korytarz". Napotkawszy zdecydowaną

odmowę, Ribbentrop nie nalegał, jednak w styczniu 1939 roku podczas spotkania z

ministrem Beckiem w Berchtesgaden Hitler ponowił żądania w sprawie Gdańska i

„korytarza", zapewniając jednocześnie o woli zachowania „silnej Polski". W marcu 1939 roku

kadłubowa Czechosłowacja stała się niemieckim protektoratem. Litwa została zmuszona do

oddania Rzeszy Kłajpedy. Węgry, sojusznik Niemiec, zajęły Ruś Podkarpacką Wśród elity

rządzącej i wśród społeczeństwa polskiego narastała świadomość osaczenia.

W miarę upływu czasu żądania niemieckie były formułowane w coraz ostrzejszym tonie, a

ponadto towarzyszyły im demonstracje siły i posunięcia, których celem było zastraszenie

przeciwnika. Zachodni sprzymierzeńcy Polski również mieli powody do obaw. Wielka

Brytania udzieliła Polsce gwarancji 31 marca. Francja dała do zrozumienia, że gotowa jest do

niej dołączyć. Hitler, którego dążenia zostały pokrzyżowane przez nagły zwrot sytuacji,

oświadczył, że Niemcy zostały „okrążone"; wypowiedział Polsce akt o nieagresji i podał do

wiadomości publicznej, dotychczas niejawne, żądania dotyczące Gdańska i „korytarza".

W owym czasie, począwszy od wiosny 1939 roku, Niemcy rozpętały przeciwko Polsce

prawdziwą „wojnę nerwów": za podszeptem nazistowskich agentów dochodziło do

konfliktów mniejszości niemieckiej z administracją i ludnością polską Antagonizmy

wykorzystywała i wyolbrzymiała niemiecka propaganda, która, podobnie jak w przypadku

Czechosłowacji, donosiła o „masakrach", „terrorze", „prześladowaniach". Zarówno w Polsce,

2

„Historia gospodarcza powszechna” – Jan Szpak, Warszawa 2001

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

4

jak i w Sudetach opowieści te były wytworem fantazji lub poważnym zniekształceniem

faktów. Mnożyły się incydenty graniczne. W pozostającym w rękach nazistów Wolnym

Mieście Gdańsku postępował, wbrew jego statutowi, proces remilitaryzacji, a jego ślady,

mimo że przeprowadzano go w ukryciu, były dostrzegalne. Zamieszkująca kresy południowo-

wschodnie mniejszość ukraińska, wspierana przez Rzeszę, zaczynała podnosić głowę. Zręczna

propaganda pacyfistyczna, szermująca hasłem „Dlaczego umierać za Gdańsk?", zmierzała do

zniechęcenia mocarstw zachodnich do podjęcia akcji zbrojnej w obronie Polski.

Wobec niebezpieczeństwa nazistowskiego Wielka Brytania i Francja pragnęły zapewnić

udział Związku Radzieckiego w działaniach przeciw zapędom zaborczym Niemiec. Począwszy

od kwietnia 1939 roku, Londyn i Paryż prowadziły rokowania z Moskwą w celu udzielenia

wzajemnych gwarancji. Rozmowy trwały kilka miesięcy - bez rezultatu, gdyż każda ze stron

prowadziła podwójną grę. Francuzi i Brytyjczycy pragnęli zapobiec zbliżeniu niemiecko-

radzieckiemu. Stalin odnosił się z nieufnością do zachodnich partnerów, których posądzał o

chęć zorganizowania kolejnego „Monachium", tym razem kosztem Polski, i pozostawienia

Niemcom wolnej ręki na wschodzie. Ponadto miernie wyposażona i zdziesiątkowana

czystkami Armia Czerwona nie byka zdolna stawić czoła agresji niemieckiej. Stalin domyślał

się, że w przypadku zawarcia układu z mocarstwami zachodnimi, niechętnymi otwarciu

drugiego frontu w razie niemieckiego ataku na ZSRR, ciężar wysiłku wojennego spoczywałby

wyłącznie na Moskwie. Jeśli konflikt jest nieunikniony, powinien przebiegać bez udziału

Związku Radzieckiego- rozumował radziecki dyktator.

Wojna, która osłabiłaby Niemcy, sprzyjała planom Stalina dotyczącym Europy; do

priorytetów należało odzyskanie dawnych posiadłości carskiego imperium, utraconych w

wyniku rewolucji: krajów bałtyckich, części Polski i Finlandii oraz Besarabii. Korzystne dla

Stalina było nie przeciwstawiać się wojennym planom Hitlera i przede wszystkim zapobiec

udziałowi ZSRR w konflikcie. Pragnął również zyskać na czasie w celu wzmocnienia zdolności

obronnych państwa. Prowadząc rozmowy z Zachodem, Związek Radziecki wysyłał

jednocześnie zachęcające sygnały pod adresem Niemiec. W dniu 3 maja Maksima Litwinowa,

zwolennika współpracy międzynarodowej w kierownictwie radzieckim, zastąpił na

stanowisku komisarza spraw zagranicznych premier Wiaczesław Mołotow, cieszący się opinią

nastawionego mniej wrogo do Rzeszy. Wkrótce dał on do zrozumienia w Berlinie, że

zainicjowane niedawno radziecko- niemieckie negocjacje handlowe wymagają rozszerzenia o

„bazę polityczną".

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

5

Podczas negocjacji toczonych między Związkiem Radzieckim a mocarstwami

zachodnimi Brytyjczycy, prowadzący zresztą tajne rozmowy z Niemcami, prezentowali

niezdecydowaną postawę. Pod koniec lipca, kiedy realne wydawało się osiągnięcie

porozumienia, negocjatorzy radzieccy zażądali podpisania dodatkowej konwencji wojskowej.

Przybyłym do Moskwy na rozmowy misjom wojskowym francuskiej i brytyjskiej

przedstawiono 14 sierpnia żądania sformułowane przez komisarza obrony, marszałka

Klimenta Woroszyłowa. Rosjanie domagali się zgody na wkroczenie wojsk radzieckich na

tereny wokół Wilna i Lwowa, a także do krajów bałtyckich. Był to jedynie manewr,

zastosowany w chwili, gdy negocjacje radziecko-niemieckie dobiegały pomyślnego kresu

3

.

Pakt Ribbentrop-Mołotow i cena porozumienia

W czasie rozmów prowadzonych między trzema uczestnikami negocjacji Niemcy, które

nie chciały być wykorzystane posiłkowo, zachowały początkowo rezerwę, jednak w miarę

upływu czasu, pod koniec lipca, włączyły się do rozgrywki. Stalin od początku traktował

rozmowy z mocarstwami zachodnimi jako sposób wywierania presji na Hitlera. Podczas

rozmowy z ambasadorem ZSRR w Berlinie w dniu 2 sierpnia 1939 roku Ribbentrop

oświadczył m.in.: „interesy rosyjskie bynajmniej nie muszą zderzyć się niemieckimi", „nad

Bałtykiem jest dosyć miejsca", „możemy dojść do porozumienia z Rosją co do losu Polski"

4

.

Tydzień później Ribbentrop przeprowadził w Moskwie rozmowy sondażowe na temat

opracowanego przez siebie projektu rozbioru Polski.

