Rozdział 10
STOSUNKi międzynarodowe
Przegląd ogólny
Polityka zagraniczna stanowiła główny obiekt zainteresowania władców i rządów omawianego okresu. Była to postawa tradycyjna i całkowicie zrozumiale. Zważywszy na to, że sukcesy na arenie międzynarodowej były najpewniejszym źródłem prestiżu dynastii i państwa, niezwykle istotnego dla poczucia celowości dzieleń administracji oraz zapewnienia posluszeństwa poddanych, większość rządów starała się osiągnąć korzystne rozstrzygnięcia dzięki poczynaniom natury dyplomatycznej. Sytuacja międzynarodowa była niestabilna i pełna zagrożeń. Przegrana mogła oznaczać utratę politycznej niezależności, by wspomnieć tylko los, jaki spotkał Rzeczpospolitą w wyniku rozbiorów czy księstwo Lotaryngii po aneksji przez Francję. Władcy i ministrowie musieli bacznie śledzić poczynania innych potęg. Wydarzenia w polityce zagranicznej stwarzały zarówno liczne szanse, jak i zagrożenia, wiele zależało więc od talentów dyplomacji i umiejętności wojskowych. Osobisty charakter władzy monarchów w żadnej dziedzinie nie przejawiał się równie dobitnie jak w bezpośredniej, często autokratycznej kontroli nad dyplomacją. Kreowanie polityki zagranicznej było wyłącznym atrybutem suwerenów. Miało to pewne negatywne następstwa, przede wszystkim jeśli chodzi o destabilizującą rolę, jaką w polityce zagranicznej odgrywała dominacja osobistych idiosynkrazji i względów dynastycznych.
Wiek XVIII nie przyniósł większych zmian. Jeśli chodzi o podstawowe czynniki kształtujące sytuację międzynarodową to pozostaly te same, co wskazuje, że wiek XVIII był w tej dziedzinie raczej kontynuacją epoki "wczesnonowożytnej" niż prekursorem dyplomacji XIX stulecia. Chodzi tu zwłaszcza o znaczenie względów dynastycznych oraz fakt, że stosunki między państwami nadal pojmowano w kategoriach konfliktów religijnych. Choć trudno byłoby ujmować stulecie, jakie upłynęło od odwołania w roku 1685 edyktu nantejskiego, gwarantującego prawa polityczne francuskiej mniejszości protestanckiej (hugenotom), aż do powstania w roku i~85 Ligi Książąt (Fiirstenbund) - założonej przez Fryderyka II, króla Prus, w celu konsolidacji opozycji północnoniemieckich protestantów

Przegląd ogólny 339
przeciw polityce cesarza Józefa II - jako okres konfliktów religijnych, nie można jednak ignorować znaczenia napięć religijnych jako źródła konfliktów oraz - przynajmniej jeśli chodzi o wspólczesnych - uzasadnień dla podejmowania działań. U źródeł większości wspomnianych konfliktów leżały gwałtowne reakcje na traktowanie wspólwyznawców w innych krajach, często prowadzące do interwencji dyplomatycznych i wzrostu napięć na arenie międzynarodowej, jak np. w Palatynacie pod koniec drugiej dekady, gdy wydawało się, że niemiecka wojna religijna doslownie wisi na włosku. W roku yo~ Karol XII zobligował cesarza Józefa I do przywrócenia protestantom na Sląsku swobód religijnych zagwarantowanych przez pokój westfalski (i648). Niepokorne mniejszości wyznaniowe, jak choćby hugenoci w górach Sewenny we Francji czy węgierscy protestanci, otrzymały pewne wsparcie z zagranicy w trakcie powstań z pierwszej dekady stulecia. W pierwszej poiowie XVIII wieku stosunki międ-r_y głównymi wyznaniami na kontynencie europejskim były dość niestabilne, zwłaszcza w krajach Cesarstwa, w Polsce i na ziemiach Habsburgów, gdzie nadal postępowal zapoczątkowany w poprzednim stuleciu proces umacniania wpływów katolicyzmu. Hrabia Fryderyk Schónborn, cesarski wicekanclerz w latach i7o5-y34, nie stronił od wykorzystywania w tym celu autorytetu Cesarstwa. Dokonana przez Fryderyka Wielkiego w roku y4o aneksja austriackiego Sląska stanowiła w pewnym sensie pierwszą udaną protestancką kontrofensywę na terenie Cesarstwa od zakończenia wojny trzydziestoletniej; Fryderyk mógł przy tej okazji powoływać się na konieczność niesienia pomocy śląskim protestantom. Wielu osiemnastowiecznych komentatorów postrzegalo konflikty i wojny tego okresu w kategoriach religijnych. Zawarty w Wiedniu w roku ya5 traktat austriacko-hiszpański protestancka Europa przyjęła jako spisek katolicki, widoczny dowód potężnej, zlowrogiej konspiracji wspierającej Jakuba III, katolickiego pretendenta do tronu Wielkiej Brytanii, oraz polskich katolików odpowiedzialnych za tzw. masakrę toruńską z roku ya4; masową egzekucję z wyroku sądowego, która wzbudzili wzburzenie w całej protestanckiej Europie. Sojusz wiedeński, podobnie jak austriacko-francuskie przymierze z końca lat trzydziestych, sklonil wielu protestantów do podnoszenia idei powołania ligi państw protestanckich. Wojnę siedmioletnią powszechnie przedstawiano jako konflikt o charakterze religijnym.
Niewątpliwie osiemnastowieczne sojusze rzadko pokrywały się z podziałami wyznaniowymi. Choć w Anglii główni zwolennicy "starego pretendenta" wywodzili się z szeregów hierarchii Kościoła anglikańskiego, większość mieli zwolennicy Domu Hanowerskiego gwarantującego sukcesję protestancką. Sojusz z roku y25 zawarty w Hanowerze w odpowiedzi na nowy pakt austriacko-hiszpański łączył Wielką Brytanię i Prusy z Francją, niemniej rok później Prusy zmieniły alianse. Religia nie odgrywała żadnej

340 10. Stosunki międzynarodowe
roli w wojnie o polską sukcesję i jeśli Prusy zaatakowały Austrię w trakcie wojny o austriacką sukcesję, podobnie uczyniły państwa katolickie: Bawaria, Francja i Hiszpania, podczas gdy Wielka Brytania pośpieszyła Austrii z pomocą. Szwedzi walczyli z Prusakami w wojnie siedmioletniej. Hrabia Osterman, rosyjski minister spraw zagranicznych, zauważył w roku y4o, przy okazji sporu o sukcesję w księstwach Jiilich-Berg, że "w sprawach tego rodzaju więcej się mówi o religii, niż naprawdę o nią chodzi".' Nie należy zatem przeceniać znaczenia sporów religijnych jako przyczyn wybuchu wojen w XVIII stuleciu, jednak z drugiej strony trwalość konfliktów religijnych pozwala wyjaśnić zasadniczo bezkrytyczny stosunek do działań wojennych cechujący zarówno duchownych, jak i wielu głęboko wierzących ludzi świeckich. Kościół odgrywał ważną rolę w zaszczepianiu wojowniczych wartości charakterystycznych dla ówczesnego systemu politycznego. Organizował nabożeństwa w celu zapewnienia boskiej przychylności walczącym, jak i msze dziękczynne (Te Deum) zajmujące centralne miejsce w ceremoniach z okazji zwycięstwa. Równie istotnym motywem uroczystych pochodów była chęć uświetnienia chwały bohaterskiego monarchy, element starej europejskiej tradycji celebrowania królewskiego majestatu w formie budzącej największe wrażenie: pokazu siły i potęgi. Wątek królewskiego pokazu siły, przybierający różnorodne formy, od bicia okolicznościowych medali po zakladanie rycerskich zakonów dla szlachty pod patronatem monarchy, przewijał się przez całe stulecie. I chociaż podobne manifestacje potęgi nie ograniczały się do okoliczności militarnych, wojna niewątpliwie najlepiej slużyla agresywnej polityce dynastycznej stanowiącej jądro politycznej ideologii większości państw tego okresu.
Motyw polityki dynastycznej, który wywierał tak istotny wpływ na kształt osiemnastowiecznej dyplomacji oraz na postawy ludzi decydujących o jej celach i metodach, stanowi, podobnie jak znaczenie kwestii religijnych, ogniwo łączące XVIII wiek ze stuleciem poprzednim. Zdaniem niektórych historyków wczesna epoka nowoczesna była widownią narodzin i rozwoju współczesnego, bezosobowego państwa2, jednak argumenty zgłaszane na poparcie tej tezy są jak dotąd niewystarczające. Odwołują się głównie do pism niewielkiej grupy niezbyt w istocie reprezentatywnych myślicieli, tymczasem polityczna praktyka epoki w większości krajów Europy miała zasadniczo charakter tradycyjnie monarchiczny. Kluczowa rola monarchy w większości państw europejskich, także w Wielkiej Brytanii, oraz dynastyczne perspektywy królewskich ambicji przesądzały o zasadniczej ciągłości charakteru stosunków międzynarodowych. Naturalnie dynastyczność odgrywała różną rolę u poszczególnych monarchów. Bezdzietny Fryderyk Wielki z pewnością mniej interesował się problemami dynastycznymi poza swoimi ziemiami, niż Ludwik XV zdecydowany wspierać swojego zięcia Don Felipe w Parmie. Ambicje dynastyczne nie

