ZASADY POSTĘPOWANIA CYWILNEGO
1	2	3
Nazwa i status zasady	Definicja i przejawy zasady	Wyjątki od zasady
Zasada prawdy ZPC, NS	Zasada prawdy formalnej- ustalenia sądu co do stanu faktycznego i prawnego sprawy powinny być zgodne jedynie z materiałem procesowym (faktycznym i dowodowym) przedstawionym przez uczestników postępowania. Przejawy: art. 232- ciężar gromadzenia materiału dowodowego spoczywa na stronie, art. 224§1- zamknięcie rozprawy (po przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosu stronom), art. 316§1- wydanie wyroku (po zamknięciu rozprawy na podstawie stanu rzeczy z chwili zamknięcia rozprawy), art. 381- pominięcie nowych faktów i dowodów przez sąd II instancji, jeżeli strona mogła je powołać przed sądem I instancji.	≠ Zasada prawdy materialnej- ustalenia sądu co do stanu faktycznego i prawnego sprawy powinny być zgodne z rzeczywistością. art. 3 wskazuje na ciężar (a nie obowiązek) mówienia prawdy przez uczestników postępowania. art. 103 - skutki niepodporządkowania się ciężarowi z art. 3: nałożenie ob. zwrotu kosztów sądowych art. 210§2- obowiązek strony złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej (skutki niedopełnienia tego ciężaru; np. art. 230, 339§2) W procesie cywilnym nie ma obecnie z. prawdy materialnej. Orzeczenie opiera się na prawdzie formalnej (dowody). Wskutek noweli k.p.c. z 1996 roku (zmiana brzmienia art. 3) usunięto z procesu cywilnego z. prawdy materialnej. Obecnie stanowi ona wyjątek. mgr G. Julke
Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) ZPC, NS	ZD- możliwość rozporządzania przedmiotem postępowania (dyspozycyjność materialna, np. wszczęcie postępowania.) oraz środkami zaczepnymi i obronnymi (dyspozycyjność formalna, np. zgłoszenie zarzutów, wniesienie środka zaskarżenia) w postępowaniu służy podmiotom, których sfery prawnej dotyczy postępowanie. PROCES: Wszczęcie postępowania przez wytoczenie powództwa (w pewnych przypadkach przez prokuratora) 321§1- sąd jest związany granicami sprawy zakreślonymi w żądaniu możliwość cofnięcia pozwu, ograniczenia lub zrzeczenia się roszczenia przez powoda uznanie powództwa przez pozwanego wiąże sąd (213§2) sądowa kontrola czynności materialno-dyspozycyjnych stron (203§4, 213§2, 223§1) POST. NIEPROCESOWE: wszczynane co do zasady na wniosek podmiotu legitymowanego; sąd może wszcząć postępowanie z urzędu w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 506)	≠ Zasada oficjalności (działania z urzędu)- rozporządzalność służy czynnikom urzędowym (gł. sąd, prokurator) art. 477^1- pr. pracy- sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne, jeżeli roszczenie zgłoszone przez pracownika okaże się nieuzasadnione art. 477^12- brak możliwości zawarcia ugody w postępowaniu dot. ubezpieczeń społecznych sądowa kontrola czynności materialno-dyspozycyjnych stron (203§4, 213§2, 223§1) możliwość wszczęcia postępowania z urzędu przez sąd w przypadkach określonych w ustawie (art. 506); np. art. 570 (sąd opiekuńczy)
Zasada kontradyktoryjności (sporności) ZPC, NS	ZK- w postępowaniu podmiotem gromadzącym materiał postępowania (faktyczny i dowodowy) są strony/ uczestnicy postępowania. Ciężar pzytoczenia (onus proferendi)- TWIERDZENIA (art. 187§1 pkt2, 210§1, 217§1, 13§2 dla nieprocesu, 344§2, 368, 394§3, 409, 493) Ciężar udowodnienia (onus probandi)- udowodnienie przez twierdzącego twierdzeń budzących wątpliwości co do zgodności z prawdą lub w razie zaprzeczenia im przez innego uczestnika (art. 227, 232) Forma kontradyktoryjna- występowanie kilu uczestników postępowania, których stanowiska są przeciwstawne; postępowanie jest sporem prowadzonym przez uczestników przed sądem; niekoniecznie musi wiązać się z zasadą kontradyktoryjności. PROCES- zasada (rozprawa) NIEPROCES- postępowania działowe	≠ Zasada inkwizycyjności (śledcza)- materiały postępowania gromadzi sąd: Fakty notoryjne- 213§1, 228, Wszczęcie postępowania z urzędu przez sąd (nieproces), czynności sądu mające na celu uzupełnienie materiału zgromadzonego przez uczestników- 232 zd.2, 468§2 pkt3. p. opiekuńczo-wychowawcze p. o stwierdzenie nabycia spadku