11 sierpnia 1939 roku Mołotow oświadczył, że ZSRR jest gotów do rozmów na wszelkie

interesujące obie strony tematy, przede wszystkim o sprawie polskiej. Rosjanie podyktowali

nowe warunki: podpisanie umowy handlowej oraz dołączenie do paktu o nieagresji tajnego

protokołu, określającego strefy wpływów obu państw. Niemcy wyraziły zgodę. Umowę

handlową, przewidującą m.in. udzielenie na korzystnych warunkach kredytu w wysokości

200 mln marek, podpisano 19 sierpnia. Rosjanie wyrazili zgodę na przyjazd Ribbentropa do

Moskwy tydzień później, lecz na osobistą prośbę Hitlera Stalin skrócił wyznaczony termin. Po

krótkich rozmowach porozumienie podpisano w nocy z 23 na 24 sierpnia. Pierwszy z siedmiu

3

„Polska droga do wolności 1939- 1995”- Pierre Buhler

4

A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko-sowieckiej 1939-1941, Warszawa

1997, s. 33. Por. też W. Pobóg - Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, T. III (1939-1945), Londyn
1983, s. 23

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

6

artykułów streszczał całą jego zawartość: „obie układające się strony zobowiązują się do

powstrzymania od użycia siły, jakiegokolwiek aktu agresji i ataku jeden przeciwko drugiemu,

indywidualnie lub w koalicji z innymi mocarstwami"

5

. Zawarte na okres 10 lat porozumienie

weszło w życie z chwilą podpisania, a nie, zgodnie ze zwyczajem, po ratyfikacji. Było już

oczywiste, że Kreml świadomie zaakceptował atak na Polskę.

W tym czasie niewiele osób wiedziało o istnieniu tajnego dokumentu, podpisanego przez

Ribbentropa i Mołotowa - protokołu będącego załącznikiem do aktu o nieagresji. „W razie

dokonania zmian terytorialnych i politycznych na obszarach zaliczanych do państw

bałtyckich, to jest Finlandii, Estonii, Łotwy i Litwy, północna granica Litwy będzie granicą

radzieckiej i niemieckiej strefy interesów"

6

- stwierdzał artykuł pierwszy protokołu. Jeśli

chodzi o „obszary należące do państwa polskiego, granica między strefą interesów Niemiec i

Związku Radzieckiego przebiegać będzie w przybliżeniu wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu.

Kwestia, czy utrzymanie jakiegoś niepodległego państwa polskiego oraz wytyczenie jego

ewentualnych granic leży w interesie obu zainteresowanych stron, będzie mogła być

ostatecznie rozstrzygnięta w trakcie dalszego rozwoju wydarzeń politycznych"

7

. Strona

niemiecka nie była również zainteresowana obszarem Europy Południowo-Wschodniej,

pozostawiając ZSRR wolną rękę w Besarabii. Bynajmniej nie ograniczając się do wystąpienia

w roli świadka, który wyraża zgodę na agresję, Związek Radziecki zapowiedział aktywny

udział w przyszłym rozbiorze, o czym świadczy użyte w dokumencie pruderyjne określenie

„strefy interesów".

Zawartość tajnego protokołu została ujawniona dopiero 7 lat później, podczas

procesu norymberskiego. Ponieważ oryginał wersji niemieckiej zniszczyli naziści podczas

wojny, Rosjanie, odmawiając wiarygodności zapisowi mikrofilmowemu, konsekwentnie w

ciągu półwiecza zaprzeczali istnieniu tego dokumentu. Dopiero w sierpniu 1989 roku, w 50

rocznicę zawarcia paktu ZSRR ostatecznie ujawnił prawdę.

Porozumienie to przypieczętowało los Polski i pchnęło Europę ku wojnie.

5

Pełny polski tekst „tajnego protokołu" w: L. Jerzewski (Jerzy Łojek), Agresja 17 września 1939. Studium

aspektów politycznych, Warszawa 1990, s. 183-184.

6

Tamże

7

Tamże

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

7

2. Gospodarka wojenna

Wobec zaistniałych wydarzeń, wiadome już było, że wojna jest nieunikniona.

Jedynym rozsądnym ruchem pozostało dobre militarne przygotowanie się do niej, zarówno

agresorom, jak i stronom broniącym się i przeciwdziałającym temu terrorowi. Potrzeby z tym

związane doprowadziły do powołania systemów gospodarki wojennej. Przede wszystkim

należało zmaksymalizować produkcję broni i wyposażyć armię w niezbędny do skutecznych

działań sprzęt. Drugim równie ważnym priorytetem stało się zgromadzenie strategicznych

surowców- tzw. autoarkadia surowcowa. Oczywiście ta konwersja- czyli przestawienie

gospodarki na tory wojenne- wymagała znacznej siły roboczej, zarówno dla potrzeb frontu

jak i produkcji. Strategie działań poszczególnych państw były różne.

W przypadku Niemiec na skutek aneksji i eksploatacji gospodarczej ziem podbitych

odnotowano poważny wzrost potencjału ekonomicznego. Obszar Rzeszy miał być

przemysłowym centrum Europy. Inne podbite obszary miały natomiast dostarczać

surowców, żywności i siły roboczej. Zdobycie olbrzymich terytoriów rolniczych spowodowało

nawet polepszenie sytuacji żywnościowej w porównaniu z 1939 r.

8

Niepowodzenie w walce przeciw ZSRR w grudniu 1941 r. zdecydowało o nasileniu

produkcji wojennej Niemiec. Po klęsce pod Stalingradem, rząd hitlerowski ogłosił tzw.

Totalkrieg, czyli wojnę totalną- każdy dorosły obywatel zobowiązany był do służby w wojsku

lub do pracy na rzecz frontu. Prawie zaprzestano produkcji na cele cywilne, pracowników

oddelegowano do fabryk przemysłowych i wprowadzono przymus pracy. Nie było to jednak

wystarczające, gdyż kraje sprzymierzone wygrywały w tym „wyścigu” produkując szybciej i

więcej. Brakowało również zasobów ludzkich do pracy w przemyśle i walki na froncie.

Dlatego też wykorzystano robotników z krajów okupowanych, jeńców wojennych oraz

więźniów obozów koncentracyjnych- olbrzymia liczba ludności, bo ośmiomilionowa armia

darmowych rąk.

Mimo tych wszystkich starań, od połowy 1944 r. przemysł zbrojeniowy Rzeszy zaczął

się załamywać z powodu druzgoczących w skutkach nalotach aliantów. Ostateczna klęska

militarna Niemiec była już nieunikniona.

8

„Historia gospodarcza powszechna” – Jan Szpak, Warszawa 2001

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

8

Inaczej sytuacja przedstawiała się w przypadku Anglii. Mimo włączenia się do wojny 3

września 1939, do konkretnych działań przystąpiła dopiero po klęsce Francji w czerwcu 1940

r. i porażce korpusu angielskiego pod Dunkierka. Konwersję dominował oczywiście przemysł

zbrojeniowy- produkcja czołgów, samolotów i łodzi podwodnych. „Piętą Achillesową”

Wielkiej Brytanii było uzależnienie jej od dostaw surowców i żywności drogą morską z

podległych kolonii, o czym doskonale wiedziały Niemcy już z I wojny światowej. Skutecznie

wykorzystując łodzie podwodne i lotnictwo, sparaliżowali angielski transport morski poprzez

niszczenie brytyjskich statków handlowych- tzw. bitwa o Atlantyk. Pomimo początkowych,

znacznych strat, Anglia znalazła i na to sposób. Rozbudowana flotę wojenną i zastosowano

metodę konwojów. Znaczącą okazała się pomoc finansowa i zaopatrzeniowa Stanów

Zjednoczonych jak również intensywny rozwój rolnictwa na wyspach. Nie obyło się bez

zwiększenia mobilizacji siły roboczej na potrzeby przemysłu i armii- zwiększono długość dnia

roboczego, jak też masowo zatrudniano kobiety.

Wojna pokaźnie pogorszyła sytuację Wielkiej Brytanii powodując wzrost zadłużenia

kraju, wewnątrz jak i zagranicą, uzależniła ją od Stanów oraz spowodowała ruchy narodowo

wyzwoleńcze w podległych koloniach.

Gospodarka wojenna Stanów Zjednoczonych zaczęła swą znaczną transformację po

wydarzeniach z grudniu 1941r., po japońskim ataku na Hawaje. USA udzielało pożyczek i

wynajmowało sprzęt krajom, których obrona miała znaczenie dla „amerykańskiej racji

stanu”. Jako pierwsze pomoc taką otrzymały Chiny i Wielka Brytania, następnie (po 22

czerwca 1941) Związek Radziecki. Dostawy poza bronią, obejmowały też surowce, żywność i

sprzęt inwestycyjny.

