Poglądy starożytnych Greków oraz Rzymian na wychowanie oraz kształcenie dzieci i młodzieży.

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że historia wychowania sięga swymi korzeniami czasów starożytnych, epoki helleńskiej. Rozbici na plemiona, tworzący odrębne, rywalizujące ze sobą państwa, Hellenowie, położyli trwałe fundamenty pod rozwój kulturowo-cywilizacyjny ówczesnego świata. Stworzyli tradycję oraz zwyczaje wychowawcze, z których wiele (choćby w postaci szczątkowej) praktykuje się po dziś dzień.

W rozbiciu życia publicznego, w braku jednolitej państwowości, we wzajemnych utarczkach, walkach oraz wojnach, kryła się jednak niezwykła różnorodność, wielobarwność oraz rozmaitość kultywowanych zwyczajów oraz praktykowanych zasad życia codziennego. Ta różnorodność, wielobarwność oraz rozmaitość, rzutowały także na grecki sposób patrzenia na wychowanie. Każde z polis miało w tym względzie własne wyobrażenie o tym jak kształtować charaktery oraz tężyznę fizyczną młodych ludzi. Każde z polis wniosło do historii wychowania własny, odmienny pierwiastek. Przyjrzyjmy się więc dokładniej temu jak wychowywano, jak kształtowano postawy ludzi młodych w starożytnej Grecji.

Spartański model wychowawczy

Na początek kilka słów tytułem wstępu. Otóż, około roku 1100 przed naszą erą, greccy Dorowie najechali oraz rozgromili szczep Achajów. W konsekwencji tegoż wydarzenia, ludność rodzima, achajska, podzielona została przez najeźdźców na dwie, mniejsze podgrupy. Ci spośród Achajów, którzy w toku najazdu uznali prymat dorycki, pozbawieni zostali praw polityczno-obywatelskich, niemniej jednak, nie utracili osobistej wolności. Pozostali, sprzeciwiający się zwierzchnictwu doryckiemu, zostali przez najeźdźców sprowadzeni do roli ludności zależnej (pozbawionej wolności). Pierwszą z opisanych grup, Dorowie nazwali "periojkami", drugą zaś "helotami". Członkowie plemienia doryckiego określali się zaś mianem "spartan".

Spartanie byli tą częścią lokalnego społeczeństwa, która charakteryzowała się szerokimi ambicjami polityczno-wodzowskimi, odczuwała zamiłowanie do walki, konfrontacji, wykazując przy tym trudny, ale i nieustępliwy charakter. Zdecydowanie bardziej nad wiedzę, oddawanie się mentalnym oraz intelektualnym zainteresowaniom, spartanie cenili sobie tężyznę fizyczną oraz kult ciała. Ich struktura społeczna oscylowała wokół przesłanek militarno-wojskowych. W tym też kierunku, zmierzało wychowanie dzieci i młodzieży. Spartanie mieli wychodzić naprzeciw interesom państwa, mieli służyć państwu, zapominając niemal zupełnie o własnych duchowych potrzebach oraz aspiracjach.

Takie spojrzenie na udział pełnoprawnego obywatela w życiu państwa, niewątpliwie wynikało z samej struktury ustrojowej tegoż państwa. Jak już wyżej wspomniałam, zaledwie garść osób w spartańskim państwie, mogła się cieszyć pełną paletą praw politycznych. Ci, którzy je posiadali, sprawowali z kolei kontrolę nad pozostałą częścią społeczeństwa, a więc nad pozbawionymi praw periojkami, oraz nad niewolnymi helotami. Aby nadzór ten był skuteczny, spartanie musieli stworzyć odpowiednie mechanizmy kontrolne, mechanizmy utrzymujące ludność zależną w ryzach. Uznali więc oni, że najbardziej skutecznymi instrumentami działania będą surowa dyscyplina oraz stałe pozostawanie w gotowości militarno-bojowej.

O sposobie wychowywania dzieci oraz młodzieży w Sparcie, traktowało tamtejsze prawo. To w pismach stworzonych przez Likurga, powiedziane było, że potomstwo rodziców należy do państwa, podobnie jak do państwa należy piecz nad nim, oraz ich wychowanie.

W Sparcie istniał także zwyczaj, że te spośród dzieci, które po urodzeniu cechowała słabość oraz chorowitość, były wyrzucane (a tym samym skazywane na śmierć) w górach Tajgetu. Ponieważ państwo musiało być silne, gotowe na ewentualny atak, równie silni i równie niezawodni, musieli być jego pełnoprawni obywatela. Sparta potrzebowała dzieci zdrowych, zahartowanych, nie zważając na słabe i cierpiące.

Tradycja spartańska nakazywała, że wraz z nadejściem 7 roku życia, tak chłopcy, jak i dziewczynki były zabierane rodzicom. O dalszym wychowaniu, o społecznych rolach, nie decydował majątek oraz stopień zamożności pojedynczych rodzin. Sam fakt urodzenia się w rodzinie spartańskiej, przejście przez proces selekcji w wieku niemowlęcym, powodował przyszłą edukację w kierunku nakreślonym przez państwo.

Tak więc ukończywszy 7 rok życia, chłopcy (odebrani rodzicom) kierowani byli do specjalnych domów, zorganizowanych na kształt koszar wojskowych. W koszarach tych, byli dzieleni na mniejsze kompanie, którym przewodzili najmężniejsi z chłopców. Podczas całego procesu edukacyjnego odbywającego się w koszarach, podopieczni mieli obowiązek posłusznego wykonywania poleceń, oraz dzielnego znoszenia kar. Na tym etapie kształcenia, nabywali umiejętności pływackie, taneczne, czy gimnastyczne.

Osiągnięcie przez chłopców 18 roku życia, zwiastowało wejście w kolejny okres wychowawczy, okres określany mianem "efebii". Przez dwa kolejne lata, efebowie wiedli typowo obozowe życie, skupiając się niemal wyłącznie na odbywaniu wszelkiego rodzaju ćwiczeń wojskowych. Z nastaniem 20 roku życia, efebowie byli kierowani do pełnienia 10-letniej służby militarnej. Po tym okresie, w 30-tym roku życia, spartanin stawał się pełnoprawnym obywatelem państwa. Przez cały, opisany wyżej, okres czasu mężczyźni byli zobowiązani do uczestniczenia w gremialnych ćwiczeniach gimnastyczno-sprawnościowych, oraz do wspólnego biesiadowania.

Biesiadowanie pełniło bardzo ważną rolę wychowawczą. Jak już wspomniałam, brali w nim udział nie tylko dorośli, ale i dzieci. Przyglądając się ucztowaniu starszych, młodzi uczyli się czym jest trzeźwość, oraz jak jej przestrzegać. Podczas wspólnego biesiadowania nabywali oni także umiejętność prowadzenia konwersacji, jak również udzielania zwięzłych, lakonicznych odpowiedzi na zadawane pytania.

W całym procesie edukacyjno-wychowawczym młodych spartan, najmniejszą rolę odgrywało kształcenie intelektualno-umysłowe. Umiejętności umysłowe opanowywano zaledwie w stopniu minimalnym. Tak więc, szanujący się spartanin znał na pamięć pieśni wojenne, ustawy państwowe oraz historię swego kraju. Zdolność czytania można było opanować jedynie w toku edukacji prywatnej (i to w zakresie rozumienia literatury patriotycznej, bohaterskiej czy religijnej). Zdolności rachowania nie posiadała większość z pełnoprawnych obywateli spartańskiego polis.