Przegląd ogólny 341
wykluczaly innych interesów. Pozostawały jednak bez wątpienia osią stosunków międzynarodowych. Większość władców bez oporów wykorzystywała ludzkie i materialne zasoby swoich ziem w celu osiągnięcia nowych zdobyczy terytorialnych. Tym bardziej że atmosfera kultury dworskiej generalnie sprzyjała wojnie, traktowanej jako sceneria heroicznych dokonań. Nawet jeśli nie wszyscy monarchowie dążyli do prowadzenia wojen, większość w tym czy innym momencie uciekała się do rozstrzygnięć zbrojnych, zapewne nie bez wpływu pewnych tendencji demograficznych, jak choćby faktu, że na tronie częściej zasiadali mlodzi mężczyźni.
Przepojeni wojowniczymi wartościami monarchowie często stawali w obliczu nieprzewidywalnej i niejasnej sytuacji w polityce europejskiej. Głównie z racji zmiennych kolei dynastycznego szczęścia. Królowie podobnie jak chłopi potrzebowali ziemi oraz dziedziców swego majątku. Ponieważ zaś głównym bogactwem byla ziemia i przekazywano ją za pośrednictwem potomków własnej krwi, nic dziwnego, że na wszystkich poziomach hierarchii społecznej osią konfliktów stawała się kwestia sukcesji. Chłopi uciekali się do sporów prawnych, metody dlugotrwalej i kosztownej, nie mieli jednak żadnej innej możliwości, zważywszy na to, że państwo z zasady nie aprobowało używania przemocy przez osoby prywatne. Panujący mogli uciekać się do negocjacji, jednak brak jakiegokolwiek nadrzędnego ciała rozsądzającego spory oraz potrzeba szybkich rozwiązań w sytuacji braku następcy sprzyjały krokom militarnym. Większość dynastii zawdzięczała swoją pozycję gotowości przodków do walki w obronie praw sukcesyjnych. Choć czasem zdarzała się pokojowa sukcesja nowej dynastii, wojna i dziedziczenie to często dwie strony tego samego medalu.
Poważną przyczyną napięć i konfliktów był brak skutecznych instancji arbitrażowych. Papiestwo już dawno przestało odgrywać rolę efektywnego instrumentu rozsądzania sporów między państwami katolickimi. Protestantyzm nigdy nie stworzył porównywalnego ponadnarodowego autorytetu. Pierwsza połowa stulecia upłynęła pod znakiem prób utworzenia świeckiego surogatu takiej instancji. W latach dwudziestych rozwiązania problemu szukano w międzynarodowych kongresach pokojowych. Zwieńczeniem prób tworzenia systemu zbiorowego bezpieczeństwa, obejmującego szereg dwustronnych gwarancji, były obrady kongresów w Cambrai i Soissons. Jednak zarówno system zbiorowego bezpieczeństwa, jak i kongresy okazały się niezbyt skuteczne i nie doprowadziły do zadowalającego rozwiązania problemów europejskiej polityki międzynarodowej. Głównie dlatego, że toczące się negocjacje jeszcze bardziej uwidaczniały sprzeczności interesów wielkich mocarstw. Pozostawało szukać rozstrzygnięcia na polu bitwy.

342 10. Stosunki międzynarodowe
1700-1721
Osiemnasty wiek rozpoczął się od dwu wielkich wojen, w zachodniej i północnej Europie (wojna o sukcesję hiszpańską yoi/yo2-y3/y4 oraz wojna północna yoo-y2i), które wybuchły wkrótce po zakończeniu dwu wcześniejszych konfliktów w zachodniej i południowo-wschodniej części kontynentu (wojna dziewięcioletnia 1688-i69~ i wojna austriacko-turecka 1682-i69~). Obie wojny wystawiły na wielką próbę polityczne umiejętności władców i ministrów, finansowe zasoby państw oraz życie znacznych grup ludności. Obejmowały wiele różnorodnych konfliktów, toteż analiza ich przyczyn, przebiegu, rezultatów i następstw będzie wyglądać w sposób zróżnicowany, w dużej mierze w zależności od przyjętego punktu widzenia. Prawdopodobnie z punktu widzenia politycznego rozwoju Europy największe znaczenie miała wojna północna, zwłaszcza zaś przekształcenie się zmagań między Karolem XII, królem Szwecji, a połączonymi siłami Piotra Wielkiego, Augusta II, króla Polski i Saksonii, oraz Fryderyka IV duńskiego, w konflikt między Karolem a Piotrem, zakończony zdecydowanym zwycięstwem tego ostatniego. Niemniej uwagę większości krajów Europy skupiała głównie wojna o sukcesję hiszpańską. Fryderyk IV został zmuszony do zawarcia pokoju w roku yoo i do momentu inwazji Karola XII na Saksonię w roku yo6 Austria i kraje Cesarstwa zajęte były wojną przeciw Ludwikowi XIV.
Wojna o sukcesję hiszpańską
Próby uniknięcia wojny o hiszpańską sukcesję rozbiły się o dwie przyczyny: ostatnią wolę Karola II oraz determinację Austrii. W myśl testamentu Karola II, ostatniego króla Hiszpanii z dynastii Habsburgów, który zmarł bezpotomnie w roku i~oo, całość ziem monarchii hiszpańskiej miała przypaść najmłodszemu wnukowi Ludwika XIV, Filipowi Anjou, z zastrzeżeniem, że jeśli ten ostatni odrzuci treść zapisu i będzie dążył do podziału dziedzictwa, korona przypadnie arcyksięciu Karolowi, młodszemu synowi Leopolda I. Testament Karola II miał zagwarantować poparcie Francji w kwestii utrzymania integralności hiszpańskiego imperium. Nie chcąc, by nagroda przypadła Austriakom, Ludwik zaakceptował testament na rzecz swego wnuka, wyraźnie preferując tym samym względy dynastyczne, gdyż w myśl wcześniejszych, zarzuconych w tej sytuacji projektów podziału hiszpańskiego dziedzictwa, część ziem hiszpańskich miała przypaść Francji. Wyczerpani przez wojnę dziewięcioletnią, zadowoleni, że Francja nie zyska żadnych zdobyczy terytorialnych, oraz pełni nadziei, że Filip będzie dobrym Hiszpanem, politycy Anglii i Zjednoczonych Prowincji byli gotowi zaakceptować testament Karola, mimo wahań

Wojna o sukcesję hiszpańską 343
swojego wspólnego władcy Wilhelma III Drańskiego. Tymczasem we Włoszech rozgorzały walki zainicjowane przez Leopolda. Konflikt rozpoczął się jako zmagania Burbonów z Habsburgami i gdyby na tym się skończyło, nie wiadomo, czy ci ostatni mogliby liczyć na sukces. Wyraźne pogorszenie się stosunków Anglii i Holandii z Francją w latach I70I-I'~02, pod wplywem obaw przed francuskimi ambicjami terytorialnymi i handlowymi, sklonilo jednak państwa morskie do zabiegów o poparcie na rzecz Austrii. W roku yoi Ludwik odrzucil angielsko-holenderskie propozycje pokojowe obejmujące gwarancje dla handlu obu krajów z Hiszpanią i jej koloniami, przyznanie Holendrom fortec w hiszpańskich Niderlandach oraz rekompensatę dla Leopolda. Opór Ludwika doprowadzil do wynegocjowania we wrześniu tego roku wielkiego sojuszu Austrii, Anglii i Zjednoczonych Prowincji. W myśl owego porozumienia hiszpańskie posiadlości we Włoszech i hiszpańskie Niderlandy miały przypaść Habsburgom, natomiast Hiszpania i jej kolonie - Filipowi V. Anglia i Zjednoczone Prowincje znalazły się teraz w jednym obozie z Austrią; sojusz, który w przyszlości miał przyczynić im wielu kłopotów. Uznanie przez Ludwika syna wygnanego Jakuba II, króla Anglii, za Jakuba III, odzwierciedlające osobiste sympatie Ludwika, wiarę w boskie prawo sukcesji oraz pragnienie odgrywania roli szermierza katolicyzmu, jeszcze bardziej zaogniło sytuację. Mimo śmierci Wilhelma III w roku yoa, Anglicy nie odrzucili prowadzonej przez niego polityki opozycji wobec Francji i w maju yo2 roku wielka koalicja wypowiedziała wojnę Ludwikowi XIV.
Wojna o sukcesję hiszpańską stanowiła zlożony konflikt, w którym do głosu dochodziły bardzo różne interesy. Dla Portugalii, szukającej zdobyczy terytorialnych kosztem Hiszpanii, albo Sabaudii-Piemontu, dążącej do większych wplywów we Wloszech, otwierała możliwość wykorzystania różnic między rywalizującymi sojuszami, osiągnięcia zdobyczy terytorialnych oraz uchronienia się przed pominięciem w ewentualnym traktacie pokojowym. W przypadku Anglii chodziło tu o zagwarantowanie protestanckiej sukcesji; dla Zjednoczonych Prowincji najważniejsza była chęć uniknięcia bezpośredniego sąsiadowania z Francją; dla obu ważne byly także względy polityki kolonialnej i handlowej, zwłaszcza handel z Indiami Zachodnimi. Różnice interesów sprawily, że stosunki dyplomatyczne były w trakcie wojny równie zlożone jak w latach pokoju, podobnie jak podczas wszystkich wojen tego stulecia. Niemniej wojenna dyplomacja zależała także od racji strategicznych oraz od przebiegu walk. Początkowo losy wojny były zmienne i wydawało się, że Francja wspierana przez swego bawarskiego sojusznika, Maksymiliana Emanuela - zada decydujący cios Habsburgom. Jednakże w roku yo4, podobnie jak później, w latach y4i-y4a, nastąpiła n~gla zmiana sytuacji. Pod Blenheim nad Dunajem połączone siły angielsko-holenderskie, pod wodzą

34410. Stosunki międzynarodowe
księcia Marlborough, oraz austriacko-niemieckie, pod wodzą księcia Eugeniusza, rozgromiły armię francusko-bawarską. Kampania roku i~o4 zadecydowała o biegu wydarzeń aż do końca wojny: siły francuskie zostały wyparte z terenów cesarstwa i strategia Francuzów ograniczała się odtąd do walk na terenach przygranicznych; w rezultacie Francja miała poważne kłopoty z zachowaniem bądź też zdobyciem sojuszników. Okupowana i obłożona przez Austriaków ogromną kontrybucją Bawaria nie była najlepszą wizytówką potęgi Ludwika i korzyści sojuszu z Francją. Burboni zostali także wyparci z Włoch. W roku yo3 stracili sojusznika, czyli Sabaudię-Piemont, w roku yo6 ponieśli klęskę pod Turynem, w roku yo~ Austriacy zajęli Neapol. Włochy, tradycyjny obszar zainteresowania francuskiej dyplomacji i ważna część hiszpańskiego imperium, znalazły się w rękach Austrii, choć nie bez pomocy angielskiej marynarki wojennej oraz wojsk Sabaudii-Piemontu. Dzięki zwycięstwom pod Ramillies (yo6) i Oudenarde (yo8) Francuzi zostali wyparci także z hiszpańskich Niderlandów. Wielka koalicja odnosiła jednak mniejsze sukcesy w atakach na Francję oraz w podboju Hiszpanii. Austriacy woleli angażować swoje wojska we Włoszech i w tłumieniu powstania na Węgrzech, siły wielkiej koalicji wyczerpywały się, obronne zaś możliwości Francji były nadal bardzo duże. Próby inwazji na Francję, jak wypad do Tulonu w roku yo~, zakończyły się fiaskiem. Nie powiodły się też podejmowane przy poparciu Anglików i Holendrów próby osadzenia arcyksięcia Karola na tronie Hiszpanii jako Karola III. Wprawdzie angielskie panowanie na morzach dawało Karolowi, wspieranemu przez prowincje śródziemnomorskie, pewne szanse na sukces, Kastylia pozostała jednak wierna Filipowi i wobec wojskowego wsparcia ze strony Ludwika XIV militarne oraz polityczne opanowanie półwyspu znalazło się poza zasięgiem Habsburgów.
Podobnie jak w przypadku wszystkich wojen tego okresu, przez większą część trwania walk prowadzono negocjacje pokojowe. Istotne rozmowy rozpoczęły się w yo8 roku. O desperacji Ludwika w tym momencie świadczy fakt, że pod wpływem wywołanego długotrwałą wojną poważnego wzrostu napięć wewnętrznych, które pogłębiły jeszcze głód i surowa zima yo9, był gotów oddać Karolowi prawie całe imperium hiszpańskie, a nawet wszystkie ziemie zdobyte w Alzacji począwszy od roku 1648, w tym Strasburg. Inicjatywy pokojowe spełzły jednak na niczym wobec sprzeciwu Filipa, a następnie zrozumiałej odmowy Ludwika wobec żądań aliantów domagających się, by Francja pomogła zbrojnie usunąć jego wnuka z tronu hiszpańskiego. Przyjęcie warunków pokojowych w takiej formie oznaczałoby apogeum potęgi austriackich Habsburgów oraz poważne zagrożenie pozycji Francji. Nic dziwnego, że francuska propaganda odwoływała się w tym okresie do groźby, jaką polityka Habsburgów stanowiła dla systemu europejskiego. Propozycje pokojowe z roku yo9 przypadły na szczytowy moment powodzenia aliantów.