Po wybuchu wojny z Japonią ( Niemcy wtedy też wypowiedziały wojnę Stanom) wielki

potencjał ekonomiczny USA począł być przestawiany na tory wojenne. Produkcja

przemysłowa podwoiła się, a produkcja zbrojeniowa wzrosła aż trzynastokrotnie.

Rozwój przemysłu wojennego pozwolił na całkowite zlikwidowanie bezrobocia.

Bardzo pomyślnie rozwijała się energetyka, produkcja aluminium, hutnictwo żelaza,

wydobycie ropy naftowej i węgla, produkcja kauczuku syntetycznego. W szybkim tempie

zbudowano potężną flotę wojenną i handlową, która zadecydowała zarówno o wynikach

wojny na Pacyfiku, jak i o dostawach towarów do krajów sojuszniczych.

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

9

Olbrzymi potencjał gospodarczy Stanów Zjednoczonych został w latach wojny

przekształcony w potęgę militarną.

9

Jeszcze inaczej „prezentowała się” gospodarka wojenna Związku Radzieckiego. Do

końca 1941r. udane uderzenie wojsk niemieckich spowodowały, że pod okupacją znalazła się

europejska część ZSRR zamieszkana przez 40% ogółu ludności. W pierwszych miesiącach

wojny dokonano decydującej dla dalszych losów wojny ewakuacji ok. 1500 zakładów

przemysłowych z terenów zagrożonych okupacją na Ural, Syberię i do Azji Środkowej. Spadek

produkcji przemysłowej, szczególnie ni spadło wydobycie węgla i produkcja stali – ważnych

surowców strategicznych.

Po chwilowym załamaniu przystąpiono do zorganizowania obrony i przestawienia

gospodarki na tory wojenne. W tym celu 30 czerwca 1941r. powołano Państwowy Komitet

Obrony kierowany przez Stalina. Wszystko podporządkowane było sprawom obrony,

zarządzanie gospodarką maksymalnie scentralizowano, wszystkie działania militarne i

ekonomiczne musiały uzyskać jego aprobatę. Zawarcie paktu o nieagresji z Japonią wiosną

1941r. pozwoliło na ściągnięcie do obrony Moskwy dywizji syberyjskich, pomoc sprzętowa

USA nadeszła w porę i 6 grudnia 1941r. oddziały radzieckie pod Moskwą przeszły do

kontrofensywy. Stolica została obroniona i wiadomo było, że niemiecki Blitzkrieg się nie udał.

Przewaga gospodarcza Związku Radzieckiego wynikała z aktywizacji gospodarczej

regionów dotychczas zaniedbanych, a bogatych w surowce ( Syberia- na jej teren wyruszyły

liczne ekipy geologiczne), z poszerzenia bazy surowcowej i niespotykanej gdzie indziej

mobilizacji siły roboczej.

Potencjał militarny ZSRR wspomagały Stany Zjednoczone dostawami w ramach Lend-

lease Act, które wyniosły 11 mld dolarów a złożyło się na nie18 tys. samolotów, 7,5 tys.

czołgów, ponad 400 tys. ciężarówek i 4,4mld ton żywności. Dostawy amerykańskiego sprzętu

wojskowego dostarczane były różnymi drogami: portami w Archangielsku i Murmańsku,

przez Zatokę Perską, Syberię i Daleki Wschód.

Dramatycznie przedstawiały się w czasie wojny możliwości radzieckiego rolnictwa:

utracono urodzajne ziemie ukraińskie, brakowało na wsiach męskiej siły roboczej i siły

pociągowej. Ciężar produkcji rolnej spadł na kobiety, emerytów i młodocianych:

9

„Historia gospodarcza powszechna” – Jan Szpak, Warszawa 2001

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

10

organizowano też pomoc ludności miejskiej do pracy na roli w okresach ważnych prac

polowych, wykorzystywano więźniów i jeńców.

10

Na tle wyżej opisanych mocarstw należy również przedstawić ówczesną sytuację

naszego państwa.

Podczas okupacji w Polsce w środkowej i południowej części utworzono Generalne

Gubernatorstwo, podległe władzy Hansa Franka, który wsławił się później licznymi

okrucieństwami wobec ludności polskiej. Wedle projektów faszystów ów twór polityczny

miał stanowić, tymczasowo, gigantyczny obóz pracy, rezerwuar taniej siły roboczej na użytek

wojennych potrzeb Rzeszy. Frank chlubił się, że w ciągu 10 lat uczyni z Generalnego

Gubernatorstwa „kolonię niemiecką", a z Polaków „niewolników niemieckich panów".

Również tutaj powszechną metodą sprawowania rządów był terror, obliczony na złamanie

oporu narodu.

W Generalnym Gubernatorstwie obowiązywało prawo stanu wojennego, w którym

śmierć lub deportacja do obozu koncentracyjnego były najczęstszymi karami. Zawieszono

prawa publiczne, zniesiono prawo własności, dobra były konfiskowane, administrację

drastycznie zredukowano i poddano nadzorowi personelu niemieckiego. Uniwersytety i licea

zamknięto, dla zaspokojenia potrzeb przemysłu pozostawiono jedynie szkoły zawodowe,

gdyż dostarczały wykwalifikowanej siły roboczej.

W celu realizacji wizji Himmlera władze nazistowskie rozpoczęły zakrojoną na szeroką

skalę, przeprowadzoną drobiazgowo akcję selekcji i klasyfikacji. W większych miastach

utworzono getta, stanowiące rezerwuar siły roboczej. W getcie warszawskim, które powstało

12 października 1940 roku, mieszkało w katastrofalnych warunkach 400 tys. osób w różnym

wieku

11

.

Do podstawowych zadań władz okupacyjnych należało wykorzenienie kultury i

tożsamości narodowe. Terror wymierzony był w osoby, które je ucieleśniały: inte-

lektualistów, artystów, działaczy politycznych, kler. W okresie od maja do sierpnia 10 tys.

osób z tej grupy wywieziono do obozów koncentracyjnych. W podwarszawskich Palmirach

zamordowano 3500 przedstawicieli lokalnych władz. Kościół katolicki, symbol tożsamości

10

Tamże

11

„Polska droga do wolności 1939- 1995”- Pierre Buhler

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

11

narodowej, był szczególnie represjonowany; wielu księży deportowano lub stracono, a w

niektórych diecezjach doszło wręcz do pogromu. Kościoły zamykano, budynki sakralne

przeznaczano na inne cele lub profanowano, podobnie jak cmentarze. Życie kulturalne

zamarło: zamknięto licea, uniwersytety, biblioteki, muzea i teatry, zmieszono wydawanie

dzienników. Książki polskie publicznie palono, usunięto również wszystkie szyldy w języku

polskim.

12

Stalin, podobnie jak Hitler, nie zamierzał wskrzeszać państwa polskiego w jakiejkolwiek

postaci. Za przykładem niemieckiego dyktatora dążył do zniszczenia elit, kultury,

wyeliminowania języka, mogących stanowić zalążek przyszłej odbudowy.

3. Straty i zniszczenia wojenne

Skutkiem wojny były wielkie straty wśród ludności oraz olbrzymie straty materialne.

Walki toczyły się prawie 6 lat. Uczestniczyło w niej ponad 60 państw, a działania wojenne

objęły bezpośrednio 40 państw na trzech kontynentach. Największym polem bitwy była

Europa. Utworzone zostały fronty o niespotykanej dotąd rozległości. Ogółem pod bronią

stanęło 110 mln żołnierzy. Dla niektórych państw np. Niemiec oznaczało to pełne

wyczerpania zasobów ludzkich zdolnych do służby wojskowej. Technika wojenna osiągnęła

wysoki stopień nowoczesności. Główną rolę odegrały: lotnictwo bombardujące dalekiego

zasięgu, lotnictwo myśliwskie, oraz broń pancerna, okręty podwodne i lotniskowe jak

również broń rakietowa. Pod koniec wojny Stany Zjednoczone użyły dwóch bomb

atomowych, co otworzyło w wojskowości erę nuklearną.