Patrząc na sposób wychowania oraz kształcenia młodych spartan, trudno oprzeć się wrażeniu, że był on niewystarczający, wręcz w jakimś stopniu zdegenerowany. Historia dowiodła, że w chwili słabnięcia oraz upadku znaczenia wojskowego państwa, jego obywatele nie mieli przed sobą żadnej alternatywy, która pozwoliłaby im przetrwać złe oraz krytyczne czasy. Nie mając nic do zaoferowania ani sobie, ani tym bardziej innym rozwijającym się greckim polis, Sparta musiała upaść. I upadła w III wieku przed naszą erą.

Ateński model wychowawczy

Jonowie zamieszkujący ziemie ateńskiego polis, przeciwnie niż spartańscy Dorowie, nie uczestniczyli w polityce najazdów, oraz narzucania siłą swego zwierzchnictwa innym greckim plemionom. Nie oznacza to jednak, że społeczeństwo ateńskie, było społeczeństwem ludzi wolnych. Wśród mieszkańców państwa znajdowali się bowiem także i niewolnicy. Nie byli oni jednak wojennymi jeńcami, a swoistym "towarem" nabywanym przez Ateńczyków na rynkach niewolniczych. Także sposób traktowania oraz podejścia mieszkańców Aten do grupy niewolniczej, był różny od tego, znanego ze Sparty. Być może właśnie w polityce większej wyrozumiałości, oraz łagodności Ateńczyków w stosunku do ludności zależnej, kryło się minimalizowanie buntów oraz nienawiści wewnątrzpaństwowej.

Początkowo wychowanie ateńskie było zbliżone do tego, znanego ze Sparty. Pewna zmiana nastąpiła wraz z nadejściem VII wieku przed naszą erą. Odrzuciwszy wojskowe aspekty funkcjonowania państwa, Ateńczycy doszli do wniosku, że w kontekście wychowawczym należy realizować tzw. "kalokagathii". Słowo "kalokagathii" łączy w sobie pierwiastek "kalos", oraz "agathos". Ten pierwszy oznacza człowieka wysportowanego, doskonale zbudowanego pod względem fizycznym. Z kolei drugi z pierwiastków, oznacza człowieka rozwiniętego pod względem intelektualnym oraz umysłowym.

Początkowo powstawaniu ateńskich szkół, przeciwstawiali się najzamożniejsi, szlachetnie urodzeni obywatele państwa, czyli arystokraci. Stali oni na stanowisku, iż ani tężyzna fizyczna, ani nabyta wiedza, nie uczynią człowieka lepszym, jeśli nie będzie on posiadał tzw. "wrodzonej skłonności do cnoty". Opór na niewiele się zdał, a w Atenach zaczęły się pojawiać pierwsze, prywatne szkoły.

Ateńczycy wyróżniali trzy zasadnicze etapy wychowawcze w życiu młodego człowieka:

1) Okres obejmujący czas od narodzin do 7 roku życia, nazywany okresem "na łonie rodziny". Rola matki sprowadzała się wówczas jedynie do karmienia dziecka. Jako że matka nie posiadała wystarczającego autorytetu na forum rodziny, wykarmionego potomka, przekazywała ona niańce. W ciągu pierwszych siedmiu lat życia dziecka, jego losem nie był zainteresowany ojciec, który uczestniczył w życiu publicznym swego kraju. Życie dziecka upływało więc pod kątem radosnych zabaw, niewiele mając wspólnego z surowym wychowaniem.

2) Okres tzw. "lat szkolnych", obejmujący wiek od 7 do 18 roku życia. W tym czasie kontrola nad wychowaniem oraz kształceniem młodego człowieka, przekazywana była tzw. "pedagogowi", czyli zaufanemu niewolnikowi. Do obowiązków pedagoga należało odprowadzanie oraz przyprowadzanie dziecka ze szkoły, szeroko rozumiana opieka nad nim, oraz kształcenie różnego rodzaju obyczajów, a więc na przykład zachowania się młodzieńca przy stole.

Pierwszy etap szkolny w życiu ateńskiego dziecka, określany był mianem "grammatistes". Podczas 3-letniej nauki, uczniowie przyswajali sobie alfabet (a więc nazwy oraz kształty liter), uczyli się czytać, pisać, oraz liczyć.

Z nastaniem 10 roku życia, przychodził czas na zapoznanie się z pismami oraz utworami znanych antycznych poetów. Studia nad "Iliadą" czy "Odyseją" Homera, miały przybliżyć chłopcom wiedzę historyczną, geograficzną, polityczną, mitologiczną, czy etyczną.

Praktykowane metody nauczania były niezwykle bierne, i w niewielkim stopniu nastawione na umiejętność samodzielnego myślenia. Uczono się w sposób pamięciowy, nauczyciele nie zadawali prac oraz zadań domowych, każdy uczeń odbywał indywidualne zajęcia ze swym nauczycielem. Często stosowano także kary cielesne.

Wraz z etapem przyswajania sobie pism literackich, rozpoczynała się także edukacja muzyczna chłopców. Pobierali oni stosowne nauki u lutnisty, ucząc się gry na instrumencie, śpiewu, czy deklamacji.

Z nastaniem 14 roku życia, młodzi chłopcy rozpoczynali ćwiczenia gimnastyczne.

3) Okres efebii, trwający od 18 do 20 roku życia. Okres ten stał się szczególnie istotnym etapem wychowania, w momencie kiedy Ateńczycy przegrali starcie pod Cheroneją w roku 338. Kształceniem efebów pałał się "kosmeta" (czyli urzędnik państwa, nadzorujący ćwiczenia wojskowe). Pierwszym etapem efebii było przekazanie młodzieńcowi broni oraz złożenie przez niego stosownej przysięgi w świątyni. Akt ten symbolizował wejście efeba w życie obywatelskie swego kraju, oraz stanie się przez niego własnością państwa. W pierwszym roku nauki, młodzi Ateńczycy nabywali umiejętności posługiwania się bronią. W drugim zaś, odbywali obowiązkowe marsze, obozowali w polach i strażowali w twierdzach. Ukończenie efebii było równoznaczne z uzyskaniem statutu pełnoprawnego obywatela.

Pedagogika w Grecji

Z nastaniem V wieku przed naszą erą, w Grecji, a zwłaszcza w ateńskim polis, zaczęto zastanawiać się oraz poszukiwać odpowiedzi na pytanie o racjonalny aspekt wychowania. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że wywołanej w ten sposób debacie publicznej, sprzyjało szereg okoliczności, spośród których najważniejszą, było przejęcie władzy przez Peryklesa. Żyjący w pokoju oraz materialnym dobrobycie Ateńczycy, mogli z powodzeniem oddawać się intelektualnym pasjom oraz zainteresowaniom. Jedną z nich było ideowe podejście do zjawiska wychowywania oraz kształcenia ludzi młodych.

Zwolennicy dawnego porządku (wśród nich np. arystokraci) byli przekonani, że tak wychowanie, jak i wykształcenie, jest niczym innym jak mrzonką. Twierdzili oni, że nie istnieje mechanizm, który tchnąłby w człowieka odwagę, siłę czy męstwo. Odwaga, siła, męstwo są cnotami, a tych się nie uczy, z nimi człowiek się rodzi.