Rosja i wielka wojna północna 345
Francja skutecznie opierała się ponawianym przez księcia Marlborough próbom przełamania jej linii obronnych, a upadek rządu wigów w Wielkiej Brytanii (I'JIO~ oraz objęcie w roku yn przez Karola ziem austriackich po śmierci jego brata, Józefa I (cesarz w latach yo5-yn), który nie pozostawił synów, w zasadniczy sposób zmieniły sytuację międzynarodową. Nowy brytyjski rząd torysów (I~IO-I~I4) dążył do zawarcia pokoju, uważając, że skuteczniejszym środkiem będzie tu raczej kompromisowy pokój z Francją niż popieranie unii personalnej ziem austriackich i hiszpańskich. Współpraca angielsko-francuska doprowadziła do zawarcia traktatu pokojowego w Utrechcie (I~I3) kończącego hiszpańską wojnę sukcesyjną, zaakceptowanego następnie przez Karola VI w Rastatt (y4). Pokój utrechcki przyniósł podział hiszpańskiego imperium, na czym skorzystała zwłaszcza Austria, Wielka Brytania i Burboni. Filip V zachował koronę Hiszpanii i jej imperium kolonialne, natomiast zdobycze Karola VI - Neapol, Sardynia, Mediolan i hiszpańskie Niderlandy - przypadły teraz Austrii, a nie bocznej linii dynastii Habsburgów. Holendrzy zachowali garnizonowe fortece na terenie austriackich Niderlandów, w tym kilka przekazanych przez Francję. Wiktor Amadeusz, książę Sabaudii-Piemontu, otrzymał Sycylię wraz z koroną królewską. Brytyjczykom wojna przyniosla Gibraltar, Minorkę oraz handlowe koncesje ze strony Hiszpanii; Nową Szkocję i Nową Fundlandię od Francji oraz znaczne wzmocnienie pozycji międzynarodowej. Filip V zrzekl się pretensji do tronu Francji, zagwarantowano protestancką sukcesję w Wielkiej Brytanii, a Francuzi zgodzili się wygnać z kraju "starego pretendenta", Jakuba III Stuarta. Z dzisiejszej perspektywy traktat utrechcki wydaje się wielkim sukcesem: przyniósł pokój i stabilizację na większości terenów Europy. Rzeczywistość kilku najbliższych lat wyglądała jednak zupełnie inaczej. Wstąpienie na tron brytyjski Jerzego I (y4) oraz powrót wigów do władzy zrodziły obawę przed konfliktem angielsko-francuskim, zwlaszcza ze względu na francuskie poparcie dla powstania jakobitów w roku y 5. Filip V nie był przygotowany na zaakceptowanie warunków pokoju utrechckiego, a zdecydowane pragnienie odzyskania hiszpańskich posiadłości we Włoszech przywiodły go do ataku na Sardynię w roku y~ i Sycylię w I~Ió. Niezależnie jednak od swoich niedoskonalości układ pokojowy zagwarantował przynajmniej pokój w zachodniej Europie w latach I'~I3-I'JI4. Konflikt bałtycki zakończył się dopiero w roku yzi.
Rosja i wielka wojna pólnocna
W okresie gdy mocarstwa zachodniej Europy tworzyły w początkach ery nowożytnej wielkie imperia handlowe i kolonialne, państwa środkowej i wschodniej Europy toczyły ze sobą zajadłą walkę o przetrwanie. Zmagania

346 10. Stosunki międzynarodowe
między państwami europejskimi oraz mocarstwami leżącymi na wschodzie stanowiły jeden z glównych wątków historii ostatniego tysiąclecia. Kluczową rolę w tych zmaganiach odegralo stulecie między rokiem i65o a yso, przynosząc definitywne powstrzymanie naporu Imperium Osmanów oraz ukształtowanie się rosyjskiej hegemonii we wschodniej Europie. Turcy zostali odparci w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVII wieku przez Austrię oraz, w mniejszym zakresie, przez Rosję i Polskę. Rosjanie ostatecznie umocnili swoją pozycję w trakcie wielkiej wojny północnej. Zwycięstwo Rosji, zmieniające układ sił we wschodniej Europie, nadało nowe oblicze europejskiemu systemowi międzynarodowemu. Ogromne naturalne zasoby Rosji, przede wszystkim powierzchnia i liczba ludności, sklaniają wielu obserwatorów do przekonania, że sukces Rosji byl nieuchronny. Najlepiej widać to w dyskusji o stosunkach rosyjsko-szwedzkich. Zwycięstwo nad Karolem XII oraz podbój szwedzkich posiadlości na wschodnich wybrzeżach Baltyku - Inflant, Estonii oraz Ingrii - stanowiło podstawowy warunek powodzenia podejmowanych przez Piotra I prób włączenia Rosji w bieg wydarzeń na kontynencie europejskim. Ponieważ zaś panowanie Piotra byto zdominowane przez wielką wojnę pólnocną, zmagania rosyjsko-szwedzkie calkiem zasadnie należy traktować jako decydujący konflikt, który przesądzi) o sukcesie Rosji. Uwzględniwszy ogromne dysproporcje zamożności i populacji między oboma krajami, można łatwo dojść do przekonania, że szwedzkie imperium bylo skazane na zagładę oraz że zwycięstwo Piotra było nieuchronne. Tego rodzaju podejście ma jednak kilka słabych punktów. Wątpliwości budzi już samo pojęcie nieuchronności wydarzeń historycznych, podobnie jak determinizm, do którego odwolują się badacze przekonani, że los szwedzkiego imperium byl z góry przesądzony. Wydaje się, że historycy nazbyt chętnie kwitują los kilku europejskich pań stw w XVII i XVIII wieku za pomocą dość powierzchownego w istocie pojęcia upadku. Niezależnie od swojej kondycji społecznej i gospodarczej Hiszpania w roku yoo była wciąż największym imperium na świecie i podobnie bylo w roku z 800. Rozpad imperium tureckiego trwał dłużej niż narodziny i rozpad imperium brytyjskiego. Imperium szwedzkie nigdy nie należalo do tej samej kategorii, niemniej należy z podobną ostrożnością podchodzić do omawiania jego losu. ~.atwo zapominamy, że różnice militarne między największymi a drugorzędnymi mocarstwami byty na początku wieku XVIII znacznie mniejsze niż pod koniec tego stulecia. W dodatku zagrożenie, jakie Szwecja stanowiła dla Rosji, można w pełni zrozumieć jedynie w kontekście naczelnego problemu - wzajemnych stosunków trzech potężnych, wrogo nastawionych sąsiadów: Szwecji, Rzeczypospolitej oraz Imperium Osmanów. Piotr I nie zapoczątkował rosyjskiej polityki dążenia na zachód. Podobną politykę prowadzili już wcześniej Iwan Groźny i ojciec Piotra, Aleksy, za każdym razem napotykając poważny

Rosja i wielka wojna północna 347
opór, głównie ze strony Rzeczypospolitej. Sukcesy odniesione przez Rzeczpospolitą w latach sześćdziesiątych XVII wieku, gdy Rosja mimo zajęcia wschodniej części Ukrainy nie zdolala podbić jej zachodnich obszarów - udało się jej to dopiero w roku y93 - wskazują, że nie można spisywać państwa polskiego na straty jako tworu nieuchronnie skazanego na zagładę z powodu swej arystokratycznej, quasi-federalistycznej struktury politycznej, którą apologeci "absolutyzmu" uważali za anarchię. I jeśli w przypadku Niemiec historycy na nowo odkrywają dziś witalność niemieckiego systemu politycznego - Swiętego Cesarstwa Rzymskiego z jego silnym elementem federalizmu - podobnie nie ulega wątpliwości, że jeśli odrzucić zniekształcającą obraz świadomość przyszlego upadku Polski oraz blędne przekonanie, że tylko państwa "absolutystyczne" mogły liczyć w tej epoce na sukces, nie sposób zaprzeczyć, że Polska pod koniec XVII wieku była silnym państwem. Nic jeszcze nie wskazywało na to, że Rzeczpospolita przekształci się w satelitę Rosji, jak miało to się stać już w drugim dziesięcioleciu XVIII wieku.
Powstanie Chmielnickiego z roku 1648, które doprowadzilo do wzrostu na Ukrainie wplywów rosyjskich, naruszyło lokalną równowagę sił i utworzylo w tym regionie polityczny wir wciągający wielkie mocarstwa. W rezultacie od końca lat pięćdziesiątych XVII wieku aż do roku yoo rosyjska polityka zagraniczna zdominowana byla przez kwestie południowych rubieży imperium. W roku 1686 Rosja przylączyla się do antytureckiej Świętej Ligi: Polski, Austrii i Wenecji. Mimo nieudanych inwazji na Krym w roku i68~ i 1689 oraz niepowodzenia w oblężeniu Azowa w roku 1695, w roku 1696 Azow zostal zdobyty przez Piotra I; w roku i69~ Rosja zawarta porozumienie z Austrią, na mocy którego miała kontynuować wojnę aż do przejęcia z rąk tureckich pólwyspu Kercz, dającego Rosji dostęp do Morza Czarnego. Wojska Piotra I już wcześniej zdobyły forty u ujścia Dniepru. Droga na Bałkany stała otworem. Piotr został jednak pominięty przez sojuszników w pokoju karlowickim z roku 1699, a zdobycze, jakie osiągnąl w wyniku traktatu rosyjsko-tureckiego z roku yoo, głównie Azow, były nieporównywalne z najnowszymi zdobyczami Austrii (Węgry) czy Wenecji (Morea na Peloponezie). Trudno powiedzieć, jak wyglądalaby rosyjska polityka zagraniczna, gdyby kontynuowano wojnę z Turcją. Osobiste, epickie zmagania Piotra I z Karolem XII odwracały zwykle uwagę badaczy od ogromnego zainteresowania Piotra granicami poludniowymi; ich efektem było wkroczenie Piotra I do Mołdawii w roku y n oraz kampania na Zakaukaziu i w Persji w ostatnich latach panowania. Marzenie o zdobyciu Konstantynopola miało w przyszłości stać się glównym motywem osiemnastowiecznej rosyjskiej polityki zagranicznej, motywem, który wiele zawdzięczal na poty mistycznej wizji dziejowej roli Rosji, odwołującej się tyleż do mitu Trzeciego Rzymu, co do obrazu Rosji jako chrześcijańskiego