13

Zniszczenia materialne były dużo większe niż podczas I wojny światowej, głównie z

powodu bombardowań z powietrza. Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych dumne były ze

swych bombardowań strategicznych wymierzonych nie w ludność cywilna lecz w cele

wojskowe i przemysłowe, jednak powojenny „Przegląd strategicznego bombardowania

Niemiec” wykazał, że naloty te trwale zniszczyły tylko około 10% zakładów przemysłowych,

natomiast zburzyły ponad 40 % cywilnych budynków mieszkalnych.

12

Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, T. I i II, Warszawa 1970.

13

„Historia gospodarcza powszechna” – Jan Szpak, Warszawa 2001

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

12

Straty ludzkie ogólnie szacuje się na 50 mln osób- najwięcej bo 20 mln stanowiła

ludność Związku Radzieckiego. Należy tu wspomnieć o szerokim gronie inwalidów

wojennych, ofiarach obozów koncentracyjnych i atomowych ataków na miasta japońskie.

Nie można oszacować dokładnie strat materialnych- według siły nabywczej dolara z

1938 r.- jest to kwota 1380 mld dolarów ( z czego straty ZSRR wynosiły 128 mld, Polski 30

mld, Francji 23 mld, Jugosławii 12 mld, Anglii 7 mld).

W przypadku Polski, podczas kampanii wrześniowej zginęło 70 tys. żołnierzy polskich,

133 tys. zostało rannych; w niewoli niemieckiej znalazło się 300 tys., a 200 tys. do 250 tys. w

radzieckiej. W artykule redakcyjnym opublikowanym w dzienniku Armii Czerwonej „Krasnaja

Zwiezda" w związku z pierwszą rocznicą wkroczenia armii radzieckiej do Polski znalazły się

następujące oficjalne dane dotyczące liczby jeńców: 230 tys. żołnierzy, w tym 8000 oficerów i

12 generałów. Byli oni wyjęci spod prawa wojny (których ZSRR nie uznawał) i skazani na

arbitralne decyzje policji politycznej (NKWD). Żołnierze, którzy zdołali uniknąć niewoli,

powrócili do domów, dyli w ukryciu bądź uciekli na Węgry lub do Rumunii, by kontynuować

walkę na obczyźnie.

Tajny protokóle z 23 sierpnia pozostawił otwartą kwestię utrzymania lub likwidacji

państwa polskiego. W przemówieniu wygłoszonym w Gdańsku 19 września Hitler stwierdził

zdecydowanie: „Polska nigdy już nie powstanie w formie ustanowionej przez traktat

wersalski". Był on jednak zwolennikiem koncepcji utworzenia państwa kadłubowego,

obejmującego kilka województw, w nadziei że ów rodzaj ustępstwa zadowoli państwa

zachodnie. Stalin odwiódł go od tego zamiaru; 25 września oświadczył: „w sprawie

uregulowania kwestii polskiej nalepy uniknąć tarć między Rzeszą ZSRR. Z tego punktu

widzenia uważam za błędne pozostawienie niepodległego, kadłubowego państwa

polskiego"

14

.

Inny tajny protokół dotyczył współpracy między dwoma państwami: „żadna ze stron

nie będzie tolerowała na swoim terytorium działań polskich mogących zagrozić drugiej

stronie (...); obie strony zobowiązują się zwalczać takie działania i udzielać informacji o

przedsięwziętych w tym celu środkach"'. Porozumienie stanowiło podstawę prawną

trwającego 20 miesięcy współdziałania NKWD i gestapo w walce z polskim podziemiem.

14

W. Pobóg-Malinowski, op. cit., s. 44-45. T. Jurga, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990; K. Liszewski

(Ryszard Szawłowski), Wojna polsko- sowiecka 1939 r., Londyn 1986; L. Moczulski, Wojna polska. Rozgrywka
dyplomatyczna w przededniu wojny i działania obronne we wrześniu -październiku 1939, Poznań 1972.

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

13

Ostatni protokół przewidywał przekazanie przez obie strony uchodźców, co spowodowało

wydanie w ręce gestapo około 800 działaczy antyfaszystowskich, uciekinierów z Niemiec i

Austrii. Polska ponownie zniknęła z mapy Europy. Podczas wystąpienia przed Radą Najwyższą

Mołotow ironizował : „Rządzące koła Polski ogromnie chełpiły się «potęgą» i «walecznością»

swej armii. Jednak okazało się, że wystarczyło krótkie uderzenie wymierzone przeciwko

Polsce, początkowo armii niemieckiej, a następnie radzieckiej, aby nic nie zostało z tego

pokracznego bękarta traktatu wersalskiego"

15

.

W wyniku umowy zawartej 28 września Niemcy przejęły prawie połowę przedwo-

jennego terytorium Polski (48%, 189 tys. km2), który to obszar zamieszkiwało dwie trzecie

populacji (62%, 22 mln). Nazistowscy stratedzy planowali wykorzystać te nabytki jako

Lebensraum dla Niemców. Terytorium polskie, podlegające bezpośrednio Heinrichowi

Himmlerowi, podzielono na dwie części, a ludność poddano klasyfikacji, której celem było

wyselekcjonowanie „elementów" rokujących nadzieję na germanizację. Pomorze,

Wielkopolskę, Górny Śląsk i „korytarz" (pow. 90 tys. km2, 10 mln mieszkańców) wcielono do

Rzeszy. Tamtejszą ludność poddano bezwzględnej germanizacji za pomocą restrykcyjnych

środków: terroru, egzekucji i deportacji. W Bydgoszczy w odwecie za skazanie na śmierć

agentów niemieckich podczas kampanii wrześniowej stracono ponad 20 tys. Polaków.

Kiedy wojna się skończyła perspektywy gospodarcze Europy rysowały się nadzwyczaj

czarno. Produkcja przemysłowa i rolnicza w 1945 roku, była co najmniej o połowę niższa niż

w roku 1938. do strat materialnych i strat w ludziach dochodził fakt, że miliony osób zostało

wyrwanych ze swych miejsc, oddzielonych od swych rodzin i domów, a dalsze miliony stanęły

w obliczu głodu.

Sytuacje pogarszało poważne zniszczenie instytucjonalnych ram gospodarki.

Odbudowa przedstawiała się jako zadanie niełatwe.

15

M. Heller, A. Niekricz, Utopia u władzy. Historia Związku Sowieckiego od roku 1917 do naszych czasów, T.

II.1939-1953, Warszawa 1986, s. 28.

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

14

4. Powojenne urządzenia gospodarcze i polityczne świata.

Konferencja w Teheranie i „sprawa polska"

Nieustępliwe stanowisko rządu polskiego w obronie granicy wschodniej uczyniło ze

sporu terytorialnego z ZSRR ważną kwestię polityczną pod koniec drugiej wojny światowej.

Brytyjczycy uważali, że linia Curzona była rozstrzygnięciem najbardziej sprawiedliwym,

Roosevelt zaś nie mógł zrozumieć nieprzejednanej postawy rządu polskiego, któremu gotów

był przyznać Prusy Wschodnie i Górny Śląsk jako rekompensatę za ustępstwa na wschodzie.

Innym powodem do niepokoju była możliwość zawarcia izolacyjnego pokoju radziecko-

niemieckiego, o czym regularnie przypominała propaganda ZSRR, zapewne w celu wywarcia

presji na aliantów. Pogłoski te nie były pozbawione podstaw, gdyż latem 1943 roku doszło do

tajnych rozmów radziecko-niemieckich, które zakończyły się jednak fiaskiem. Roosevelt

popełnił poważny błąd w ocenie intencji Stalina: ulegając argumentowi „potrzeby

bezpieczeństwa" ZSRR, wierzył, że Związek Radziecki rozpocznie ewolucję w kierunku

demokracji, jeśli tylko owa potrzeba zostanie zaspokojona.

Jesienią 1943 roku doszło do radykalnej zmiany sytuacji: po przełomowym zwy-

cięstwie pod Stalingradem wojska radzieckie odnosiły same sukcesy na froncie wschodnim.