Przeciwnicy konserwatystów stali na stanowisku, że ludzie rodzą się równi, a co za tym idzie, potrzebne są jedynie narzędzia, które wydobyłyby z pojedynczego człowieka, tkwiący w nim potencjał. Tymi narzędziami, w przekonaniu demokratów, były ni mniej, ni więcej, tylko kształcenie oraz wychowywanie.

Sofiści

Byli demokratami, opowiadającymi się za szerzeniem wiedzy oraz wychowania. Błędne jest przekonanie, iż wszyscy sofiści (czyli mędrcy) to filozofowie. Część spośród nich, jak na przykład Protagoras czy Gorgiasz w istocie tworzyli filozoficzne traktaty, niemniej jednak, większość była wędrownymi nauczycielami. Bardzo znaczną część sofistów stanowili tzw. "eleici", czyli członkowie szkoły filozoficznej z Elei. To właśnie eleici opanowali do perfekcji umiejętność prowadzenia dysput filozoficzno-naukowych, kładąc podwaliny pod dialektykę.

Pierwszorzędną rolę w dysputach, oraz w filozofii sofistycznej, zajmował człowiek oraz wszelkie bolączki trapiące jego ziemską egzystencję.

Najważniejszymi reprezentantami kierunku byli: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leoniro oraz Krytiasz.

Sofiści a świat bogów

Autorem-sofistą, piszącym o boskim świecie, był Protagoras. Szerzył w nim bardzo odważne, jak na antyczne czasy, przekonania dotyczące egzystencji istot boskich oraz ich wpływu na życie ziemskie człowieka. Przekonania Protagorasa były na tyle śmiałe, że dzieło uległo spaleniu zanim jeszcze trafiło do szerszego kręgu odbiorców. Do czasów współczesnych przetrwało jednak zdanie: "Co do bogów, nie mogę wiedzieć ani czy są, ani czy ich nie ma. Zagadnienie jest zawikłane, a życie ludzkie za krótkie, aby je rozwiązać."

Zagadnienie boskości trapiło także Krytiasza, który zwykł był mówić, że bogowie oraz ich świat, to nic innego, jak wymysł chytrych, greckich polityków.

Gorgiasz wtórował Protagorasowi oraz Krytiaszowi, mówiąc: "Nic nie istnieje - a jeśli nawet coś istnieje, to i tak jest niedostępne poznaniu ludzkiemu, choćby się zaś dało poznać, nie da się wyrazić ani drugiemu udzielić".

W przekonaniu sofistów, jako grupy filozoficzno-intelektualnej, tzw. "wola boska", to nic innego jak wytwór człowieczego umysłu, wymysł, którym nie należy się kierować. Tak bowiem oto, człowiek nie powinien zważać w życiu na wyimaginowaną, boską rzeczywistością, a na rozum.

Sofiści a cnota

Mędrcy odrzucali twierdzenie jakoby cnota była wartością zarezerwowaną jedynie dla ludzi bogatych, dla arystokratów. Uważali oni także, że nie ma ona nic wspólnego z dziedzicznością.

Cnotą każdego człowieka, w przekonaniu sofistów, było to, że rodzi się równy. Ma on dokładnie takie same perspektywy rozwoju jak inny człowiek, od niego więc zależy tylko, czy będzie chciał się rozwijać, kształcić i wychowywać.

Poza tym, jak mówili mędrcy, cnocie podobnie jak innym wartościom, przysługuje ranga nabycia, a co za tym idzie, także nauczenia oraz przyswojenia.

Sofiści a rozumienie prawdy, dobra oraz zła

Na gruncie filozoficznym, jednym z pojęć stworzonych przez sofistów był "relatywizm". Zakłada on, że wszelkie zjawiska mają charakter absolutnie względny. To co dla jednego człowieka jest dobre, dla innego może być złe. To co dla kogoś może wydawać się sprawiedliwe, dla kogoś innego wcale takie nie jest. Wszystko bowiem zależy od człowieka, oraz od stosunków łączących go z innymi ludźmi. Jak mawiał Protagoras: "Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy".

Sofiści a wychowanie

W przekonaniu mędrców, człowiek wychowany to taki, który odznacza się cnotami publicznymi, ma harmonijnie ukształtowany charakter, wszechstronnie rozwinięty umysł, a do tego wiedzę encyklopedyczną oraz polityczny spryt.

Zorganizowany przez sofistów system szkolny przedstawiał się w następujący sposób. Po pierwsze, mędrcy nie tworzyli szkół jako takich. Zdobywanie przez uczniów wiedzy sprowadzało się do wysłuchania wygłaszanego przez sofistę wykładu. Bardzo często miały miejsce tzw. "popisowe wieczory", podczas których uczeni w zabawnej, żartobliwej, rozrywkowej wręcz formie, przekonywali zebranych do głoszonych przez siebie tez. Poza tym, mędrcy przeprowadzali kursy trwające od 1 do 2 lat (względnie od 3 do 4), niemniej jednak kursy te były odpłatne.

Nauczając, sofiści wykorzystywali takie metody kształcenia jak dedukcja czy umiejętność logicznego (pomysłowego nierzadko) myślenia.

Wykłady oraz rozmowy z zebranymi słuchaczami, szerzyły treści retoryczne, dialektyczne, polityczne, prawne, filozoficzne, astronomiczne, matematyczne, czy przyrodnicze. Ogólnie, przekazywaną przez uczonych wiedzę, można podzielić na tę merytoryczną oraz na tę formalną. Wiedza merytoryczna wzbogacała słuchacza intelektualnie. Z kolei wiedza formalna, miała zastosowanie praktyczne.

Aby być dobrym mówcą, sofista musiał posiadać szereg cnót o charakterze publicznym. Musiał go cechować polityczny spryt, ukształtowany charakter oraz ogromna wiedza teoretyczno-encyklopedyczna.

Niestety na skutek przegranej przez Ateny wojny peloponeskiej, położenie materialne wielu obywateli państwa gwałtownie się pogorszyło. Ucierpieli na tym sofiści, którzy oskarżani przez Ateńczyków o podkopywanie rodzimej tradycji, nastawanie na wiarę, szkodzenie państwu, musieli licznie emigrować z miasta.

Niemniej jednak, działalność prowadzona przez lata przez sofistów w ateńskim polis, wprowadziła istotne zmiany w patrzeniu na kształcenie oraz wychowywanie młodzieży. Po pierwsze, mędrcy nauczyli Greków innego niż dotąd spojrzenia na cnotę oraz na społeczną funkcję wychowania. W głoszonych przez siebie poglądach nie odbiegali od realiów społeczno-politycznych ówczesnej Grecji oraz ateńskiego polis. Działalność sofistów przyczyniła się także do podniesienia znaczenia edukacji umysłowej młodych ludzi. Wzrosła rola wykształcenia humanistycznego oraz łączenia wiedzy teoretycznej z przyszłą polityczną służbą na rzecz kraju.

Sokrates

Sokrates urodził się w roku 469 przed naszą erą, zmarł w roku 399 przed naszą erą. Pochodził z Aten, jego rodzicami byli biedny rzemieślnik oraz akuszerka. Swoje życie poświęcił nauczaniu oraz obywatelskiemu uświadamianiu Ateńczyków. Wielkimi uczniami Sokratesa byli Platon oraz Ksenofont.