Zasada równości stron (uczestników postępowania) oraz wysłuchania stron ZPC, S art. 32 ust. 1 Konstytucji (równość wobec prawa)	ZRS- każda ze stron ma takie same możliwości działania, przy uwzględnieniu specyfiki danej strony procesowej (I aspekt); rozstrzygnięcie sprawy co do istoty po wysłuchaniu drugiej strony lub ewentualnie po daniu jej możliwości wypowiedzenia się co do sprawy (II aspekt). Przejawy gł. w procesie, ale również w postępowaniu nieprocesowym: art. 5- pouczenia sądu dla stron/ uczestników występujących bez adwokata lub radcy prawnego art. 117- pełnomocnik z urzędu (dla strony zwolnionej od kosztów sądowych) art. 327- pouczenie strony obecnej przy ogłoszeniu wyroku, a działającej bez adwokata czy radcy prawnego o sposobie i terminie wniesienia środka zaskarżenia oraz ew. o przepisach o obowiązkowym zastępstwie przez adwokata czy radcę prawnego art. 212 zd.2 i 3- pouczenia art. 210 Skutki naruszenia ZRS: Nieważność postępowania (379 pkt5) Podstawa do wniesienia środka zaskarżenia: 378§1, 395§2, 398^13§1, 424^12, 524§2. W postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym- pewna przewaga wierzyciela.	Wyjątek- uprzywilejowanie SP w postępowaniu cywilnym: art. 133§3 w zw. z §2 (doręczenia), 335§2 (zakaz nadawania wyrokom przeciwko SP rygoru NW), 1060§1 i 2, 1063.
Zasada bezpośredniości ZPC, S art. 235 k.p.c.	ZB- sąd orzekający (wydający rozstrzygnięcie w sprawie) powinien BEZPOŚREDNIO zapoznać się z żądaniami i twierdzeniami uczestników postępowania oraz z dowodami.	Ograniczenia ZB: Brak ciągłości rozprawy w polskim post. cywilnym- art. 323 (wyrok może być wydany jedynie przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku), Wyj. od zasady, że postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym- sędzia wyznaczony, sąd wezwany- art. 235.
Zasada koncentracji materiału procesowego (faktycznego i dowodowego) ZPC, NS Por. art. 45 ust 1 Konstytucji, art. 6 k.p.c.	ZKMP- postulat szybkości postępowania i gromadzenia materiału procesowego; dotyczy kwestii, w jakim czasie powinien być gromadzony w postępowaniu materiał procesowy. 2 systemy gromadzenia materiału procesowego: System prekluzji (zasada ewentualności)- ustawa zakreśla termin, do którego można gromadzić materiał procesowy (potem jest to niedopuszczalne); np. 25§2, 202, 202^1, 479^1^2§1, 479^14§1, 493, 843§3, 1105§3 terminy ustawowe System władzy dyskrecjonalnej sędziego- o czasowych granicach gromadzenia materiału procesowego decyduje sąd; np. 207§2,3; 208, 217, 242, 381 terminy sądowe W Polsce obowiązują oba systemy.
Zasada pisemności ZPC, NS	ZU, ZP- określają formę, w jakiej mogą/ powinny być dokonane czynności postępowania. Zasada pisemności- wymóg spełnienia określonych warunków formalnych (np. art. 126-129) 99% czynności Wytoczenie powództwa (pozew-187§1); zgłoszenie interwencji ubocznej (art.77); wniesienie środka zaskarżenia; dominuje z. pisemności- ośw. na piśmie (art.515) dominuje pisemność w zakresie czynności organów egzekucyjnych Ograniczenia z. ustności na rzecz z. pisemności: Większość czynności podmiotów postępowania może być wykonana ustnie lub w formie pisemnej, Niektóre czynności wymagają formy pisemnej; np. środki odwoławcze, Niektóre czynności wymagają połączenia formy ustnej i pisemnej (orzeczenia na posiedzeniach jawnych), Z czynności postępowania dokonywanych ustnie sporządza się protokół (art.157).	Zasada ustności PROCES (rozprawa) tylko 2 czynności: Żądania i wnioski powoda i pozwanego (210), Zeznania świadków (271§1) NIEPROCES- instytucja wysłuchania uczestników postępowania P. EGZEKUCYJNE- wnioski/ oświadczenia uczestników postępowania mogą być składane na piśmie lub ustnie do protokołu (760§1); wysłuchanie uczestników postępowania (760§2)