Odwoławszy swój poprzedni sprzeciw, Stalin, występujący obecnie z pozycji siły,

zaakceptował założenia konferencji na szczycie przywódców trzech mocarstw. Zdołał on

narzucić zarówno termin spotkania - po zakończeniu kampanii jesiennej - jak i miejsce -

Teheran, miasto niezbyt oddalone od Moskwy, której nie chciał opuszczać na dłuższy czas.

Ministrowie spraw zagranicznych zebrali się w Moskwie w dniach od 19 do 30

października, by przygotować spotkanie na szczycie w Teheranie. Przed podróżą do Związku

Radzieckiego Eden odbył rozmowę z Mikokajczykiem, podczas której premier przedstawił

najświeższe stanowisko władz polskich. Uprzedzając wypadki, Mikołajczyk zręcznie

zaproponował współpracę AK z Armią Czerwoną, która za kilka miesięcy przekroczyć miała

wschodnią granicę Polski z 1939 roku, i domagał się od Brytyjczyków zrzutów broni. Oznajmił

również gotowość nawiązania stosunków z Moskwą bez warunków wstępnych.

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

15

Eden po raz kolejny sondował swego rozmówcę w kwestii granic: czy zaakceptowałby

Prusy Wschodnie, Górny Śląsk i być może Lwów w zamian za odstąpienie terytoriów na

wschód od linii Curzona? Mikołajczyk powtórzył wówczas poprzednią odpowiedź: „ziemie te

na mocy prawa należały do Polski i w żadnym wypadku rząd na uchodźstwie nie może

negocjować warunków ustępstw terytorialnych[...] - Nie sposób mieć wszystkiego" - odparł

zirytowany Eden. Gdy Mikołajczyk podniósł problem brytyjskich i amerykańskich gwarancji

dla integralności terytorialnej i niepodległości Polski, z kolei Eden udzielał wymijających

odpowiedzi. Po przybyciu do Moskwy przedstawiciele Zachodu Cordell Hull i Anthony Eden

wystrzegali się sprzeciwu wobec Rosjan z obawy, że Stalin po raz kolejny odłoży termin

szczytu, na którym szczególnie zależało Rooseveltowi. Dopiero pod koniec konferencji Eden,

z ostrożną aprobaty Hulla, podniósł kwestię przywrócenia stosunków dyplomatycznych

między ZSRR i Polską.

Mołotow wypowiedział wówczas formułkę, od tamtej pory sakramentalną, że „ZSRR

uznaje prawo Polski do niepodległości", ale uzależnia wznowienie stosunków od „przyjaznej

postawy" Polski względem Związku Radzieckiego, jako warunek tejże wymieniając m.in.

odsunięcie Sosnkowskiego. Mołotow odrzucił również z pogardą ofertę współpracy z AK,

powołując się na wrogość żołnierzy polskiego podziemia do partyzantów radzieckich

działających na tyłach wroga.

Po powrocie z Moskwy Eden zachował powściągliwość w sprawie rezultatów

negocjacji. W środowisku polskim rozeszły się jednak pogłoski, że los ojczyzny został

przypieczętowany, gdyż uzgodniona podczas rozmów strefa wpływów radzieckich sięga

ponoć aż do Łaby. Eden zapewnił Mikołajczyka, że w trakcie spotkania nie omawiano kwestii

granic, zapowiedział jednak, budząc niepokój Polaków, podjęcie ich podczas szczytu.

Ponieważ Churchill i Roosevelt uchylili się od spotkania, polski premier musiał

ograniczyć się do przedłożenia listu rządom amerykańskiemu i brytyjskiemu. Rząd polski

domagał się od mocarstw zachodnich, by podjęły działania na rzecz przywrócenia polsko-

radzieckich stosunków dyplomatycznych. Jeśli chodzi o sprawę granic- podkreślono w

memorandum- przyznanie Polsce dawnych ziem niemieckich na zachodzie powinno być

traktowane jako zabezpieczenie przed nową agresją niemiecką, a zatem jako element

przyszłego pokoju w Europie, a nie jako rekompensata za straty terytorialne na wschodzie.

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

16

Istnieje jednak możliwość podjęcia negocjacji w sprawie granic pod warunkiem udzielenia

przez Zachód gwarancji niepodległości Polski i zabezpieczenia jej przed kolejnymi

pretensjami ZSRR. Był to nowy element w stosunku do stanowiska rządu Sikorskiego.

28 listopada o godzinie 16 w sali reprezentacyjnej ambasady radzieckiej w Teheranie

prezydent Roosevelt ogłosił rozpoczęcie sesji plenarnej pierwszego spotkania przywódców

mocarstw sprzymierzonych przeciwko Osi. Stalinowi towarzyszyli Mołotow i Woroszyłow,

Churchill przybył z Edenem i dowódcami sztabu. W świcie Roosevelta, który zdołał usunąć ze

składu delegacji nie darzonego przez siebie szacunkiem sekretarza stanu Hulla, przyjechał

doradca amerykańskiego prezydenta Harry Hopkins, nowo mianowany ambasador

amerykański w Moskwie Averell Harriman oraz dowódcy sztabowi. Sukcesy militarne

odnoszone przez wojska radzieckie sprawiły, że Stalin występował podczas rozmów z pozycji

siły, Churchill zaś nie dysponował wieloma atutami. Brytyjski premier nie dopuścił co prawda

do najgorszej ewentualności - spotkania Stalin- Roosevelt - jednak znajdował się w

defensywie wobec nadal aktualnej perspektywy porozumienia amerykańsko- radzieckiego

ponad głową Wielkiej Brytanii, co zagroziłoby interesom kolonialnym tej ostatniej.

16

Roosevelt i delegacja amerykańska, ostrzeżeni przez Rosjan przed spiskiem

hitlerowców i możliwością zamachu, przenieśli się z ambasady amerykańskiej, oddalonej od

dwu pozostałych placówek, do siedziby przedstawicielstwa radzieckiego, zapewne

naszpikowanego mikrofonami. Amerykański prezydent nie przyjął również wystosowanego

przez Churchilla zaproszenia na obiad, które stwarzało dogodną okazję do uzgodnienia

stanowiska Zachodu, lecz udał się na spotkanie w cztery oczy ze Stalinem.

17

Jednak Stalin zręcznie unikał podejmowania tematu Polski, wówczas dla niego

najważniejszego. Roosevelt czynił podobnie i dopiero Churchill podczas poobiedniej

rozmowy ze Stalinem w dniu 28 listopada zainicjował rozmowę. „Wielka Brytania - podkreślił

premier - przystąpiła do wojny z powodu Polski i zaangażowała się w jej odrodzenie jako

państwa silnego i niepodległego"

18

. Stalin przyjął to oświadczenie nadzwyczaj chłodno,

oznajmiając, że nie widzi potrzeby rozważania sprawy Polski przed zakończeniem wojny.

Radziecki dyktator wyraźnie zmienił ton, gdy okazało się, że Brytyjczycy nie zamierzają

podejmować tematu rządu polskiego na uchodźstwie, lecz interesuje ich wyłącznie kwestia

16

„Polska droga do wolności 1939- 1995”- Pierre Buhler

17

„Teheran Jałta- Poczdam. Dokumenty szefów rządów trzech wielkich mocarstw”, Warszawa 1970.

18

J. Elleinstein, op.cit., s. 378.

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

17

granic. Odpowiadając na pytanie Edena odnośnie do zachodnich granic Polski, Stalin

zapewnił: „Związek Radziecki udzieli Polsce pomocy, by mogła oprzeć zachodnie granice na

Odrze". Churchill przystał na to rozwiązanie. Wypowiadając się w sprawie granic wschodnich,

brytyjski premier oświadczył: „Osobiście uważałem, że Polska mogłaby się przesunąć nieco

na zachód, jak żołnierz robiący dwa kroki na komendę: «Równaj w lewo»”

19

. Wypowiedź

swoją zilustrował kładąc na stole trzy zapałki, przedstawiające odpowiednio Niemcy, Polskę i

ZSRR, po czym przesunął je zdecydowanym gestem. Stalin udał zdumienie faktem, że można

w taki sposób, pod nieobecność reprezentanta władz polskich, prowadzić dyskusję na temat

granic, jednak pomysł Churchilla wyraźnie przypadł mu do gustu. „Związek Radziecki uważa

za słuszną granicę polsko- radziecką z 1939 roku" - podbił stawkę radziecki dyktator. Pełniący

wówczas funkcję ambasadora ZSRR w Waszyngtonie Andriej Gromyko, który przytoczył

wypowiedzi Stalina w swych pamiętnikach,

20

sprecyzował, że chodziło o granicę po

przyłączeniu zachodniej Białorusi i Ukrainy do ZSRR.