Poglądy głoszone przez Sokratesa:

• podzielał stanowisko sofistów na temat cnoty

• podzielał stanowisko sofistów dotyczące budzenia w słuchaczach wątpliwości, na temat rozważanych kwestii (np. czy to co dla jednego jest dobre, dla innego także dobrym będzie)

• za swój największy obowiązek uznawał potrzebę szerzenia wiedzy wśród Ateńczyków, był racjonalistą

• uważał, że moralność oraz system wartości kształtuje się w umyśle człowieka na drodze przeżywanych przez niego doświadczeń, tym samym Sokrates odrzucił twierdzenia, jakoby człowiek miał być miarą wszechrzeczy

• moralnemu osądowi powinny podlegać tylko takie działania, które są konsekwencją postępowania rozumowego, natomiast nie działania przypadkowe lub mające swe źródła w przyzwyczajeniach

• krytykował (podobnie jak sofiści) świat boskiej egzystencji

• nie zgadzał się z opinią sofistów, iż człowiek może być dla siebie autorytetem, autorytet bowiem buduje się w oparciu o uznanie oraz szacunek opinii publicznej.

Sokrates był nietypowym wychowawcą. Swych podopiecznych nauczał we wszystkich możliwych miejscach, począwszy od parku, na boisku skończywszy. W swe naukowe rozważania wciągał przypadkowych ludzi, urzędników państwowych, rzemieślników czy robotników. Za uczestnictwo w dysputach nie pobierał stałych opłat, a jedynie dobrowolne datki. Jak już zaznaczyłam, nauki Sokratesa nie miały charakteru uczonych wykładów, a rozmów i dysput, prowadzonych w kierunku poznania prawdy (metoda tzw. heurystyczna). Często tak formułował myśli, aby uczestnik rozmowy był przekonany, że uczony nie zna odpowiedzi na stawiana pytania. W rzeczywistości to uczony wydobywał błędne przekonania rozmówcy i zmuszał go do tego, by przyznał się do nich (tzw. ironia sokratyczna).

Najpopularniejsze słowa Sokratesa to: "Wiem, że nic nie wiem".

Platon

Urodził się w roku 427 przed naszą erą, zmarł w roku 347 przed naszą erą. W przeciwieństwie do Sokratesa, Platon pochodził z bogatej, arystokratycznej rodziny. To właśnie w jego pochodzeniu należy doszukiwać się przywiązania do konserwatyzmu w zarządzaniu państwem, oraz niechęci do sofistycznych myśli demokratycznych. W Atenach Platon po raz pierwszy zetknął się z uczonym Sokratesem, oraz z głoszonymi przez niego tezami. Pozostał pod ich urokiem aż do śmierci mistrza, tj. przez 8 kolejnych lat. W gaju Akademosa stworzył tzw. Akademię, w której nauczał oraz szerzył swoje poglądy. Platon był autorem takich prac i traktatów jak: "O prawach", "O państwie", "Obrona Sokratesa", czy "Rzeczpospolita".

Poglądy głoszone przez Platona:

• stworzenie państwa idealnego, określanego mianem "Rzeczpospolitej"; na czele tegoż państwa staliby rządcy, czyli filozofowie, nie posiadający jednak własności indywidualnej oraz życia osobistego oraz rodzinnego; drugi stan tworzyliby strażnicy, czyli wojownicy, pałający się obroną granic państwa; w skład trzeciego stanu wchodziliby pozbawieni praw politycznych żywiciele; w Rzeczpospolitej funkcjonowałoby także niewolnictwo; wszyscy zamieszkujący ją ludzie sprzyjaliby ideologii społecznej, lansowanej przez arystokrację; ci którzy sprzeciwialiby się takiemu uregulowaniu stosunków wewnątrzpaństwowych, mieliby być z Rzeczpospolitej wydaleni

• przekonanie, że ciało oraz dusza są od siebie wzajemnie niezależne

• twierdzenie, że ludzka dusza składa się z trzech części, a mianowicie z głowy, w której "mieszka" rozum, z piersi w której tli się uczuciowość oraz zmysłowość, oraz z tułowia, w którym drzemie pożądanie; odpowiednikiem duszy oraz jej trzech poziomów jest państwo oraz jego trzy stany, czyli rządcy-filozofowie (głowa), wojownicy (piersi) oraz żywiciele (tułów)

• przekonanie o istnieniu świata idei oraz świata rzeczy realnych; ten pierwszy jest doskonały, jest wartością samą w sobie, podczas gdy ten drugi jest tylko marnym i niedoskonałym odwzorowaniem pierwszego ze światów

• przekonanie, że zanim dusza zamieszka w ludzkim ciele, przebywa w doskonałym świecie idei; tym samym poznanie to nic innego, jak przypominanie sobie świata idei

• przekonanie, że ludzki charakter oraz ludzkie skłonności, zostają uwarunkowane z chwilą przyjścia na świat

• przekonanie, iż bogowie obdarowują człowieka cnotą

Poglądy wychowawczo-edukacyjne Platona:

• dusza jest skarbnicą wiedzy

• zasadniczym celem wychowania jest troska o dobro rządców-filozofów; los ogółu ma absolutnie drugorzędne znaczenie

• kontrolę nad wychowaniem winno sprawować państwo

• prawa kształcenia odmawia się niewolnikom

• matki winny rodzić dzieci będąc w wieku od 20 do 40 roku życia, zaś ojcowie winni je płodzić mając od 30 do 50 lat; dzieci, które przyszłyby na świat w innym, niż wskazany, wieku rodziców, winny zostać zgładzone niezwłocznie po urodzeniu

• wychowaniu winni podlegać tak chłopcy, jak i dziewczęta

• potrzeba cenzurowania nauczanych w szkołach wierszy oraz pieśni

• potrzeba edukowania muzycznego dzieci

• państwo nie tylko sprawuje opiekę nad wychowaniem dziecka, ale także jest jego (państwa) właścicielem

• wychowanie dziecka winno się rozpocząć z nastaniem trzeciego roku jego życia

• w wieku do 6 roku życia, chłopcy oraz dziewczynki, powinni przebywać wspólnie, wspólnie się wychowywać oraz wspólnie odbywać ćwiczenia duchowe, fizyczno-ruchowe oraz estetyczne

• w 10 roku życia należy rozpocząć edukację, w tym do 13 roku życia dziecko winno odbywać zajęcia z nauki czytania, pisania oraz liczenia

• w 13 roku życia należy rozpocząć edukację literacką (opartą o słowo mówione) oraz muzyczną

• pomiędzy 17 a 20 rokiem życia winny mieć miejsce zajęcia gimnastyczne ukierunkowane na doskonalenie sprawności wojskowej

• w 20 roku życia młodzi mężczyźni powinni przechodzić coś na wzór testu (sprawdzianu), ci którzy by mu podołali mieli odbywać dalsze studia, tym którym nie udałoby się go zdać, pozostawała kariera strażnicza

• pomiędzy 20 a 30 rokiem życia miano odbywać studia matematyczne

• pomiędzy 30 a 35 rokiem życia wybitni studenci mieli przyjmować lukratywne stanowiska wojskowe

• w 50 roku życia mężczyzna był gotowy do pełnienia politycznej służby w państwie

• istotą, fundamentem wszelkich nauk pobieranych przez Greka w trakcie jego życia, była dialektyka; tylko jej zgłębienie gwarantowało zrozumienie nauki o ideach

Akademia Platońska

O powstaniu Akademii traktuje następująca opowieść. Kiedy Platon udał się na zaproszenie Dionizosa Starszego, do Syrakuz, nawiązał przyjaźń z niejakim Dionem, szwagrem Dionizosa. Ten ostatni, lękając się głoszonych przez Platona poglądów (zwłaszcza w kontekście politycznym), zdecydował o konieczności wydalenia filozofa z miasta. Niewiele się zastanawiając, Dionizos odsprzedał Platona jednemu z właścicieli statków. Dowiedziawszy się o tym, z niewoli wykupił filozofa, niejaki Annikeris. Wdzięczni za ten gest uczniowie Platona, zebrali stosowną kwotę, chcąc ją zwrócić Annikerisowi. Ten odmówił, przekazując pieniądze filozofowi. Platon postanowił zbudować za nie swoją Akademię.