Zasada jawności postępowania sądowego ZN, S Art. 45 Konstytucji Art. 9 k.p.c.	Jawność wewnętrzna- wobec uczestników post. Jawność zewnętrzna (publiczność postępowania)- wobec osób postronnych. Przejawy ZJ: Jawność posiedzeń sądowych (p. jawne i niejawne- art.152) PROCES- dominuje posiedzenie jawne: rozprawa (148), NIEPROCES- posiedzenia jawne są zasadą 148§2, 514§1- sąd może skierować na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę także wówczas, gdy dana kwestia podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym; Publiczne ogłaszanie orzeczeń: dot. orzeczeń wydanych na posiedzeniu jawnym albo w wyniku takiego posiedzenia- wyrok (326§2), postanowienie (357§1), postanowienia w nieprocesie (517, 519) posiedzenia przy drzwiach zamkniętych publicznie ogłasza się tylko orzeczenia kończące postępowanie (154§2); możliwość przeglądania akt, otrzymywania odpisów, kopii lub wyciągów z akt przez strony, uczestników postępowania (art. 9) oraz przeglądania akt przez inne podmioty w nieprocesie (art. 525); możliwość udziału w określonych czynnościach organów procesowych i egzekucyjnych (postępowanie rozpoznawcze; poza posiedzeniem- 249§2, 292, 649§2; licytacja publiczna w post. egzekucyjnym). Posiedzenia przy drzwiach zamkniętych (p. o ograniczonej jawności)- grupa posiedzeń jawnych (art.153-154).	Skutki naruszenia ZJ: Naruszenie jawności wewnętrznej- nieważność postępowania (patrz uwagi dot. naruszenia zasady równości stron- 379 pkt5) Naruszenie jawności zewnętrznej ??? Posiedzenia niejawne- przepis szczególny; np. art. 374, 479^18§2, 484^1§3 (post nakazowe), 497^1§3 (post upominawcze), 505^10§3 (generalnie w post uproszczonym), art. 110, 123, 168 (przywrócenie terminu), odrzucenie pozwu (199)/ wniosku o przywrócenie terminu (171)/ apelacji (370, 373), rozpoznanie zażalenia przez sąd II instancji (397§1), rozpoznanie skargi kasacyjnej (ZASADA, 398^11§1) PROCES Posiedzenia niejawne- wyjątek (przepis szczególny); ograniczona możliwość wyznaczania rozpraw. NIEPROCES
Zasada formalizmu postępowania ZN, NS	W Polsce przyjęto regułę umiarkowanego formalizmu. ZFP- organizacja postępowania przez prawo przez określenie sposobu (formy, miejsca, czasu) dokonywania czynności postępowania. Forma- ochrona przed dowolnością i samowolą organów postępowania, gwarancja wolności uczestników postępowania, Miejsce- co do zasady lokal sądu; wyjątkowo inne miejsca (165§2 i 3, 249§2, 294), Czas- określony czasem trwania danego postępowania; czasem ustawa określa czas dokonywania czynności przez wskazanie terminów albo zdarzeń warunkujących czas ich dokonania.	≠ Zasada dowolności trybu postępowania- tryb ten jest określony przez podmioty postępowania; np. postępowanie przed sądem polubownym (art. 1184).
Zasada inicjatywy procesowej organów procesowych i egzekucyjnych ZPC, NS	ZIOPiE- w toku postępowania (niezależnie od tego, czy wszczęto je na wniosek, czy z urzędu) organy procesowe i egzekucyjne podejmują z urzędu wszelkie czynności odpowiednie ze względu na stan postępowania, a mające zapewnić jego właściwy przebieg (dot. gł. postępowania wywołanego wniesieniem środka zaskarżenia). Przejawy: art. 6, Oficjalność doręczeń (art. 131 i n), doręczenie wyroków z urzędu (327§2, 387§3), Wyznaczenie posiedzenia z urzędu przez przewodniczącego (art. 149).	≠ Zasada inicjatywy procesowej uczestników postępowania- o toku postępowania decydują gł. jego uczestnicy, ponieważ od ich wniosków zależy podejmowanie kolejnych czynności postępowania przez organy procesowe i egzekucyjne; np. wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania (art. 181), doręczenie orzeczenia tylko na wniosek (331- wyroki sądu I instancji, 357§1- postanowienia, 387§3- orzeczenia sądu II instancji), art. 182- upadek instancji (umorzenie postępowania wskutek bezczynności uczestnika).