348 10. Stosunki międzynarodowe
mocarstwa podejmującego krucjatę, by wyzwolić Balkany. Wymuszona przez Piotra I po roku yoo zmiana kierunku rosyjskiej polityki zagranicznej slużyla jednak celom bardziej świeckim, modernizacji Rosji, i odzwierciedlała równocześnie chęć wykorzystania możliwości, jakie dawała polityka sojuszów. W planie ataku na Szwecję opracowanym przez Fryderyka IV duńskiego i Augusta II przydzielono Piotrowi I dość skromne zadania i zdobycze w porównaniu z perspektywami, jakie otwieraly przed nim rezultaty ostatniej wojny z Turcją. Korzyści miały przypaść glównie Augustowi: obok Inflant mógl w przypadku zwycięstwa liczyć na wzmocnienie królewskiego autorytetu w Polsce. Jednak silniejsza Polska nie była perspektywą zbyt miłą dla Piotra, który aż nadto wyraźnie zdawal sobie sprawę, że niewielkie udzialy w lupach zdobytych na Szwedach odzwierciedlaly skromną pozycję Rosji w ramach systemu międzynarodowego.
Wojskowe talenty Karola XII szybko zburzyły dyplomatyczny domek z kart, ściągając na lupieżczy sojusz równie dotkliwą porażkę jak ta, która stała się udzialem przeciwników Austrii w y4a roku. Na szczęście dla Piotra I Karol po zwycięstwie nad Narwą (yoo) nie ruszyl w gląb Rosji. Skierowal się na południe, najeżdżając Polskę (I~OI). August został pokonany, na tronie polskim zasiadł protegowany Karola, Stanislaw Leszczyński. Powstanie polsko-szwedzkiego bloku rodzilo poważne zagrożenie dla Rosji, o wiele poważniejsze niż panowanie Szwedów nad prowincjami bałtyckimi. Począwszy od roku yoi polscy "patrioci", jak na przykład hetman Jablonowski, dążyli do współpracy z Karolem w celu odzyskania ziem straconych na rzecz Rosji w roku i66~; kolejni królowie Polski podczas koronacji zobowiązywali się je odzyskać. W traktacie szwedzko-polskim z roku yo5 Karol obiecywał pomoc w odbiciu tych terenów. W tej sytuacji elekcja Stanislawa Leszczyńskiego groziła zniszczeniem kruchej terytorialnej stabilności rosyjskich granic zachodnich i poludniowych. Ponadto otwierała możliwość powstania sojuszu Szwecji, Polski i Turcji. W roku 1699 Karol XII zachęcal Turków do kontynuowania wojny z Rosją. Na szczęście dla Piotra w pierwszej dekadzie XVIII stulecia Turcy starali się unikać konfliktu z Rosją, ignorując blagania o pomoc ze strony Tatarów oraz szanse powodzenia interwencji, jakie dawala niepopularność polityki Piotra na Ukrainie. W dodatku Karol, który pracowicie zabiegał o umocnienie pozycji Leszczyńskiego na grząskim gruncie polskiego życia politycznego, mial skrępowane ręce i nie mógl zaatakować Rosji wcześniej niż w roku yo8. Konflikt interesów obu mocarstw w Polsce wykluczał rozwiązania pokojowe. Piotr walczył nie tylko o swoje "okno na zachód" - w tym celu w roku yo3 rozpocząl nad Zatoką Fińską budowę Petersburga - ale także o to, by nie dopuścić do przekształcenia się Rzeczypospolitej w politycznego klienta Szwecji. Slal więc pieniądze i oddzialy na pomoc polskim arystokratom

Rosja i wielka wojna północna 349
występującym przeciwko Karolowi; w roku yo~ poparł kandydaturę Rakoczego w ewentualnej elekcji na tron Polski. Szwedzki najazd na Rosję wydawał się jedynym sposobem położenia kresu nie kończącej się wojnie domowej w Rzeczypospolitej. Druzgocące zwycięstwo Piotra nad wojskami Karola pod Połtawą na Ukrainie w roku yo9 rozwiązało kwestię polską i przesądziło los prowincji bałtyckich. Połtawa oznaczała praktycznie koniec szwedzkiego stronnictwa w Polsce. Leszczyński schronił się w należącej do Szwedów twierdzy Szczecin; na tron Polski wrócił August II (yo). W tym samym roku wojska rosyjskie zajęły szwedzkie prowincje wschodniobałtyckie, oprócz Finlandii, które na stale pozostały w rękach rosyjskich; ich posiadaniu poważnie zagroziła jedynie napoleońska Francja.
W momencie tryumfu Piotr popełnił jednak fatalny błąd. Traktując Ukrainę jako ziemie należące bezpośrednio do Rosji, a nie obszar buforowy, czego pragnęli Turcy, wzmocnił pozycję antyrosyjskiego stronnictwa w Konstantynopolu. W listopadzie yo Turcy wypowiedzieli Rosji wojnę. Na Bałkany wysłano rosyjskich agentów z zadaniem organizowania powstań, w proklamacjach nawoływano bałkańskich chrześcijan do buntu, Piotr w świadomym naśladownictwie Konstantyna Wielkiego kazał umieścić na swoich sztandarach krzyż wraz z mottem "pod tym znakiem zwyciężymy". W roku y n hospodar mołdawski Dymitr Kantemir zawarł z Piotrem traktat, w którym popierał cara w wojnie z Turcją i w zamian za uznanie jego prawa do tytułu dziedzicznego księcia poddał Mołdawię pod protektorat Rosji. Piotr zamierzał przekroczyć Dunaj, jednak z powodu kłopotów z zaopatrzeniem oraz szybkiego tempa marszu znacznych sił tureckich armia rosyjska została okrążona nad Prutem i Rosjanie musieli prosić o warunki rozejmu. Choć porażka nad Prutem nie była drugą Połtawą, Piotr był gotów oddać Inflanty i uznać Leszczyńskiego na tronie Polski. Ostatecznie musiał jedynie zgodzić się na utratę Azowa; Rosjanie mogli ufortyfikować Azow dopiero po pokoju zawartym w Kiicziik-Kainardżi w y~4 roku. Niepowodzenie prób zdobycia okna na Morze Czarne i osiągnięcia dominującej pozycji we wschodnich Bałkanach bardzo kontrastowało z sukcesami Piotra w prowincjach bałtyckich. Gdyby Wysoka Porta poniosła wówczas większą porażkę, na Bałkanach i Zakaukaziu powstałaby próżnia władzy, która zapewne przyciągnęłaby ambicje Rosjan, podobnie jak stało się to w Persji na początku lat dwudziestych w schyłkowym okresie dynastii Safawidów. Ostatecznie żywotność Imperium Osmanów przyczyniła się do udaremnienia planów Piotra na południu, podobnie jak problemy logistyczne i zwycięstwa Nadira-szacha położyły kres rosyjskiej okupacji południowych wybrzeży Morza Kaspijskiego w początku lat trzydziestych.
Mimo niepowodzeń na południowych rubieżach Imperium, Piotr zdołał osiągnąć istotny sukces w dziele przekształcania Rosji w mocarstwo

350 10. Stosunki międzynarodowe
europejskie. Symbolem tej przemiany były związki malżeńskie lączące Rosjan z wieloma niemieckimi rodami książęcymi. Odzwierciedlając rosnący prestiż Piotra, sprzyjały równocześnie ściślejszemu zaangażowaniu Rosji w politykę niemiecką. To ostatnie okazalo się niezbędne w roku I'~I4, gdy Karol XII po powrocie z wygnania w Turcji podjął próbę obrony szwedzkiego imperium. W odpowiedzi Piotr przesunął swoje wojska na zachód. W roku y6 rozpoczął przygotowania do najazdu na południową Szwecję od strony Danii i jeszcze tej samej zimy rozmieścił swoje oddziały na niemieckim wybrzeżu Baltyku w Meklemburgu, sąsiadującej z Hanowerem. Rosyjski pokaz siły doprowadzi) do rozłamu wśród państw, które zaatakowały Szwecję po klęsce pod Poltawą: Danii, Hanoweru i Prus. Dość powszechnie obawiano się, że nadmierne wzmocnienie pozycji Rosji może zagrozić systemowi europejskiemu; niektórzy władcy, jak Jerzy I, mieli także swoje spory z Piotrem. Inni monarchowie, wyczerpani przez wojnę o sukcesję hiszpańską i wojny północne, byli niemile zaskoczeni i zatrwożeni możliwością wystawienia przez Piotra dużych sił lądowych. Jerzy I zaniepokojony interwencją rosyjską w Meklemburgii odegrał czolową rolę w wynegocjowaniu pokoju między Szwecją a jej zachodnioeuropejskimi wrogami, przyczyniając się do powolania potężnej, antyrosyjskiej koalicji; proces, któremu sprzyjała śmierć Karola XII w Norwegii (I~I8). Pod wplywem nacisków dyplomacji brytyjskiej Piotr wycofał w roku y~ wojska z Meklemburgii; w roku y9 Austria, Hanower i Saksonia zawarły traktat, którego celem było wyparcie wojsk rosyjskich z terenu Rzeczypospolitej. Z powodu różnic poglądów antyrosyjskich koalicja dotrwała jedynie do y2o roku.
Niepowodzenie brytyjskich prób stworzenia wymierzonej przeciw Rosji barriere de fest byto w równej mierze przyczyną, jak i następstwem tryumfu Piotra. W kategoriach dyplomatycznych nową sytuację przypieczętował pokój zawarty w Nystad w sierpniu y2i roku. Następne lata przyniosły gorączkowe zabiegi państw europejskich dążących do zdobycia poparcia Rosjan. Najpierw w latach y25-ya6, w trakcie konfrontacji sojuszów zawartych w Hanowerze i w Wiedniu, oraz ponownie w latach czterdziestych, w początkowej fazie wojny o sukcesję austriacką. Piotr rozwiązał za jednym zamachem rosyjski problem z Polską i rosyjski problem ze Szwecją i właśnie ta współzależność osiągnięć stanowiła istotę jego sukcesu. Gdyby w roku yo9 Rzeczpospolita była zdolna odegrać rolę potężnego, aktywnego uczestnika konfrontacji militarnej, zwycięstwo pod Poltawą nie miałoby tak dalekosiężnych konsekwencji; dziesięć lat później Polska mogłaby urzeczywistnić plany bloku antyrosyjskiego. To właśnie słabość Polski umożliwiła Piotrowi zarówno podbój i utrzymanie szwedzkich pozycji bałtyckich, jak i podporządkowanie Ukrainy, co przekreślało możliwości powstania na tym obszarze niezależnego państwa. W tym świetle łatwiej zrozumieć determinację Rosji, z jaką dążyła do zachowania