W Akademii Platońskiej mieli się kształcić przyszli rządcy państw, uczeni oraz politycy. Wszelkie nauki były bezpłatne. Uczeni, mieli w niej dyskutować, pracować, pogłębiać naukowe studia, oraz wykładać wiedzę już zdobytą młodszym pokoleniom. Tym samym, rodziła się pierwsza w dziejach kadra studencka oraz naukowo-uniwersytecka. Tworzyli ją tak uczniowie, jak i uczeni. Do ich dyspozycji pozostawała także doskonale wyposażona biblioteka.

Fundamentalną rolę pośród nauk akademickich zajmowała filozofia oraz dialektyka praktyczna. Sztuki dyskutowania uczono wykorzystując technikę ujawniania oraz przezwyciężania błędów oraz niejasności w toku rozumowania rozmówcy.

Studia akademickie rozpoczynano od nauki przedmiotów matematycznych, a więc arytmetyki oraz geometrii. Jak głosiło akademickie motto, "Ci, którzy nie są wykształceni matematycznie nie mają wstępu do Akademii".

Z prawnego punktu widzenia, Akademia Platońska, była rodzajem związku religijnego. Dzięki temu, posiadała ona gwarancję bezpieczeństwa, oraz możliwość długoletniego funkcjonowania. Szkołę zamknięto dopiero w 527 roku naszej ery, w okresie rządów sprawowanych przez cesarza Justyniana. Fakt, że Akademia Platońska przetrwała tak długi okres czasu, nie oznacza, że pozostała ona wierna nauce oraz poglądom, głoszonym przez swego twórcę. Wręcz przeciwnie. Uważa się ją za najmniej odporny i najbardziej podatny na obce wpływy oraz ingerencję, twór akademicki czasów starożytnych.

Arystoteles

Urodził się w roku 384 przed naszą erą, w miejscowości Stagira w Macedonii, zmarł w roku 322 przed naszą erą. Życie Arystotelesa od samego początku związane było z macedońskim dworem. Najpierw w charakterze nadwornego lekarza, pracował na nim ojciec filozofa. Z czasem sam Arystoteles został mianowany nauczycielem królewskiego syna, niejakiego Aleksandra Wielkiego.

Od 17 roku życia filozof był związany z Platońską Akademią. Początkowo będąc jej

studentem, później także i wykładowcą. Arystoteles uchodził za jednego z największych uczniów Platona. We wczesnym okresie swej filozoficznej drogi, chłonął naukę mistrza, będąc wielkim zwolennikiem głoszonych przez Platona tez. Z czasem ta bierna fascynacja ustąpiła pola krytycyzmowi, oraz własnemu postrzeganiu najważniejszych zagadnień w życiu człowieka.

Historia nadała Arystotelesowi miano najwybitniejszego uczonego czasów starożytnych. Jego wielkim entuzjastą był Karol Marks, który nazywał Arystotelesa "Aleksandrem Wielkim greckiej filozofii". Określenie to nie było przypadkowe. Marks uważał bowiem, że tak jak zasługą oraz wielkim dokonaniem Aleksandra było zjednoczeniem pod swym berłem całego państwa greckiego, tak wielkim wkładem Arystotelesa w filozofię, było jej uporządkowanie oraz zebranie wszystkich dotychczas funkcjonujących na jej gruncie spostrzeżeń oraz poglądów. Na marginesie, Arystoteles popierał politykę podbojów realizowaną przez Filipa II oraz Aleksandra Wielkiego, twierdząc, że staną się one nowym krokiem ku wielkości państwa.

Poglądy filozoficzne Arystotelesa:

• przekonanie, że dusza oraz ciało nie mogą bez siebie egzystować, dusza jest bowiem z ciałem ściśle zespolona

• dusza umiera tak jak umiera ciało

• w każdym człowieku współistnieją ze sobą trzy rodzaje dusz; żadna z nich bynajmniej nie zależy od stanu społecznego czy stopnia zamożności greckiego obywatela; te trzy rodzaje dusz to: dusza roślinna (odpowiedzialna za odżywianie się oraz rozmnażanie się człowieka, jak również za jego rozwój fizyczny), dusza zwierzęca (odpowiedzialna za umiejętność postrzegania przez człowieka otaczającego go świata, oraz za sferę jego uczuciowości oraz emocjonalności), wreszcie dusza myśląca (odpowiedzialna za rozwój intelektualny, rozum)

• ludzka dusza kryje w sobie pierwiastek tzw. rozumny oraz nierozumny

• przekonanie, że człowiek rodzi się z cnotą, niemniej jednak jego obowiązkiem jest ciągłe jej pielęgnowanie, doskonalenie oraz ćwiczenie

• przekonanie, że polityka jest najistotniejszą sferą ludzkiej działalności

• przekonanie, że poza światem rzeczy realnych nie istnieje żaden inny świat

• przekonanie, że idee mają swoje odzwierciedlenie w przedmiotach (rzeczach); gdyby nie istniały rzeczy nie istniałyby także idee

Poglądy Arystotelesa na wychowanie:

• do 7 roku życia dziecko winno się wychowywać na forum swej rodziny

• potrzeba monitorowania treści twórczych (literackich czy muzycznych)

• potrzeba edukowania muzycznego dzieci oraz młodzieży; w przekonaniu Arystotelesa muzyka miała mieć kojący wpływ na odpoczynek człowieka, miała sprzyjać wyrabianiu u ludzi młodych dobrych nawyków, miała pomagać w ćwiczeniu oraz doskonaleniu ludzkiego umysłu

• zwolennik wychowania państwowego (nad wychowaniem oraz kształceniem dzieci oraz młodzieży mieli czuwać nadzorcy publiczno-państwowi)

• przeciwnik twierdzenia, jakoby państwo miało być właścicielem dziecka

• zwolennik wychowywania w grupie (zbiorowości)

• w przekonaniu Arystotelesa, po ukończeniu 5 roku życia dziecko powinno się już przysłuchiwać naukom pobieranym przez inne dzieci

• z nastaniem 7 roku życia powinna się rozpocząć regularna nauka

• w okresie pomiędzy 7 a 14 rokiem życia dziecko powinno zdobywać wiedzę tzw. elementarną, powinno uczyć się muzyki oraz rysunku

• w okresie pomiędzy 14 a 21 rokiem życia młodzież powinna doskonalić swoją sprawność fizyczną (Arystoteles odradzał łączenia ze sobą wysiłku fizycznego oraz intelektualnego)

• przekonanie, że nie ma nic gorszego od pracy fizyczny, pracy upadlającej umysł i nie pozwalającej rozwijać się zakorzenionej w człowieku cnocie

Liceum

Z nastaniem roku 335 przed naszą erą, Arystoteles ponownie znalazł się w Atenach, w których założył swoją szkołę, Liceum. Przez 12 kolejnych lat (aż do swej śmierci), nie tylko nią kierował, ale także uczył w niej, dbając o edukację intelektualną oraz wychowanie swych podopiecznych. Inicjatywę Arystotelesa wspierał Aleksander Wielki, przekazując Liceum środki finansowe niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania, oraz pomoce naukowe.