W kolejnych dniach szczytu między Stalinem a Rooseveltem doszło do znacznego

zbliżenia stanowisk, podczas gdy izolacja Churchilla stawała się coraz wyraźniejsza.

Amerykański prezydent uzyskał od Rosjan zgodę na realizację swej wielkiej idei - powołania

organizacji międzynarodowej zapewniającej zbiorowe bezpieczeństwo. Obaj przywódcy

prezentowali nader zbieżne poglądy na temat powojennego kształtu Europy. Roosevelt dał

do zrozumienia, że nie nosi się z zamiarem pozostawienia za oceanem sił lądowych, co

najwyżej sił powietrznych i morskich, oddając los kontynentu w ręce Brytyjczyków i Rosjan.

„Wyznanie Roosevelta, który pragnął wycofania wszystkich sił lądowych z Europy (...)

przywodziło na myśl podanie przepisu na dominację radziecką na całym kontynencie" -

napisał historyk Keith Sainsbuy

21

.

Po poobiedniej wymianie zdań między Churchillem i Stalinem 28 listopada sprawa

polska ponownie znalazła się na porządku dnia dopiero 1 grudnia, tym razem podczas sesji

plenarnej. W trakcie przerwy w obradach Roosevelt zagadnął Stalina na osobności: jeśli

wojna przeciągnie się do jesieni 1944 roku - zwierzył się amerykański prezydent - uzna on za

stosowne wszcząć starania o kolejną reelekcję, nawet jeśli osobiście sobie jej nie życzy. Otóż

w Stanach Zjednoczonych mieszka 6 do 7 milionów Amerykanów polskiego pochodzenia,

19

W. Churchill, Druga wojna światowa, t. V, Gdańsk 1996, ks. 2, s. 40.

20

A.A. Gromyko, Pamiatnoje, T. 1, Moskwa 1988, s. 176.

21

K. Sainsbury, The Turning Point: the Moscow, Cairo, and Teheran Conferences, Oxford 1985, s. 241

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

18

których głosy mogą zaważyć na wyniku wyborów. Roosevelt oświadczył również, że

prywatnie i nieformalnie nie zgłasza sprzeciwów wobec idei „przesunięcia" Polski na zachód,

jednak przed terminem wyborów nie może zająć oficjalnego stanowiska w tej sprawie.

Zakłopotany przez chwilę wobec tych osobliwych wymagań demokracji Stalin dał do

zrozumienia, że przyjął wyjaśnienia Roosevelta, ukrył jednak uczucie satysfakcji. Jednak po

wznowieniu obrad, kiedy troszczący się o pozory Roosevelt wyraził życzenie ponownego

nawiązania stosunków między ZSRR a rządem polskim na uchodźstwie, zaskoczony Stalin,

który dopatrzył się w jego wypowiedzi ataku, zapytał gniewnie, z jakim rządem ma prowadzić

negocjacje: Rząd polski i jego zwolennicy w Polsce utrzymują stosunki z Niemcami. Oni

zabijają partyzantów. Churchill usiłował ratować sytuację, kierując rozmowę na bezpieczne

tory - kwestię granic. Stalin stwierdził wówczas oschle, że „wyznaczone granice winny zyskać

akceptację ZSRR, a silna i niepodległa Polska powinna być nastawiona przyjaźnie do Rosji”

22

.

Dodał również, że należy jasno postawić sprawę: Polacy muszą zaakceptować granicę z 1939

roku, oczywiście tę z 28 września, która jest „etnicznie" sprawiedliwa. Eden zauważył

wówczas, że chodzi o linię Ribbentrop-Mołotow. „Nazywajcie ją, jak wam się żywnie podoba

- odparł Stalin. - Granicę tę Związek Radziecki uważa za sprawiedliwą". Wtórował mu

Mołotow: „Właśnie że chodzi o linię Curzona". „Ale linia Curzona - wtrącił Eden - biegnie na

wschód od Lwowa". „Bynajmniej - zaprzeczył Stalin - na naszej mapie Lwów znajduje się na

terytorium radzieckim".

23

Wykazujący umiarkowane zainteresowanie tym tematem Roosevelt pragnął

dowiedzieć się, czy terytoria rewindykowane przez Stalina są porównywalne z ziemiami na

zachodzie, rozciągającymi się aż do linii Odry. Sowieci zignorowali pytanie amerykańskiego

prezydenta, na które odpowiedział Churchill. Ziemie niemieckie są o wiele lepszej jakości pod

względem rolniczym, a ponadto są zindustrializowane w przeciwieństwie do bagien nad

Prypecią na wschodzie. Polacy nic nie stracą na zamianie i powinni przystać na układ.

Churchill oświadczył również, że nie zamierza rozdzierać szat z powodu losu Lwowa

24

.

Następnie, pod presją Roosevelta, który pragnął zakończyć temat, rozpoczęto omawianie

kolejnego punktu porządku dziennego, dotyczącego powojennych Niemiec.

22

W. Churchill, op.cit., s. 74-78;

23

„Polska droga do wolności 1939- 1995”- Pierre Buhler

24

J. Elleinstein, op.cit., s. 398

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

19

„W ten sposób podczas konferencji w Teheranie delegacja radziecka od razu przejęła

inicjatywę w kwestii uregulowania sprawy polskiej, wprowadzając ją na tory, które

odpowiadały interesom narodu polskiego i wymogom bezpieczeństwa europejskiego i

międzynarodowego. Nasz kraj nie mógł dopuścić, by po wojnie Polska stała się marionetką w

rękach zachodnich kręgów imperialistycznych, dogodnym placem ćwiczeń do awantur

antyradzieckich. Stalin z właściwą sobie determinacją dał to do zrozumienia Rooseveltowi i

Churchillowi (...), którzy pojęli logikę stanowiska radzieckiego”

25

Przed rozstaniem trzej przywódcy ustalili, że zachowają w tajemnicy przebieg obrad.

Uczynili to na żądanie Roosevelta, zaniepokojonego możliwością utraty głosów wyborców

pochodzenia polskiego i z krajów nadbałtyckich. Opublikowano jedynie nie budzący

kontrowersji komunikat końcowy. Treść rozmów w Teheranie poznano dopiero pod koniec

wojny, ale już wtedy alarmujące przecieki wywoływały silny niepokój przebywających w

Londynie Polaków i przedstawicieli innych nacji wschodnioeuropejskich. Po powrocie z

konferencji Churchill przedsięwziął próby uzyskania od rządu polskiego poparcia dla ustaleń

teherańskich. Roosevelt wybrał bierność. Stalin ograniczył się do konsekwentnego

odrzucania wszelkich ofert kompromisu.

26

Konferencja w Jałcie

Upadek III Rzeszy był kwestią miesięcy. Latem 1941 roku alianci zaczęli domagać się

kolejnego spotkania na szczycie, by omówić powojenną organizację świata. Ustalony na

początek lutego 1945 roku termin spotkanie nie mógł być bardziej korzystny dla ZSRR. Stalin

był u szczytu chwały militarnej. Schorowany Roosevelt zwrócił się do Stalina o pomoc w

uporaniu się z Japończykami i poparcie dla jego projektu stworzenia międzynarodowej

organizacji stojącej na straży bezpieczeństwa. Pozycja Churchilla- premiera imperium

chylącego się ku upadkowi- też nie była mocna.