Dyplomacja europejska 1704-1740 351
wplywów w Polsce, odgrywających kluczową rolę w rosyjskich strategiach dyplomatycznych i militarnych. Z tego samego powodu nie miały większych szans powodzenia rozważane w roku y2~ w Szwecji plany podboju byłych prowincji bałtyckich. Wzrost międzynarodowej pozycji Rosji we wschodniej Europie pozwolił jej częściowo zintegrować bałtyckie i ukraińskie zdobycze. Zwycięstwa w wojnach w Polsce (y33-i'735) przeciw Szwecji (y4i-y43) oraz, choć nie tak zdecydowane, w wojnie z Turcją (y36-y39) pozwoliły następcom Piotra skonsolidować jego zdobycze. Dopiero jednak wojna rosyjsko-turecka z lat y68-y~4, w której istotną rolę znów odegrały wydarzenia w Rzeczypospolitej, umożliwiły realizację niektórych jego zamierzeń na południu. Zapewniwszy sobie panowanie nad prowincjami granicznymi, Rosja mogła z większą mocą interweniować w sprawach europejskich. Marsz rosyjskich wojsk w stronę Renu w roku y35, i ponownie w y48, skłonił Francję do zakończenia kolejnych wojen z Austrią. W połowie stulecia Rosja dysponowała już niekwestionowaną hegemonią we wschodniej Europie.
Dyplomacja europejska 17r4-I74~
Wprawdzie dążenia do odzyskania utraconych przez Hiszpanię posiadlości włoskich przyniosły Filipowi V chwilowy sukces w latach I~I~-I~I8, jednak pod wpływem anglo-francuskiej presji militarnej musiał ostatecznie wyrzec się swoich zamierzeń; równocześnie Wiktor Amadeusz z Sabaudii-Piemontu stracił Sycylię na rzecz cesarza, otrzymując w zamian mniej cenną Sardynię. W latach dwudziestych Filip usilowal zdobyć za pomocą dyplomacji to, czego nie udało mu się osiągnąć zbrojnie. Niepowodzenie międzynarodowych negocjacji, których kulminację stanowił kongres w Cambrai z roku y24, zmierzających do zawarcia zadowalającego wszystkie strony porozumienia w sprawie roszczeń Filipa - domagał się on gwarancji dla praw sukcesyjnych jego syna z drugiego małżeństwa, Don Carlosa, do włoskich księstw Parmy, Piacenzy i Toskanii - doprowadziło do zbliżenia między Austrią i Hiszpanią, dyplomatycznej rewolucji w świetle niedawnej wrogości obu mocarstw. Zwieńczeniem tego procesu był sojusz austriacko-hiszpański zawiązany w Wiedniu w roku ya5 oraz zawarty wkrótce potem w Hanowerze sojusz Wielkiej Brytanii, Francji i Prus. Zimna wojna, podczas której nieustannie toczyly się rozgrywki dyplomatyczne, trwała do roku y3z, jakkolwiek walki zbrojne ograniczyły się do nieudanego hiszpańskiego oblężenia Gibraltaru W I72'~ roku. Rozpad sojuszu austriacko-hiszpańskiego w roku i~a9 pociągnął za sobą, dwa lata później, rozwiązanie sojuszu angielsko-francuskiego (wynegocjowanego w roku y6); Wielka Brytania zawierając sojusz z Austrią i podpisując gwarancje dla sankcji pragmatycznej, nie

352 10 Stosunki międzynarodowe
pozostawiła Francji żadnego pola manewru. Nie mając męskiego potomka Karol VI wydał w roku i7i3 sankcję pragmatyczną ustanawiającą, że sukcesja ziem Habsburgów austriackich miała przypaść Marii Teresie, jego najstarszej córce. Kluczowa rola, jaką sankcja pragmatyczna odgrywała w sprawach międzynarodowych trzeciej i czwartej dekady stulecia, gdy Austria zabiegała o uzyskanie odpowiednich gwarancji od możliwie największej liczby państw europejskich, dobrze ilustruje znaczenie względów dynastycznych w poczynaniach dyplomacji tego okresu.
W roku i73i międzynarodowa pozycja Austrii wydawała się bardzo mocna. Karol VI, wzmocniony przez zawarte w roku 1726 sojusze z Rosją i Prusami, w okresie zimnej wojny lat 1725-i73i nie musiał obawiać się wojny na dwa fronty, Turcy bowiem koncentrowali swoją uwagę na możliwości podboju Persji. Konieczność dzielenia sił stanowiła dla Austrii poważną przeszkodę w trakcie wojny dziewięcioletniej; podobną rolę w wojnie o sukcesję hiszpańską odegrało powstanie na Węgrzech, zaangażowanie zaś sił austriackich na wschodzie w trakcie wojny austriacko-tureckiej z lat t7ió-i7i8 zachęciło Filipa V do prób odzyskania ziem włoskich. W latach dwudziestych oraz podczas polskiej wojny sukcesyjnej (I733-1735) Porta respektowała jednak postanowienia pokoju z Poźarevaca (i7t8), przyznającego Karolowi Zachodnią (Małą) Wołoszczyznę (w południowo-zachodniej Rumunii) oraz Belgrad i Serbię. W roku i73i do grona sojuszników Austrii dołączyły Wielka Brytania i Hiszpania; w ślad za gwarancjami mocarstw dla sankcji pragmatycznej poszły gwarancje krajów Cesarstwa i Zjednoczonych Prowincji. Francja wydawała się izolowana, Austria tryumfowała, a jej pewność siebie znalazła wyraz w budowie wspaniałych wiedeńskich pałaców i kościołów.
Pozycją Austrii wstrząsnęła jednak wojna o sukcesję polską. Konflikt - wywołany przez zdecydowane dążenie Rosji do zachowania wpływów w Polsce, a tym samym uniemożliwienia ponownej elekcji Stanisława Leszczyńskiego, obecnie teścia Ludwika XV - doprowadził do zaatakowania Austrii, rosyjskiego sojusznika, przez sprzymierzone wojska Ludwika XV, Filipa V oraz Karola Emanuela III, króla Sardynii. W rezultacie cesarz, opuszczony przez Wielką Brytanię, Prusy i Zjednoczone Prowincje, musiał ponieść koszta zmagań, tracąc większość swoich ziem włoskich. Niemniej zdołał utrzymać swoją obecność na półwyspie, podczas gdy Rosja pokonała zarówno Stanisława Leszczyńskiego, jak i wspierające go siły francuskie. Wojna ujawniła słabość tradycyjnych wschodnioeuropejskich sojuszników Francji, gdyż ani Szwecja, ani Turcja nie miała ochoty na interwencję. W wyniku zawartego pokoju królem polskim został kandydat austriacko-rosyjski, August III Sas. Stanisław Leszczyński i Francja otrzymali jako rekompensatę Lotaryngię, która po śmierci Leszczyńskiego miała przypaść Francji, co

Dyplomacja europejska 1740-1763 353
też stało się w roku y66, i był to główny nabytek przedrewolucyjnej Francji, zdobycz o dużej wartości strategicznej. Franciszek, książę lotaryński, który w roku y36 ożenił się z Marią Teresą, otrzymał rok później księstwo Toskanii, gdzie wygasła ostatnia linia rodu Medyceuszy. Neapol i Sycylię oddano Don Carlosowi, Austria otrzymała w zamian Parmę i Piacenzę, które w roku y3i przypadły Don Carlosowi po śmierci ostatniego władcy z rodu Farnese. Francja uznała sankcję pragmatyczną.
Wojna doprowadziła do narodzin przymierza austriacko-francuskiego, które utrzymało się do y4t roku. Pod pewnymi względami sytuacja z końca lat trzydziestych stanowiła prefigurację układu sił na arenie międzynarodowej po y56 roku. Widząc słabość swoich tradycyjnych sojuszników we wschodniej Europie, a równocześnie nie chcąc wspierać hiszpańskich pretensji we Włoszech ani ambicji Wittelsbachów w Cesarstwie, Francja pod wodzą pokojowo nastawionego kardynała Fleury, pierwszego ministra w latach y26-y43, sprzymierzyła się z Austrią, co ograniczało ambicje innych państw, zwłaszcza Hiszpanii. Stosunki angielsko-austriackie pozostały chłodne i Wielka Brytania była zmuszona szukać poparcia - z ograniczonym powodzeniem - ze strony Rosji i Prus. Austria zachowała sojusz z Rosją, który jednak zmuszał ją do wsparcia Rosji w konflikcie z Turkami w latach y3~-y39. Przebieg walk był niekorzystny dla Austrii i pokój zawarty w Belgradzie (y39) na powrót przyznawał Porcie Belgrad, Serbię i Zachodnią Wołoszczyznę; ziemie, które już nigdy nie znalazły się w obrębie dziedzictwa Habsburgów. Chociaż dzięki licznym zwycięstwom Austria stała się w latach I683-IBIS jednym z czołowych mocarstw europejskich, porażki z lat y33-y39 były wyraźnym ostrzeżeniem, że jej pozycja może ulec osłabieniu. Ważną rolę w jej wcześniejszych sukcesach odgrywała ogólna sytuacja międzynarodowa, a zwłaszcza przynależność do silnych i
zwycięskich koalicji. Wojny środkowych dekad stulecia uwidoczniły znaczenie rozgrywek i kombinacji dyplomatycznych.
Dyplomacja europejska 1740-1763
O ile latem y3i roku Austria zdawała się stanowić środek ciężkości europejskiej dyplomacji, dziesięć lat później jej miejsce zajęła Francja. Mocna pozycja Austrii na przełomie trzeciej i czwartej dekady była w znacznej mierze rezultatem sojuszy z innymi rosnącymi w siłę państwami Europy: Wielką Brytanią, Prusami, Rosją i odzyskującą znaczenie Hiszpanią. Dziesięć lat później Austria musiała przetrwać bez ich pomocy. Już wcześniej przewidywano, że kwestia sukcesji austriackiej doprowadzi do wybuchu poważnego konfliktu w skali europejskiej. Sporządzono plany
23 - Europa XVI11 wieku