Podobnie jak placówka założona przez Platona, tak Liceum, było instytucją o charakterze filozoficznym, kształcącą głównie w kierunkach logicznym oraz naukowym. Naukowe wykłady nie były jednak jedyną formą edukowania młodzieży. Arystoteles na wielką skalę rozwinął bowiem tzw. "twórczość literacko-naukową". Opierała się ona na kulcie badawczym i wykorzystywała wszelkie dostępne w szkole środki oraz materiały naukowe. W Liceum z wielkim zainteresowaniem korzystano z doskonale zaopatrzonej biblioteki, z map, oraz z wszelkich pomocy naukowych.

W Liceum z pasją oddawano się takim przedmiotom humanistycznym jak historia społeczna, dzieje literatury oraz sztuki, czy dzieje systemów politycznych świata antycznego. Studiowano także nauki matematyczno-przyrodnicze.

W szkole obowiązywał podział na mniejsze grupy (klasy). Kryterium wyróżnienia był stopień zaawansowania pojedynczego ucznia w odbywanych przez niego studiach. Istotną rolę odgrywał także posiadany przez daną jednostkę staż naukowy.

Podobny podział obowiązywał także wśród kadry naukowej. Wśród naukowców wyróżniano: pracowników starszych, samodzielnych, młodszych oraz nowicjuszy. Każda z osób tworzących kadrę naukową, współpracowała z zespołem, a jednocześnie miała obowiązek wykonania powierzonego jej zadania indywidualnego. Każdy tak uczeń, jak i uczony miał prawo skorzystania z dobrodziejstwa Liceum.

Sam Arystoteles zasłużył się nauce zoologicznej. Jako pierwszy bowiem, stworzył atlas blisko 500 zwierząt. W sporządzanych przez siebie opisach, szczególnie wiele miejsca poświęcał badaniom anatomicznym oraz fizjologicznym. Nic więc dziwnego, że współczesna nauka przypisuje mu statut prekursora w zakresie nauki anatomicznej oraz fizjologicznej właśnie. Arystoteles opracował także metodę klasyfikowania zwierząt w oparciu o wyodrębnione gatunki oraz rodzaje, jak również zaprezentował pierwszą systematykę świata tychże zwierząt.

Wychowanie w starożytnym Rzymie

Od samego początku swego istnienia, antyczny Rzym był państwem zmilitaryzowanym. Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy, było oparcie potencjału obywatelskiego na grupie doskonale wyćwiczonych wojowników oraz świetnie przygotowanych do służby administracyjnej, urzędników.

Proces wychowywania dzieci i młodzieży odbywał się na forum rodziny. Niemniej jednak, był on stale kontrolowany przez urzędników państwowych, niejakich "cenzorów", którzy dbali o to, aby proces edukacyjno-wychowawczy przebiegał bez zakłóceń, aby dzieci uczone były dobrego postępowania i celebrowanych w państwie obyczajów. Jednym z takich obyczajów, było twierdzenie o ogromnej roli ojca, na którym spoczywał obowiązek przygotowania swego syna do udziału w życiu publicznym Rzymu. Oczywiście, ojciec najlepiej wypełniał swe zadanie w sytuacji, gdy sam był czynnym uczestnikiem życia swego państwa.

Pierwszym etapem kształcenia było zdobycie przez dziecko wiedzy elementarnej. Edukacji poddawane były tak dzieci ubogie, jak i bogate. Te pierwsze, korzystały ze szkół prywatnych, w których pod okiem prostego nauczyciela (tzw. "literatora") zdobywały umiejętność czytania, pisania oraz liczenia. Bogatsze dzieci uczyli w ich domach wykształceni niewolnicy.

Edukację elementarną przechodziły także dziewczęta. Uczono je typowo kobiecych zajęć, a więc przędzenia, tkania, śpiewu, tańca oraz muzyki.

Zmiany w zakresie kształcenia oraz wychowywania rzymskich dzieci, nastąpiły po zetknięciu się Italii z państwem greckim. Przybywający (nierzadko za lepszym chlebem) na Półwysep Apeniński Grecy, najczęściej stawali się nauczycielami dzieci wywodzących się z bogatych rodzin rzymskich.

Rzymskie szkoły

Szkolnictwo rzymskie podzielone było na trzy, kolejne etapy kształcenia, a więc na etap elementarny, gramatyczny oraz retoryczny.

Na etapie elementarnym, dzieci pozostawały jeszcze pod opieką swych rodziców. Kształceniem dzieci pałał się bądź zatrudniony w domu wykształcony niewolnik (przypadek rodzin bogatych), bądź uczący w prywatnej szkole, nauczyciel (przypadek rodzin biednych). Na tym etapie kształcenia dzieci zaznajamiały się z językiem rodzimym (łaciną) oraz z greką. W nauce wykorzystywano materiały naukowe w postaci rzeźbionych w drewnie, lub w kości słoniowej, liter.

Kolejnym etapem pobierania nauki było uczęszczanie do szkoły gramatycznej. Upowszechniła się ona w I wieku naszej ery, kiedy to w Rzymie wprowadzono nauczanie publiczne. Chcąc jak najlepiej przygotować młodzież do pełnienia przez nią w przyszłości służby wojskowej lub publicznej, zwalniano retorów oraz gramatyków z ciążących na nich obowiązkach państwowych, nakazując im udział w edukowaniu dzieci oraz młodzieży. Z tytułu pełnionych przez siebie zajęć szkolnych, tak retorzy, jak i gramatycy, otrzymywali stosowne pensje.

Zajęcia z gramatyki odbywały dzieci, które ukończyły 12 rok życia, ale nie miały jeszcze 15 roku życia. Studiowano tak gramatykę łacińską, jak i grecką. Na podstawie czytanych pism, dokonywano ich analizy gramatycznej, stylistycznej, oraz historycznej. Sporządzano także coś na wzór słowniczków wyrazów nowych lub nieznanych. Tym samym, wzbogacano zasób posiadanego już słownictwa.

Ukończywszy ten etap kształcenia, młodzież rzymska mogła obrać jedną z dwóch dróg. Można więc było rozpocząć pracę zawodową (przypadek rodzin ubogich) lub kontynuować kształcenie u retorów (przypadek rodzin zamożnych).