Wiedząc, że na Krymie sprawa polska będzie długo omawiana, 22 stycznia Stalin

sprowadził do Moskwy Osóbkę- Morawskiego i Bieruta. Zwrócił się do nich o formalne

zaakceptowanie projektu zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, z jakim

zamierzał wystąpić wobec Roosevelta i Churchilla.

25

A. Gromyko, op.cit., s. 177.

26

„Polska droga do wolności 1939- 1995”- Pierre Buhler

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

20

W niedzielę 4 lutego w pałacu Liwadija, byłej letniej rezydencji carów otwarto

konferencję dotychczas określaną kryptonimem „Argonauta”. Do historii przeszła nazwa

pobliskiego kąpieliska, Jałty. Przez osiem dni trudnych pertraktacji i wystawnych bankietów

Roosevelt i Churchill znowu stawili czoło groźnemu, pragmatycznemu i przebiegłemu

negocjatorowi z Teheranu. Główne punkty porządku obrad- dalszy przebieg wojny,

powojenne losy Niemiec- podział na cztery strefy okupacyjne- amerykańską, angielską,

francuską i radziecką, utworzenie ONZ i kwestia Jugosławii- zostały szybko zamknięte.

6 lutego przystąpiono do spraw Polski. Były one omawiane aż do zamknięcia

konferencji, a czas, jaki im poświęcono, i opinie samych uczestników szczytu świadczą o tym,

że kwestia Polski zdominowała konferencję.

Roosevelt zadeklarował gotowość uznania linii Curzona jako wschodniej granicy Polski

i zasugerował pozostawienie w Polsce Lwowa. Churchill zajął analogiczne stanowisko, z

jednym wyjątkiem: opowiadał się za włączenie Lwowa do ZSRR. Zachęcał jednak Stalina do

„wspaniałomyślnego gestu” wobec Polaków i pozostawienia im tego miasta. Wreszcie

przeszedł do „sprawy honoru” Wielkiej Brytanii, która przystąpiła do wojny w obronie Polski:

Polska musi zachować niepodległość i „być gospodarzem we własnym domu”. Zaproponował

nawet utworzenie na miejscu, w Jałcie, rządu Polskiego, który mógłby zostać uznany przez

wszystkie trzy mocarstwa.

Stalin oświadczył, że dla ZSRR „problem Polski” jest nie tylko „sprawą honoru”, ale

także „sprawą bezpieczeństwa”, a nawet „kwestią życia i śmierci”. Polska stanowi bowiem

„korytarz”, który ze względu na swą słabość zawsze służył wrogom Rosji. Jeśli wreszcie

chodzi o kwestię rządu, marszałek z lodowatą ironią nawiązał propozycji przez Churchilla,

traktując ją jako lapsus linguae, „bo przecież zasady demokracji nie pozwalają na to, by

tworzyć tu, w Jałcie, jakiś rząd Polski bez udziału Polaków, bez ich zgody”

27

.

Tego samego wieczoru Roosevelt po naradzie z Churchillem wystosował do Stalina

list. Proponował w nim sprowadzenie do Jałty Bieruta, Osóbki-Morawskiego i osobistości z

Londynu (Mikołajczyk, Stanisław Grabski) lub z Polski (arcybiskup Adam Sapiecha, Wincenty

Witos, Zygmunt Żuławski) w celu utworzenia Rządu Tymczasowego.

7 lutego o godzinie 16 otwarto kolejną sesję plenarną. Pierwszy głos zabrał Stalin.

Oświadczył, że nie udało mu się nawiązać kontaktu ani z Bierutem i z Osóbką- Morawskim,

27

A. Conte, Yalta ou le partage du monde, Paris 1964, s.355

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

21

którzy wrócili do Polski, ani z innymi osobami wymienionymi w liście. Mołotow przedstawił

sześciopunktowy projekt uregulowania kwestii polskiej. Przewidywał on:

-

wschodnią granicę na linii Curzona, z miejscowymi odchyleniami od pięciu do ośmiu

km na korzyść Polski;

-

zachodnią granicę na linii Szczecin- Odra- Nysa Łużycka;

-

wejście do Rządu Tymczasowego „niektórych przywódców demokratycznych z

Polskich kół emigracyjnych”;

-

utworzenie komisji dobrych usług, złożonej z Mołotowa i ambasadorów brytyjskiego i

amerykańskiego w Moskwie, która czuwałaby nad rozszerzeniem Rządu

Tymczasowego;

-

uznanie rozszerzonego rządu przez trzy rządy sojusznicze;

-

jak najszybsze rozpisanie wyborów powszechnych przez nowy rząd.

Pierwszy wystąpił Roosevelt; aprobował projekt poza określeniem „ koła

emigracyjne”, które sugerowało, że do rządu zaproszeni będą tylko Polacy z zagranicy, z

wyłączeniem demokratycznych przywódców okupowanej Polski. Churchill zaprezentował

podobne stanowisko, wyrażając jednak poważne zastrzeżenia co do przewidzianej przez

Mołotowa granicy zachodniej. „Szkoda byłoby tak przekarmić Polska gęś Niemieckim

jedzeniem żeby zmarła z niestrawności”- mówił. Przyjmując poważniejszy ton stwierdził:

„jeżeli Polska otrzyma Prusy Wschodnie i Śląsk, już to samo oznacza przemieszczenie 6 mln

Niemców do Niemiec”

28

, co poruszyło by dużą część Brytyjskiej opinii publicznej. Stalin

odparował, że na tych terenach nie ma już żadnych Niemców, bo uciekli oni przed zbliżającą

się Armią Czerwoną.

8 lutego dyskutowali nad wprowadzeniem w życie decyzji z poprzednich dni,

dotyczących utworzenia ONZ, kwestii Jugosławii, Iranu itd. O godzinie 16 otwarto kolejne

posiedzenie nie plenarne, które znów zdominowała sprawa Polski. Amerykanie godzili się na

zmodyfikowaną linię Curzona, w zamian jednak za mniej wspaniałomyślną rekompensatę na

zachodzie i w Prusach Wschodnich; proponowali utworzenie trzyosobowej rady

prezydenckiej, w której skład weszliby Bierut, Grabski i arcybiskup Sapiecha. Rada

otrzymałaby misję utworzenia nowego rządu, który zostałby uznany przez aliantów i w jak

najkrótszym w czasie rozpisałby wolne wybory. Mołotow, który nie żywił złudzeń co do

konsekwencji takiego planu dla protegowanych Moskwy w Warszawie, poddał go ostrej

28

K. Kersten, Jałta w Polskiej perspektywie, Londyn- Warszawa 1989, s.82; A. Conte, op. cit.,s.366

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

22

krytyce. Jak twierdził, nie można ignorować istniejącego już rządu lubelskiego, który cieszy

się wielkim autorytetem w kraju. Nie można więc utworzyć nowego rządu. Churchill

stanowczym tonem odrzucił wszystkie stwierdzenia Mołotowa.

9 lutego na posiedzeniu trzech ministrów, Stettinius oświadczył, iż delegacja

amerykańska zrezygnowała z utworzenie Rady Prezydenckiej. Churchill oświadczył, że nie

opuści Jałty bez osiągnięcia porozumienia w sprawie Polski, w przeciwnym bowiem wypadku

konferencja byłaby fiaskiem. Ostateczna decyzja o kształcie zachodniej granicy Polski została

odłożona na przyszłą konferencją pokojową.

11 lutego, w czasie pożegnalnego obiadu, Wielka Trójka podpisała komunikat

końcowy. Mówił on, że w Polsce wskutek całkowitego wyzwolenia jej przez armię radziecką

wytworzyła się nowa sytuacja; wobec tego działający obecnie w Polsce rząd tymczasowy

winien być zreorganizowany na szerszej podstawie demokratycznej, a to przez włączenie do

niego przywódców demokratycznych z Polski i z pośród Polaków z zagranicy. Kwestii granic

poświęcono mniej miejsca: szefowie trzech rządów uważają, że wschodnia granica Polski

winna biec wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od niej w niektórych okolicach o 5-8 km na

korzyść Polski. Uznano, że Polska winna zyskać wydatne nabytki terytorialne na północy i

zachodzie. Protokół nic nie mówi o zasięgu tych nabytków.