354 10. Stosunki międzynarodowe
podziału ziem Habsburgów i zgodnie z oczekiwaniami wkrótce po śmierci Karola VI rozpoczęły się walki.
Antyhabsburska koalicja państw niemieckich, jaką stworzył w roku I74I francuski wojenny dyplomata, marszałek Belle-Isle, znalazła już wcześniej prefigurację w sojuszu z roku i~3a, w skład którego wchodziła Francja, Saksonia oraz Bawaria, rządzona przez Karola Alberta, zgłaszającego pretensje do sukcesji austriackiej. Austriacko-francuskie przymierze z końca lat trzydziestych wydawało się wszakże wykluczać powstanie podobnego konfliktu i bawarski poseł w Paryżu mógł jedynie oddawać się spekulacjom na temat ewentualnych następstw spodźiewanej szybkiej śmierci osiemdziesięcioletniego kardynała Fleury. Gdy w październiku y4o roku zmarł Karol VI, Fleury zapewnił wysłanników austriackich, że Ludwik XV będzie przestrzegał wszystkich zobowiązań wobec Austrii. Początkowo kardynał skłaniał się jedynie do prób udaremnienia cesarskiej elekcji Franciszka Lotaryńskiego, odrzucając sugestie Karola Alberta, aby usłuchawszy głosu Opatrzności, przyczynił się do wiecznej chwały Ludwika XV i ustanowił na powrót sprawiedliwą równowagę sił w Europie. Niespodziewany atak Fryderyka Wielkiego w grudniu y4o roku na austriacki Śląsk przyniósł całkowitą zmianę sytuacji. Zastępując negocjacje czynem, władca Prus zmusił pozostałe państwa europejskie do określenia swojego stanowiska. Fryderyk z pewnością nie zamierzał wszczynać wielkiego konfliktu europejskiego, a tym samym przyśpieszać wysunięcia przez inne mocarstwa roszczeń sukcesyjnych wobec austriackiego dziedzictwa. Miał zapewne nadzieje, że Maria Teresa po prostu kupi pokój, akceptując jego pretensje. Zajęcie Śląska można w tej sytuacji postrzegać zarówno jako krok oportunisty starającego się wykorzystać sprzyjające warunki na arenie międzynarodowej, jak i rezultat rozejścia się dróg Austrii i Prus po roku i~33.
Posunięcie Fryderyka sprawia wrażenie działania pod wpływem impulsu chwili, gdyż choć sam podbój nie sprawił mu większych trudności, utrzymanie zdobytych ziem w obliczu nie słabnącej wrogości Austrii miało się stać poważnym problemem dla państwa pruskiego. Kwestia odzyskania Śląska z czasem okazała się także coraz większym obciążeniem dla Austriaków, pragnienie bowiem pokonania pruskiego establishmentu wojskowego przysporzyło monarchii austriackiej dużych trudności finansowych. Francuski poseł w Berlinie uważał wręcz, że Fryderyk zaatakował Austrię lekkomyślnie, nie zawierając uprzednio żadnych sojuszy, ani nie prowadząc negocjacji, żeby do nich doprowadzić.3 Atak na Austrię był do pewnego stopnia przypadkowy. Wcześniej większe zainteresowanie przejawiał swoimi pretensjami do nadreńskich księstw Julich i Berg i skoro równocześnie sondował możliwość zbliżenia z Wielką Brytanią i Francją, to z pewnością nie był pewien, w którą stronę skierować swoje agresywne zamiary. Wyraźnie improwizowany charakter pruskiej polityki zagranicz

Dyplomacja europejska 1740-1763 355
nej odzwierciedla) gwaltowne zmiany zachodzące na scenie międzynarodowej. Wydawało się, że walki angielsko-hiszpańskie, tzw. wojna o ucho Jenkinsa, mogą wciągnąć także Francję. Zasadniczą rolę w decyzji o ataku na Śląsk odegraly z pewnością wypadki w Rosji, gdzie trzy dni przed śmiercią Karola VI zmarła caryca Anna i na tronie znalazł się jej dwumiesięczny syn, Iwan VI, państwem zaś rządzila słaba i podzielona regencja. Sojusz austriacko-rosyjski z roku ya6 sklonil Fryderyka Wilhelma I do porzucenia skierowanego przeciw Austrii sojuszu hanowerskiego, a obawy przed atakiem Rosjan powstrzymały go od realizacji swoich planów podczas polskiej wojny sukcesyjnej, jednak gdy brytyjski posel w lutym y4i roku zwraca) uwagę na słabość pozycji Prus, Fryderyk Wielki odparł, że jest pewien Rosji, a tym samym nie obawia się o swoje pozostałe granice.4
Pruska agresja niewątpliwie przyśpieszyła wybuch szerszego konfliktu. W sytuacji gdy Austria nie byla zdolna ani pokonać Prus, ani prowadzić z nimi skutecznych negocjacji, w czerwcu y4t roku Fryderyk podpisal we Wrocławiu traktat z Francją. W zamian za francuskie gwarancje dla Dolnego Sląska, obietnice francuskiej pomocy wojskowej dla Bawarii oraz naklonienie Szwecji do ataku na Rosję, Fryderyk zgodził się poprzeć kandydaturę Karola Alberta na cesarza. W obliczu ewidentnego zalamania się systemu europejskiego do koalicji sil antyaustriackich dołączyły także Hiszpania i Saksonia. Wydaje się, że w roku yq.i Francja znalazla się bliżej hegemonii na kontynencie niż jakiekolwiek nowożytne państwo europejskie w epoce przednapoleońskiej. Rosyjskie próby wywarcia dyplomatycznej presji na Fryderyka, żeby odstąpi) od ataku na Śląsk, były równie nieskuteczne, jak próby Jerzego II, króla Wielkiej Brytanii, zmierzające do pojednania Austrii i Prus oraz stworzenia wielkiej koalicji antyfrancuskiej. W listopadzie y4i roku poseł austriacki w Paryżu napisal, że Francja wzięta na siebie rolę dysponenta królestw i prowincji. s Siły inwazyjne zajęły Linz araz Pragę, położenie Habsburgów wydawało się krytyczne, tym bardziej że w Czechach i Austrii dały o sobie znać wyraźne oznaki poparcia dla Karola Alberta. A jednak Francja nie osiągnęła celu. Złożyło się na to wiele czynników, w tym niedocenienie siły austriackiego oporu oraz odmowa przyłączenia się do francuskiego systemu przez Rosję, gdzie w grudniu y4i roku pałacowa rewolucja wyniosła do wladzy córkę Piotra I, Elżbietę. Fryderyk Wielki zdradził swoich sojuszników, podpisując traktat z Austrią (I~42), która zajęta Bawarię; Rosja pokonala innego francuskiego sojusznika, Szwecję, upadek zaś rządu Walpole'a przyniósł zaostrzenie polityki Wielkiej Brytanii, prowadzące do wybuchu walk z Francją (r~43) i otwartej wojny rok później.
Niepowodzenie Francji dowodzi, że żadne z mocarstw nie mogło w tym momencie samodzielnie osiągnąć dominującej pozycji w Europie.

356 10 Stosunki międzynarodowe
Nie mając wystarczającej przewagi wojskowej, Francja była zmuszona, podobnie jak każde inne państwo angażujące się w poważny konflikt, szukać wsparcia innych krajów, ale właśnie sięgnięcie po rozstrzygnięcia militarne utrudniało utrzymanie poparcia sojuszników. Państwa, które w czasie pokoju chętnie przyjmowały regularne subsydia w zamian za obietnice poparcia, zwykle dość szybko zmieniały kurs wobec finansowych konieczności czasu wojny. Z chwilą wybuchu walk większego znaczenia nabierała postawa państw drugiego szeregu, dlatego też gorączkowo zabiegano o ich poparcie. Był to powaźny czynnik rozsadzający sojusze, które nie opierały się na silniejszych więzach ideologicznych, religijnych, odwołujących się do tradycji, popularnych sentymentów czy powiązań gospodarczych. Widoczny upadek potęgi Austrii w roku y4i oraz postawa Francji zachęcającej inne państwa do zgłaszania roszczeń wobec austriackiego dziedzictwa stwarzały mniejszym państwom ogromną szansę, z której skwapliwie pragnęły skorzystać. Jednak z chwilą, gdy stało się jasne, że Austria nie upadnie, Francja nie była zdolna utrzymać przy sobie wszystkich mniejszych sojuszników. Powstanie dwu silnych bloków militarnych zmuszało mniejsze państwa do ostrożności i pobudzało zarazem ich ambicje. Wojskowe sukcesy Austriaków skłoniły Karola Alberta, który w roku y42 dzięki francuskiemu poparciu został cesarzem jako Karol VII, do poszukiwania dróg porozumienia z Austrią; cel osiągnięty przez jego następcę w roku I745. Perspektywa rosyjskiego ataku powstrzymała w pewnej mierze zapędy Fryderyka Wielkiego po roku i~42, podczas gdy Filip V oraz jego następca Ferdynand VI dążyli do wynegocjowania oddzielnego traktatu pokojowego, August III zaś ustanowił rekord dwulicowości, nie ustępując w tej dziedzinie samemu Fryderykowi.
Wojna przyniosła zdobycze terytorialne nie tylko Prusom; Karol Emanuel III, podobnie jak wcześniej w efekcie wojny o polską sukcesję, zyskał część ziem księstwa mediolańskiego, a Don Felipe, brat Don Carlosa i zięć Ludwika XV, otrzymał Parmę i Piacenzę. Natomiast plany wielkich mocarstw okazały się w zasadzie nieskuteczne. Perspektywa, że Austria wykorzystując swoje sukcesy militarne z lat y42-y43, zdominuje Cesarstwo i spróbuje odzyskać Sląsk, została ostatecznie udaremniona przez Fryderyka, który w y~ jeszcze raz zaatakował Austrię i zmusił Marię Teresę w traktacie drezdeńskim (y45) do ponownego uznania faktu przyłączenia Sląska do Prus. Francuskie plany inwazji na Wielką Brytanię z lat yq.4-y46 zakończyły się fiaskiem, podobnie jak powstanie zwolenników Jakuba III z roku y45, pragnących jeszcze raz odwrócić rezultaty "Chwalebnej Rewolucji". Cesarska elekcja Franciszka Lotaryńskiego w roku y45 oraz pokój austriacko-bawarski zakończyły okres walk na terenie Niemiec. Konflikt we Włoszech, wobec niepowodzenia głównych projektów, zwłaszcza austriackiego planu odzyskania Neapolu, nie