Trzecim (obligatoryjnym) etapem kształcenia była nauka retoryki. Nie istniał odgórnie ustalony czas zgłębienia wiedzy retorycznej. Jedni na opanowanie tejże niełatwej sztuki potrzebowali zaledwie 2 czy 3 lat, inni uczyli się jej przez długie lata lub nawet przez całe swoje życie. Edukacja retoryczna rozpoczynała się od studiów nad rzymską prozą, dopiero później przychodził czas na pisma znakomitych mówców. W skład kształcenia retorycznego wchodziły także ćwiczenia praktyczne. Tak więc, uczniowie pisali treści mów na zadane wcześniej przez nauczyciela tematy. Początkowo były to tematy proste, jasno zdefiniowane, z czasem zaś poprzeczka podnosiła się, i stopień trudności rósł. Na układaniu treści mów, nauka się nie kończyła. Retorzy dbali o to by ich uczniowie umieli panować nad swych ciałem, nad postawą, nad głosem, oraz jego barwą. O poziomie przygotowanego wystąpienia, świadczyła ilość oraz jakość braw otrzymanych przez mówcę-ucznia od swych odbiorców (tj. innych uczniów).

Katon Starszy

Urodził się w roku 234 przed naszą erą, zmarł w roku 149 przed naszą erą. Katon był rzymskim cenzorem oraz przedstawicielem myśli politycznej o charakterze arystokratycznym.

Katon nie zgodził się na edukację swego syna pod okiem profesjonalnego nauczyciela, przyjmując na siebie ten jakże trudny obowiązek. Pod nadzorem ojca, chłopiec opanował umiejętność czytania oraz pisania, zaznajomił się z rzymskim prawem, historią, obyczajami oraz religią. Chcąc przybliżyć synowi ówczesną wiedzę o świecie, Katon spisał encyklopedię, w której z kolei, dużymi literami zaznaczył fragmenty oddające wiedzę o Rzymie. Rozwój intelektualny dziecka szedł w parze z rozwojem fizycznym. Syn Katona uczył się bowiem rzucania dzidą, posługiwania się tarczą, walki wręcz, jazdy konnej, pływania oraz ogólnie rozumianego hartowania organizmu.

Poza wiedzą teoretyczną oraz praktyczną, chłopiec zgłębiał tajniki pracy na wsi. Uczył się uprawy roślin, nadzorowania niewolników, rozpoznawania podstawowych chorób oraz schorzeń medycznych. Poznając prawidłowości funkcjonowania wsi, oraz specyfikę pracy w polu, lepiej rozumiał istotę twierdzenia, że "tylko rolnictwo predestynuje do uczciwych zachowań".

Sam Katon sprzeciwiał się dalece idącemu oddziaływaniu kultury greckiej na życie ówczesnych Rzymian. Nie ulega jednak najmniejszej wątpliwości, iż sam nie zdołał uniknąć jej wpływu. Najlepszym dowodem o tym świadczącym, jest fakt, iż także swemu synowi wpajał potrzebę opanowania podstaw retorycznej sztuki.

Cyceron

Urodził się w roku 106 przed naszą erą, zmarł w roku 43 przed naszą erą. Cyceron pochodził z bardzo przeciętnej, rzymskiej rodziny. W swych poglądach społeczno-politycznych, Cyceron opowiadał się za rządami arystokracji ziemskiej. Był także zagorzałym przeciwnikiem demokratów, oraz ich systemu, który porównywał z największym złem.

Poglądy Cycerona:

• uważał, że dzieciom oraz młodzieży należy stworzyć jak najbardziej sprzyjające warunki do rozwoju oraz edukacji i wychowania

• uważał, że młodzież należy kształcić w kierunku państwowym, społecznym, podporządkowującym dobro jednostki dobru ogółu

• uważał, że kształcenie młodych mówców jedynie w oparciu o sztukę retoryczną jest niewystarczające; twierdził, że o pisaniu dobrych mów nie może być mowy, gdy przyszły retor nie ma podstawowej choćby wiedzy na tematy społeczne

• w swym piśmie, zatytułowanym "De oratore" Cyceron wymienił, jego zdaniem, najważniejsze sztuki wyzwolone, a więc: gramatykę, retorykę, dialektykę (logikę), arytmetykę, geometrię, astronomię oraz muzykę

• takie dziedziny jak: psychologia, prawo państwowe oraz prywatne, ekonomia, geografia, filozofia w przekonaniu Cycerona winni znać wszyscy szanujący się urzędnicy państwa rzymskiego

• uważał, że wielką rolę w wychowaniu odgrywa kształtowanie moralności

• zwolennik encyklopedyzmu

Cyceron był twórcą dzieła pod tytułem "O Rzeczpospolitej". Wyłożył w nim swoją definicję ustroju idealnego, a więc ustroju mieszanego, będącego kompilacją systemu monarchicznego, oligarchicznego oraz demokratycznego. Spośród wielu zagadnień, Cycerona interesowała zwłaszcza kwestia sprawiedliwości oraz jej wpływu na życie państwa. W przekonaniu uczonego sprawiedliwość jest darem bogów, otrzymanym przez każdego człowieka. Cyceron był przekonany, iż sprawiedliwe jest twierdzenie, że "naród pod względem moralnym lepszy, może panować nad ludźmi moralnie gorszymi". W swej pracy autor zdefiniował także czym jest wojna sprawiedliwa, a czym niesprawiedliwa. I tak, podczas gdy tę pierwszą toczy się w granicach państwa, tę drugą rodzi złość i nienawiść.

Cyceron był także wielkim przeciwnikiem Antoniusza. W napisanych na jego temat mowach, nazywał go rozpustnikiem, złodziejem publicznych pieniędzy, łotrem oraz tyranem. Nienawiść Cycerona do Antoniusza zaowocowała zgładzeniem uczonego.

Kwintylian

Urodził się w roku 35 naszej ery, zmarł w roku 100. W oczach potomnych Kwintylian uzyskał miano najwybitniejszego Rzymianina pałającego się teorią wymowy. Za lekcje retoryki udzielane swym uczniom, uzyskiwał wynagrodzenie państwowe. Pomimo prawniczego wykształcenia, Kwintylian objął godność kierownika szkoły retorycznej utworzonej z inicjatywy Wespazjana. Spod jego ręki wyszło dzieło zatytułowane "O kształceniu mówcy". W 12 tomach autor rozwodzi się nad teorią wymowy, nad wychowaniem rzymskich dzieci, nad wzorem nauczycielskich postaw. Żadne wcześniejsze, ani późniejsze dzieło rzymskie, nie dorównało pracy Kwintyliana.

Poglądy Kwintyliana (w tym na temat teorii wymowy):

• przekonanie, że mowa winna być zabawą, motywacją oraz nauką

• na poprawność mowy składają się takie elementy jak: "inventio", czyli gromadzenie materiałów, "disputatio", czyli komponowanie wystąpienia, oraz "elocutio", czyli "ubranie" mowy w odpowiednią formę stylistyczną

• zdaniem Kwintyliona mówca to człowiek:

a) moralny

b) prawdziwy obywatel, przestrzegający prawa oraz dążący do wprowadzania tegoż prawa w życie, oraz dbający tak o interes publiczny swego kraju, jak i o sprawy indywidualne (prywatne)

c) wykształcony

d) o rozwiniętych zdolnościach krasomówczych

e) szanujący swoją rodzinę oraz kultywujący tradycję

f) znający dzieje oraz dobytek kulturowy ludzkości

g) doświadczony polityk

• zdaniem Kwintyliona rodzice winni sprawować następujące funkcje w życiu swych pociech:

a) od chwili przyjścia na świat syna, ojciec winien umacniać w nim przekonanie o własnej wartości, oraz rozbudzać w nim umiejętności intelektualne oraz sprawnościowe

b) niezależnie od wykształcenia (lub jego braku) rodzice winni uczynić wszystko, aby ich dzieci były ludźmi wyedukowanymi

c) obowiązkiem rodziców jest dbanie o odpowiedni wybór niań oraz pedagogów dla swych pociech