Zasada kierownictwa sędziowskiego ZPC, NS	Kierownictwo materialne- rozciąga się na przedmiot postępowania, ma na celu doprowadzenie do rozstrzygnięcia odpowiadającego rzeczywistemu stanowi sprawy. POST. ROZPOZNAWCZE Przewodniczący- wydawanie zarządzeń w celu przygotowania rozprawy (208); skłanianie stron do pojednania (223); zamknięcie rozprawy (224); informacyjne wysłuchanie stron (212); Sąd- połączenie spraw do łącznego rozpoznania (219); zarządzenie oddzielnej rozprawy (218); ograniczenie rozprawy (220); otwarcie zamkniętej rozprawy (225); zarządzenie stawiennictwa stron lub 1 ze stron osobiście lub przez pełnomocnika (216). Kierownictwo formalne- odnosi się do zewnętrznej, formalnej strony postępowania, ma na celu zapewnienie postępowaniu sprawnego biegu. POST. ROZPOZNAWCZE Przewodniczący- wyznaczanie terminów rozpraw (206); zarządzanie doręczenia pism; przewodniczenie na posiedzeniach (155); Sąd- stosowanie środków przymusu wobec świadków i biegłych (276, 287); zarządzanie tajności posiedzeń (153- p. przy drzwiach zamkniętych). POST. EGZEKUCYJNE- kierownicza rola sądu; komornik jest organem wykonawczym sądu, obowiązanym do spełniania jego zaleceń (por. art. 759§2) .
Zasada swobodnej oceny dowodów ZN, S art. 233§1 k.p.c.	ZSOD- nie oznacza dowolności; sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów wg własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału (233§1). Prawidłowość dokonanej oceny jest zagwarantowana obowiązkiem przestrzegania przepisów o postępowaniu dowodowym oraz obowiązkiem należytego uzasadnienia orzeczenia (kontrola II instancji). Inne kwestie poddane swobodnej ocenie sędziowskiej; np. 233§2- ocena odmowy przedstawienia dowodu przez stronę lub przeszkód stawianych przez nią w przeprowadzeniu dowodów wbrew postanowieniu sądu, 229, 230- ocena przyznania/ braku twierdzeń przeciwnych drugiej strony, 322- ocena wysokości zasądzonej sumy pieniężnej, jeżeli udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, 100- rozstrzygnięcie o kosztach procesu.	≠ Zasada formalnej (ustawowej) oceny dowodów Ograniczenia ZSOD: Moc wiążąca wyroku sądu karnego (art.11), Dowód z dokumentu, Domniemania prawne.
Zasada instancyjności ZN, S art. 78 Konstytucji	Zasada trójinstancyjności- I inst.(SR/SO) II inst. (SO/SA) III inst. (skarga kasacyjna: SN)	≠ Zasada dwuinstancyjności (bez skargi kasacyjnej): Ograniczenia wynikające z warunków skargi kasacyjnej (398^1, 519^1); sąd polubowny- skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego (art. 1205 i n).
Zasada kolegialności ZN, NS	PROCES (art. 47) I instancja: Zasada- skład 1-osobowy Wyjątki- szczególna zawiłość lub precedensowy charakter sprawy (3z, 47§4), sprawy z zakresu prawa pracy, z zakresu stos. rodzinnych z wyłączeniem spraw o alimenty (1+2) oraz gdy stanowi tak przepis szczególny (544§1, 1148§1 - SO, 3z); II instancja (apelacja, zażalenie): zasada- 3z (367§3 zd. 1, 397) Wyjątki- 1z (367§3 zd. 2, 505^10- p uproszczone) Kasacja- 3z (zasada)- SN (398^10). POST. NIEPROCESOWE I instancja: 1z (zasada, 509) Wyjątki- sprawy o przysposobienie, o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej(1+2); sprawy o ubezwłasnowolnienie (SO, 3z, 544§1) II instancja: 3z (13§2 w zw. z 367).

Objaśnienia:

S- zasada skodyfikowana NS- zasada nieskodyfikowana

ZN- naczelna zasada wymiaru sprawiedliwości ZPC- zasada postępowania cywilnego

Opracowano na podstawie:

• Zasady 1-10: W. Siedlecki, Z. Świeboda: Postępowanie cywilne w zarysie, Wyd. LexisNexis, 2003,

• Zasady 11-14: W. Broniewicz: Postępowanie cywilne w zarysie, Wyd. LexisNexis, 2005,

• Kodeks postępowania cywilnego (wybrane artykuły),

• Tabelka Moniki.

6

---