Dyplomacja europejska 1740-1763 357
wniósl istotniejszych rozstrzygnięć. W latach y45-I748 armie francuskie pod dowództwem marszałka Saxe zajęły austriackie Niderlandy, pokonując w serii bitew pod Fontenoy (y45), Raucoux (y46) i Lawfeld (y4~) połączone siły austriackie, brytyjskie i holenderskie. Porażki doprowadziły w roku t~4~ do oranżystowskiego przewrotu w Zjednoczonych Prowincjach; po czterdziestu pięciu latach istnienia republiki Wilhelm IV zdobyl władzę, jaką niegdyś sprawowal Wilhelm III. Jednak nowy władca również nie potrafił powstrzymać armii francuskiej, a perspektywa zajęcia przez Francję większości Zjednoczonych Prowincji skłoniła Holendrów i Brytyjczyków do zawarcia pokoju z Francją, mimo oporu ze strony ich austriackiego sojusznika. Traktat z Aix-la-Chapelle (y48) pozostawił Śląsk przy Fryderyku, Francja zaś opuściła Niderlandy w zamian za odzyskanie utraconych wcześniej terenów kolonialnych.
W okresie pokoju nastąpilo wiele roszad dyplomatycznych. W roku I'~52 Maria Teresa, Karol Emanuel i Ferdynand VI wzajemnie zagwarantowali swoje posiadlości, dzięki czemu we Włoszech zapanował pokój, który trwał aż do francuskich wojen rewolucyjnych. Rezultat nie tyle rozstrzygnięcia lokalnych sporów, ile sytuacji na arenie międzynarodowej, która spowodowala, że wielkie mocarstwa przez ćwierć tysiąclecia utrzymujące Półwysep Apeniński w stanie ciągłego wrzenia zrezygnowaly z rywalizacji o dominację na Półwyspie. Podstawowym czynnikiem nowego układu sił stał się sojusz austriacko-francuski z roku y56, tzw. rewolucja dyplomatyczna, która dzięki powstrzymaniu się wielkich mocarstw od antagonizowania i popierania stron lokalnych konfliktów przyczyniła się do stabilizacji sytuacji politycznej we Wloszech, w krajach Cesarstwa oraz w Niderlandach. Najbardziej wyraziście nowa sytuacja dała o sobie znać podczas wojny siedmioletniej, pierwszej wielkiej wojny od ponad siedemdziesięciu lat, w której nie uczestniczyło królestwo Sardynii (Sabaudia-Piemont) i nie odniosło żadnych korzyści terytorialnych. Karol Emanuel chętnie by się wlączyl do wojny, jednak sojusz austriacko-francuski skutecznie eliminował taką możliwość.
"Rewolucja dyplomatyczna" z całą pewnością nie była czymś nieuchronnym, choć bowiem różnice celów i brak wzajemnego zaufania poważnie oslabialy siłę sojuszu austriacko-angielskiego i francusko-pruskiego, także Austria i Francja miały dość rozbieżne zapatrywania, o czym hrabia Wenzel von Kaunitz miał okazję przekonać się w latach I~50-I~53, gdy jako poseł austriacki w Paryżu usiłował nakłonić Francuzów do swojego projektu. Kaunitz, kanclerz od roku y53, postanowił zniszczyć sojusz francusko-pruski, aby w ten sposób stworzyć Austrii, dla której odzyskanie Sląska stało się podstawowym celem politycznym oraz motywem reform skarbowych i wojskowych, możliwość zaatakowania Fryderyka. Jednak w początku lat pięćdziesiątych wzmocnienie sił Austrii nie przemawiało do francuskich ministrów, nieufnych względem intencji

358 10. Stosunki międzynarodowe
Austriaków; tym bardziej że, jak oceniali, rolę tradycyjnych sojuszników Francji we wschodniej Europie mogłyby przyjąć Prusy.
W sumie więc bardziej przypadek niż determinizm geopolityczny popchnąl ku sobie oba mocarstwa. Brytyjczycy niezadowoleni z austriackich reakcji na prośbę wsparcia, jaką złożyli w obliczu nadciągającej wojny z Francją w Ameryce Północnej, postanowili zminimalizować groźbę francusko-pruskiego ataku na dziedziczne księstwo Jerzego II, okrążony przez nieprzyjaciół elektorat hanowerski, zawierając sojusz z Rosją. Sukces Londynu skłonił Fryderyka, który obawiał się Rosji, do zawarcia porozumienia z Wielką Brytanią w sprawie neutralizacji Niemiec (konwencja westminsterska, styczeń y56). Te ograniczone i tymczasowe kroki w zakresie współpracy angielsko-pruskiej rozczarowały Francuzów co do postawy Fryderyka i sklonily do negocjacji austriacko-francuskiego sojuszu obronnego, pierwszego traktatu wersalskiego (maj y56). Flżbieta traktowali angielsko-rosyjski traktat subsydiarny jako środek do zdobycia brytyjskiego wsparcia w wojnie z Fryderykiem, który sprzeciwial się jej planom; chodziło zwłaszcza o poparcie, jakiego udzielił Szwecji w czasie kryzysu baltyckiego w latach y49-y5o, oraz intrygi z Portą. W odpowiedzi na porozumienie angielsko-pruskie zignorowała Wielką Brytanię, podejmując decyzję o ataku na Prusy wspólnie z Austrią. Francja nie chciała walczyć z Prusami; natomiast Austria i Rosja, w myśl sojuszu z roku y46, zdecydowały się przystąpić do walki, planując rozpoczęcie wojny na rok y5~.
Zdesperowany Fryderyk, który dobrze zdawal sobie sprawę z planów przeciwników, postanowił je pokrzyżować i nie czekając na dalszy rozwój wypadków wprowadził niezwłocznie do akcji swoją dobrze przygotowaną armię. W sierpniu y56 zaatakował austriackiego sojusznika, Saksonię. Krok, który stał się zarzewiem poważnego konfliktu, uruchamiając obronne klauzule sojuszu austriacko-francuskiego. Na szali znalazł się osobisty prestiż Ludwika XV, gdyż August III Sas był teściem syna Ludwika. W roku y5~ na mocy drugiego traktatu wersalskiego Francja zgodziła się wypłacić Austrii subsydium oraz wystawić dużą armię na terenie Cesarstwa. Sytuacja stała się dla Fryderyka bardzo groźna; dysproporcja sił oraz militarne położenie Prus bardziej przypominały sytuację, w jakiej znalazł się Karol XII w roku yoo, niż polożenie Austrii w roku y4i. Podobnie jak Karol, Fryderyk początkowo odniósł kilka sukcesów, zwłaszcza miażdżące zwycięstwo nad Francją pod Rossbach (y5~), jednak wkrótce zorientował się, że sukces militarny w tej wojnie leży poza jego zasięgiem i że przewaga sił przeciwników nieuchronnie doprowadzi do wyczerpania zasobów armii i państwa, a tym samym zminimalizuje szanse przetrwania konfliktu. Przy wielu okazjach Fryderyk usilowal zawrzeć kompromisowy pokój, jednak bez powodzenia. Ostatecznie uratowali go śmierć Elżbiety w roku y62. Jej następca Piotr III, wielbiciel Fryderyka, podpisał z nim

Dyplomacja europejska 1763-1793 359
pokój, a Maria Teresa została zmuszona do zaakceptowania faktu, że i tym razem nie odzyska Sląska. Podstawą pokoju zawartego w Hubertusburgu w styczniu y63 był powrót do sytuacji sprzed wojny, status quo ante bellu~n. Prusy wyszły z niej obronną ręką, choć kosztem około to proc. populacji oraz poważnych zniszczeń materialnych i gospodarczych. Pozostawało kwestią otwartą, czy Fryderyk zdoła zapobiec wybuchowi kolejnego poważnego konfliktu, który mógł pojawić się równie niespodziewanie jak wojna siedmioletnia w kilka lat po wojnie o austriacką sukcesję. W roku i~63 nie było żadnych przesłanek pozwalających przypuszczać, że w roku y~2 Austria, Prusy i Rosja wspólnie dokonają rozbioru Polski i zrobią to ponownie w latach dziewięćdziesiątych, bądź że w tej samej dekadzie zgodnie wystąpią przeciw Francji.
Dyplomacja europejska 163-1793
"Dania poci się niemiłosiernie", zauważył brytyjski dyplomata w roku I762, gdy wydawało się, że Rosjanie lada chwila uderzą na Danię, by poprzeć swoje pretensje do księstwa Holsztyn.6 W ciągu kolejnych trzech dziesięcioleci wiele mniejszych państw przeżywało podobne chwile grozy. Agresywne siły i plany wielkich mocarstw w środkowych dekadach stulecia popychające je przeciwko sobie, w następnych znajdowały ujście w rywalizacji o wpływy w mniejszych państwach oraz o zdobycze terytorialne ich kosztem. Mimo sporu portugalsko-hiszpańskiego w sprawie granic posiadłości kolonialnych w Ameryce Południowej w połowie lat siedemdziesiątych, który groził wojną między oboma mocarstwami w Europie, austriackich prób wymuszenia na Holendrach w roku y84 otwarcia dla nawigacji rzeki Skalda oraz inwazji Prus na Zjednoczone Prowincje z roku y8~ w celu poparcia partii oranżystowskiej, napięcia i konflikty koncentrowały się głównie w środkowej i wschodniej Europie. Sprzyjalo temu kilka przyczyn. Mocarstwa zachodniej Europy były wyczerpane finansowo w rezultacie wojen w środkowych dekadach stulecia oraz w coraz większym stopniu pochłonięte przez konflikty kolonialne, które w pewnej mierze odwracały ich uwagę od sporów na kontynencie europejskim. Nie ulega wątpliwości, że ministrowie francuscy stale podkreślali swoje zainteresowanie tymi sporami, skłonność do udzielania poparcia sojusznikom oraz gotowość do działania. W roku y84 francuski minister finansów Calonne oświadczył bratu Fryderyka Wielkiego, księciu Henrykowi, że Francja może w ciągu niecałych dwóch tygodni wystawić sześćdziesięciotysięczną armię lądową i że z pewnością uczyni to dla poparcia swego holenderskiego sojusznika w sporze o żeglugę na Skaldzie przeciw swemu austriackiemu sojusznikowi, szwagrowi Ludwika XVI, cesarzowi Józefowi IL' Wielu komentatorów powątpiewało jednak w zdol