• dzieci oraz posiadane przez nie zdolności:

a) dzieci posiadają zdolności wrodzone, niestety tracą je gdy rodzice nie wychowują ich, oraz nie edukują w odpowiednim kierunku

b) dzieci powinny zdobywać wiedzę stopniowo, nauka winna być dostosowana do możliwości intelektualnych dziecka, w wieku wczesnym-dziecięcym nauka winna przybierać postać zabawy

c) dzieci posiadają wrodzone, wszechstronne umiejętności, z tego też powodu winny rozwijać w sobie różne zdolności, oraz poznawać różne zagadnienia naukowe, zbyt długie tkwienie w jednej dziedzinie grozi zahamowaniem rozwoju pozostałych talentów

d) należy rozwijać zdolności dziecka we wczesnym okresie jego życia, gdyż wówczas nauka przychodzi mu najłatwiej

• dziecko a nauka pisania i czytania:

A) pisanie

a) poznawanie liter alfabetu winno być zbliżone do poznawania ludzi, tak więc kształt litery powinien być kojarzony z jej nazwą, analogicznie jak wygląd osoby jest kojarzony z jej imieniem

b) ucząc się pisania dziecko powinno dysponować tabliczką z wyrytymi na niej literami, będzie to sprzyjało nie tylko schludnemu pisaniu w przyszłości, ale także ustaleniu przez dziecko układu jego palców

c) pisanie powinno podążać za biegiem myśli, winno więc być szybkie i bardzo wyraźne

d) należy poznać wszystkie zgłoski, niezależnie od stopnia ich trudności

e) istotną rolę w nauce pisania odgrywa ciągłe powtarzanie przyswajanego materiału

f) po opanowaniu nauki pisania wyrazów podstawowych i prostych, winna przyjść kolej na naukę słów trudnych, ale i wzniosłych

g) w nauce pisania opartej o przepisywanie wierszy, należy pamiętać aby przepisywany tekst był podniosły, i aby zawierał w sobie jakąś wzniosłą myśl

B) czytanie

a) umiejętność czytania winna się sprowadzać do opanowania kolejnych jego etapów, tak więc najpierw należy czytać pewnie, później ciągle, na końcu zaś powoli

b) nauka czytania powinna trwać tak długo, aż uczeń opanuje ją w stopniu poprawnym oraz biegłym

c) aby opanować umiejętność czytania, oraz sztukę poprawnego wymawiania poszczególnych słów, należy najtrudniejsze spośród nich łączyć w tzw. "wędzidła"; ciągłe powtarzanie przez uczniów łańcuchów trudnych słów nauczy ich trudnej sztuki mowy

- w nauce czytania oraz pisania uczniowie winni korzystać ze wszelkich dostępnych pomocy, takich jak: tabliczki do rycia liter, litery wykonywane z drewna lub kości słoniowej, oraz z lektur (w tym także ze spuścizny czasów greckich)

• pogląd Kwintyliona na dziecięce zabawy

a) zabawy dziecięce dowodzą bystrości umysłu

b) zabawy "demaskują" oraz kształtują charakter dziecka

c) wskazany jest umiar pomiędzy zabawami a obowiązkami (w tym naukowymi)

d) mogą mieć charakter wspierający naukę, np. poprzez stawianie sobie pytań na ważne tematy, oraz poprzez próbę poszukiwania na nie odpowiedzi

• nauczanie szkolne oraz nauczanie domowe - plusy oraz minusy

A) nauczanie szkolne:

a) minusy: niemożność poświęcenia przez nauczyciela wystarczającego czasu każdemu z nauczanych dzieci

b) plusy: możliwość doboru szkoły przez rodziców dziecka, możliwość wskazania przez nauczyciela na uczniów szczególnie zdolnych wchodzących w skład grupy klasowej, nawiązywanie więzów przyjaźni pomiędzy uczniami, nabieranie umiejętności funkcjonowania w społeczeństwie, rodzenie się postaw naśladowniczych, kształtowanie się ambicji na drodze zasłyszanych pochwał, czynny udział we współzawodnictwie, zaangażowanie nauczyciela w pracy z grupą jest większe niż w pracy z pojedynczym uczniem

B) nauczanie domowe:

a) minusy: niemożność zweryfikowania posiadanych przez dziecko skłonności oraz zachowań, ze skłonnościami oraz zachowaniami innych dzieci, brak obycia społecznego (w tym przypadku klasowego), brak praktyki w przemawianiu przed publicznością, ewentualna niemoralność oraz brak obycia posiadane przez nauczyciela, kosztowność utrzymania nauczyciela

b) plusy: nauczyciel skupiony jest na pracy tylko z jednym dzieckiem

• poglądy Kwintyliana na funkcjonowanie szkół gramatycznych

a) prawo do jej uczęszczania winny mieć wszystkie dzieci wolnych rodziców, niezależnie od wrodzonych skłonności oraz przedziałów wiekowych, kryterium przyjęcia powinno się sprowadzać do umiejętności pisania i czytania

b) w szkole gramatycznej chłopcy winni się uczyć: poprawnego formułowania wypowiedzi, stosownego interpretowania dzieł poetyckich, oraz krytycyzmu w wystawianiu ocen

c) w szkole gramatycznej powinno się nauczać: gramatyki, geometrii, gimnastyki, astronomii, muzyki, filozofii oraz sztuki oratorskiej

• poglądy Kwintyliana na szkołę retoryczną:

a) prawo uczenia się w szkole retorycznej mieli jedynie bogaci chłopcy, którzy osiągnęli dojrzałość (a więc mniej więcej 13 lub 14 rok życia)

b) zadania spoczywające na szkole to: kształcenie przyszłych mówców kraju, wyrabianie umiejętności prowadzenia polemiki oraz poprawnej wymowy, przygotowywanie chłopców do przyszłej roli urzędnika państwowego

c) cechy retora: opanowanie, dokładność, takt, zwalczanie wad oraz pomyłek u uczniów winno skłaniać go do poprawności we własnym postępowaniu, sprawiedliwość, wyczucie oraz smak, postępujący zgodnie z przyjętym katalogiem wartości moralnych, życzliwość

• inne poglądy Kwintyliana na wychowanie dzieci oraz młodzieży

a) wychowanie winno się odbywać poprzez zabawę, zachętę, pochwałę, powinno budować u dziecka poczucie ambicji

b) wychowując należy opierać się na godnych naśladowania wzorach, a więc na rodzicach, nianiach, nauczycielach czy pedagogach

c) w wychowaniu należy unikać kar cielesnych, dopuszczalne są natomiast nagrody słowne (czyli przede wszystkich pochwały)

• inne poglądy Kwintyliana na kształcenie dzieci oraz młodzieży:

a) zadawanie prac domowych (sporządzanie mów lub innego rodzaju wystąpień)

b) wprowadzanie przerwy pomiędzy zajęciami

c) dopasowanie nauczanych treści do wieku, możliwości intelektualnych oraz do zainteresowań

d) odejście od nauczania jednej tylko treści (dziedziny)

e) jednoczesne uczenie pisania i czytania.

---