Szefowie trzech mocarstw rozstali się. Amerykanie byli zadowoleni: osiągnęli

zamierzone cele- utworzenie ONZ i włączenie ZSRR do wojny z Japonią. Sukcesów tych nie

przyćmiła porażka w sprawie polskiej.

Postanowienia konferencji jałtańskiej, przekazane 12 lutego rządowi na uchodźstwie,

wywołały raczej oburzenie niż osłupienie: znając już treść porozumień z Teheranu, Polacy

uznali je za przedwczesne. Zdaniem kół rządowych w Londynie „rozwiązanie krymskie daje

Rosji postawę wyjściową do opanowania Polski” i „jest piątym rozbiorem Polski”

29

. Generał

Anders był przekonany do nieuchronności konfliktu Zachodu z imperialistycznym Związkiem

Radzieckim. Do Roosevelta i Churchilla został skierowany protest.

12 kwietnia 1945 roku zmarł Roosevelt. Jego następca Harry Truman,

niedoświadczony w sprawach polityki zagranicznej, musiał natychmiast zapoznać się z aktami

sprawy polskiej.

29

K. Kersten, Jałta w Polskiej perspektywie, Londyn- Warszawa 1989, s 132.

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

23

Odrzucając ugrzecznione maniery i skłonność do ustępstw poprzednika, bezwzględnie

zażądał od przyjmowanego 23 kwietnia w Białym Domu Mołotowa respektowania decyzji

jałtańskich dotyczących Polski. Jednocześnie wręczył mu podobną w treści notę do Stalina.

25 kwietnia rozpoczęła się w San Francisco konfederacja założycielska Organizacji

Narodów Zjednoczonych. Fotel dla przedstawiciela Polski pozostał pusty.

Konferencja poczdamska

Kapitulacja Niemiec zakończyła wojnę w Europie. Choć w czasie konferencji

jałtańskiej zarysowały się kontury nowego podziału politycznego Europy, nie do końca

omówiono sprawę granic. Już kilka miesięcy później nastąpiły pierwsze nieporozumienia

miedzy Polską a Czechosłowacją dotyczące Śląska Cieszyńskiego, o który spór trwał już od

1918r.

W tym momencie najważniejsze było jednak spotkanie na szczycie, które rozpoczęło

się 17 lipca 1945 r. w podberlińskim Poczdamie. Zwołali je alianci w celu omówienia sytuacji

zaistniałej po zwycięstwie nad Niemcami i ich przyszłych losów. W porządku obrad

figurowała też „sprawa polska”.

Truman nie ukrywał wrogiego stanowiska do „ zagrabienia przez Rosję części Polski, a

przez Polskę- część Niemiec”

30

i podkreślał kruchość takiego podziału terytorialnego. Stalin

ignorując protesty zachodnich aliantów i stawiając ich przed faktem dokonanym,

przekazywał polskim protegowanym kolejne odbierane Niemcom tereny. Tak stało się z

leżącym na lewym brzegu Odry, i teoretycznie przyznanym Niemcom Szczecinem:

początkowo zajęte przez Polaków miasto przeszło pod kontrole Rosjan, po czym zostało w

sposób zupełnie arbitralny ponownie przekazany Polsce

31

.

24 lipca do Poczdamu przybyła delegacja pośpiesznie wysłana przez proszony o

zajęcie stanowiska Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. 25 lipca Churchill rozmawiał w

cztery oczy z Bierutem, który zapewniał go, iż Polsce daleko będzie do komunizmu. Miała się

ona stać jednym z najbardziej demokratycznych krajów Europy. 2 sierpnia, po 16 dniach

twardych dyskusji trzy zwycięskie mocarstwa ogłosiły w oficjalnym komunikacie treść

zawartych uzgodnień: Niemcy zostaną całkowicie zdemilitaryzowane i podzielone na cztery

30

K. Kersten „Narodziny systemu władzy. Polska 1943- 1948” , Paryż 1986 r.

31

W. Bereś, J. Skoczylas, „Generał Kiszczak mówi... prawie wszystko” Warszawa 1991, s. 121

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

24

strefy okupacyjne, zbrodniarze wojenni staną przed sądem, w kraju przeprowadzona będzie

denazyfikacja, decentralizacja i demokratyzacja. Jeśli chodzi o Polskę, Wielka Trójka

postanowiła przekazować pod jej administrację tereny leżące na wschód od Odry i Nysy

Łużyckiej, część Prus Wschodnich oraz Wolne Miasto Gdańsk.

Choć porozumienie odkładało ustalenia ostatecznego kształtu granic, na konferencję

pokojową z Niemcami, zezwalało na to przesiedlenie na zachód ludności niemieckiej

pozostałej w Polsce.

32

Konferencja poczdamska była podsumowaniem wojennej współpracy

mocarstw, ale sygnalizowała już narastające rozbieżności między partnerami zachodnimi a

Związkiem Radzieckim.

Paryskie traktaty pokojowe

Konferencja pokojowa obradująca samotnie 29 lipca- 15 października 1946 r.

zakończyła się podpisaniem 10 lutego 1947 roku traktatów pokojowych z pięcioma

europejskimi sojusznikami Niemiec: Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Włochami.

Austria została oddzielona od Niemiec i objęta okupacją czterech mocarstw; Bułgaria

wróciła do granic z przed wojny, ale zachowała południową Dobrudżę zabrana Rumunii w

1940 roku.; Finlandia utraciła na rzecz ZSRR górniczy okręg Petsamo, część Karelii, i musiała

wydzierżawić na 50 lat bazę morską Porkkala; Rumunia odzyskała kosztem Węgier

Siedmiogród, lecz utraciła na rzecz ZSRR Besarabię i północną Bukowinę, oraz Dobrudżę

południową na rzecz Bułgarii; Węgry oddały Rumunii część Siedmiogrodu, oraz utraciły część

Słowacji z Koszycami i zachodnią Ruś Podkarpacką na rzecz Czechosłowacji; Włochy musiały

oddać wszystkie tereny podbite przez Mussoliniego w Europie, niezależność uzyskała Etiopja,

Libia zaś stała się protektoratem brytyjskim. Niezależnie od zmian granic wszystkie państwa

satelickie Rzeszy miały płacić reparacje wojenne i ograniczyć stan liczebny armii.

33

32

„Polska droga do wolności 1939- 1995”- Pierre Buhler

33

„Historia gospodarcza powszechna” – Jan Szpak, Warszawa 2001

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

25

Bibliografia:

1. „Historia gospodarcza powszechna” – Jan Szpak, Warszawa 2001

2. „Polska droga do wolności 1939- 1995”- Pierre Buhler

3. „Historia gospodarcza świata”- Rondo Cameron, Larry Neal, Warszawa 2004

4. K. Kersten „Narodziny systemu władzy. Polska 1943- 1948” , Paryż 1986 r.

5. K. Kersten, Jałta w Polskiej perspektywie, Londyn- Warszawa 1989

6. W. Bereś, J. Skoczylas, „Generał Kiszczak mówi... prawie wszystko” Warszawa 1991

7. A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko-sowieckiej

1939-1941, Warszawa 1997

8. Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, T. I i II, Warszawa 1970.

9. W. Pobóg - Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, T. III (1939-1945),

Londyn 1983

10. Pełny polski tekst „tajnego protokołu" w: L. Jerzewski (Jerzy Łojek), Agresja 17 wrze-

śnia 1939. Studium aspektów politycznych, Warszawa 1990,

11. W. Churchill, Druga wojna światowa, t. V, Gdańsk 1996

12. A.A. Gromyko, Pamiatnoje, T. 1, Moskwa 1988, s. 176.

13. K. Sainsbury, The Turning Point: the Moscow, Cairo, and Teheran Conferences,

Oxford 1985

14. „Teheran Jałta- Poczdam. Dokumenty szefów rządów trzech wielkich mocarstw”,

Warszawa 1970

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.