360 10. Stosunki międzynarodowe
ność Francji do skutecznego działania. Koszty wojny siedmioletniej, choć trudne do precyzyjnego oszacowania, poważnie obciążyły francuski Skarb. W roku y53 francuski dług państwowy tylko w papierach wartościowych wynosił ponad z 36o milionów liwrów tureńskich, suma, która nie obejmowała większości ogólnego długu, zwłaszcza wartości oficjalnych urzędów, będących własnością piastujących je osób. Przy nieznacznej inflacji ogólny dług w roku y64 wynosił ponad 235o milionów liwrów, czyli prawie dwie trzecie rocznego produktu rolnictwa i przemysłu. Ciężar długu był tak wielki, że Francja przestała odgrywać rolę jednego z większych źródeł kapitału inwestycyjnego netto w czasach pokojowych. W roku y7~ Fryderyk Wielki stwierdził, że wobec wyczerpania zasobów finansowych Francja nie jest zdolna do podjęcia jakichkolwiek prób sprzeciwiania się planom austriackim i dodał, iż z racji swoich problemów finansowych nie zasługuje na miano wielkiego mocarstwa. ~
Finansowe kÅ‚opoty Francji byÅ‚y istotnie poważne, co skÅ‚aniaÅ‚o brytyjskich ministrów do ostrożnych reakcji na żądania subwencji od ewentualnych sojuszników. Z drugiej strony nie należy przeceniać znaczenia tych trudnoÅ›ci. Nie odwiodÅ‚y Brytyjczyków od zawierania sojuszy ani Francuzów od zaatakowania Wielkiej Brytanii w wojnie o niepodlegÅ‚ość Ameryki. WiÄ™kszÄ… rolÄ™ odgrywaÅ‚a sytuacja miÄ™dzynarodowa. Mimo napięć w stosunkach austriacko-francuskich, zwÅ‚aszcza po roku y~8, gdy Francja odmówiÅ‚a Austrii wszelkiego poparcia w wojnie o sukcesjÄ™ bawarskÄ…, oba mocarstwa pozostaÅ‚y sojusznikami. Gdy w roku y~4 Józef II modliÅ‚ siÄ™ o powodzenie szczepienia przeciw ospie, któremu poddaÅ‚ siÄ™ Ludwik XVI, poseÅ‚ Palatynatu w Wiedniu zauważyÅ‚, że prawdopodobnie byÅ‚ to pierwszy przypadek w dziejach, gdy Habsburg zwracaÅ‚ siÄ™ do niebios o zachowanie przy życiu francuskiego monarchy.9 Próby siania niezgody miÄ™dzy AustriÄ… i FrancjÄ… podejmowane przez Fryderyka II przynosiÅ‚y wiÄ™ksze efekty w latach osiemdziesiÄ…tych niż w latach siedemdziesiÄ…tych. I nawet jeÅ›li w roku y~6 instruowaÅ‚ swego posÅ‚a w Paryżu, aby w rozmowach z Francuzami zwracaÅ‚ uwagÄ™ na agresywne zamiary Józefa wobec Alzacji i WÅ‚och, to jednak, co przyznawaÅ‚ rok później, sojusz z AustriÄ… nadal miaÅ‚ swojÄ… wagÄ™ w strategii francuskich ministrów.'° Wprawdzie austriackie plany rozwijane kosztem tradycyjnych sojuszników Francji, jak Bawaria i Polska, przyjmowano w Paryżu z wyraźnÄ… niechÄ™ciÄ…, jednak sojusz miÄ™dzy oboma mocarstwami redukowaÅ‚ napiÄ™cia w Niderlandach, Nadrenii i we WÅ‚oszech, pomagajÄ…c Francji skoncentrować siÄ™ na problemach o znaczeniu bardziej, jak sÄ…dzono, bezpoÅ›rednim, czyli na kolonialnych tarciach z Brytyjczykami. Wyrazem roli sojuszu austriacko-francuskiego byÅ‚ także pokojowy charakter francuskiej ekspansji terytorialnej w Europie - pozyskanie Lotaryngii w roku y66 oraz Korsyki dwa lata później - sprzyjajÄ…cy przynajmniej zmniejszaniu napięć miÄ™dzy oboma paÅ„stwami. PodobnÄ… rolÄ™ odgrywaÅ‚ sojusz
Dyplomacja europejska 1763-1793 361
francusko-hiszpański, który utrzymał się od trzeciej "umowy familijnej" z roku y6t do wojen rewolucyjnych. Sojusz hiszpańsko-francuski stwarzał przede wszystkim niebezpieczną sytuację dla Wielkiej Brytanii w trakcie rewolucji amerykańskiej. Przyczyniał się także do spadku napięć w zachodniej Europie. Mimo różnic w pewnych kwestiach, chociażby w sprawie granic w Pirenejach w latach siedemdziesiątych, oba mocarstwa utrzymywały ogólnie dobre stosunki, nic więc dziwnego, że jak donosił pewien dyplomata w roku y~s: "Hiszpania, Portugalia i Włochy stanowią dla niego [tj. Fryderyka] co najwyżej temat do kpin i konwersacji przy stole.""
Jakkolwiek Korsykanie, gwaÅ‚townie protestujÄ…cy przeciw sprzedaży przez GenuÄ™ ich wyspy Francuzom, mogliby nie zgodzić siÄ™ z takÄ… opiniÄ…, można powiedzieć, że mocarstwa zachodnioeuropejskie niewiele interesowaÅ‚y siÄ™ ekspansjÄ… terytorialnÄ… w Europie. Ich granice nie leżaÅ‚y w obrÄ™bie "otwartej granicy" z TurcjÄ…, nie istniaÅ‚o też w tej części kontynentu przyzwolenie na rozbiór obszarów o sÅ‚abych albo niestabilnych rzÄ…dach. Zjednoczonym Prowincjom ani Nadrenii nie groziÅ‚y rozbiory podobne do rozbiorów Polski. We wschodniej Europie po części byÅ‚a to kwestia istnienia stosownych możliwoÅ›ci, a zapewne także odrÄ™bnych tradycji zachowaÅ„ politycznych; plany rozbiorów Polski budowano w pewnej mierze na wzór projektów podziaÅ‚u ziem zdobytych na Turkach. Można także wysunąć twierdzenie, że we wschodniej Europie przyÅ‚Ä…czanie nowych terytoriów nie prowadziÅ‚o do zderzania siÄ™ interesów rywali na obszarach o kluczowym znaczeniu strategicznym. WażniejszÄ… rolÄ™ w ksztaÅ‚towaniu siÄ™ odrÄ™bnego wzorca wydarzeÅ„ w tej części kontynentu odgrywaÅ‚a jednak przede wszystkim imperialna postawa Rosji. Wrogość Prus do Rosji oraz niewielkie zainteresowanie Austrii poglÄ…dami jej rosyjskiego sojusznika spowodowaÅ‚y spadek wpÅ‚ywów Austrii w latach y26-y5S· Natomiast militarne zaangażowanie Rosji w wojnÄ™ siedmioletniÄ…, wyraźnie kontrastujÄ…ce z jej skromnym udziaÅ‚em w wojnie o austriackÄ… sukcesjÄ™, oraz sukcesy, jakie odnosiÅ‚a w walkach z armiÄ… pruskÄ…, przyczyniaÅ‚y siÄ™ do wzrostu znaczenia Rosji na arenie miÄ™dzynarodowej. Jeszcze bardziej sprzyjaÅ‚o temu zdecydowane dążenie Prus do unikniÄ™cia konfliktu z RosjÄ… po zniszczeniach wojennych oraz zmienność polityki Rosji w sprawach miÄ™dzynarodowych. Sojusz z Prusami zawarty w roku y64 zainaugurowaÅ‚ rosyjski "system północny", plan utrzymania wpÅ‚ywów w rejonie BaÅ‚tyku i wschodniej Europy, którego realizacji sÅ‚użyć miaÅ‚o krzyżowanie szyków dyplomacji francuskiej, polityczna kontrola nad RzeczypospolitÄ… oraz zapobieganie ewentualnoÅ›ci ponownej agresji ze strony Szwedów. W roku I'~óI Katarzyna zawarÅ‚a sojusz z Józefem II. Dyplomatyczna niezależność Rosji sprawiaÅ‚a, że pozostaÅ‚e kraje czekaÅ‚y na decyzje Katarzyny. "Dopóki Rosja bÄ™dzie nieÅ›miaÅ‚a wobec Marii Teresy, Austria bÄ™dzie trzymać siÄ™ Burbonów jak pijawka", komentowaÅ‚ pewien dyplomata w roku y65.'2 Wprawdzie nie powstrzymywaÅ‚o to innych wÅ‚adców od skÅ‚adania Kata

362 10. Stosunki międzynarodowe
rzynie rozmaitych propozycji, jak choćby wysunięta przez Fryderyka Wielkiego idea rozbioru Polski, jednak rosyjska aprobata decydowała o powodzeniu tych przedsięwzięć. Byly brytyjski dyplomata zauważył w y66 roku: "Rosja sama zrealizuje wszystkie nasze zamierzenia, ten jeden sojusznik stanowi wystarczającą przeciwwagę dla znaczenia pozostalych mocarstw."'3
"System pólnocny" Nikity Panina, od roku i~63 ministra spraw zagranicznych, miał głównie charakter obronny i był odpowiedzią na życzenie Katarzyny II zreformowania Rosji po wojnie siedmioletniej i zabezpieczenia rosyjskiej hegemonii we wschodniej Europie. Jednak bieg wydarzeń, jak zawsze, nie dostosował się do dyplomatycznych projektów. Głównym czynnikiem nieprzewidywalności sytuacji były wydarzenia w Polsce, choć w roku i~~2 podobną rolę odgrywały także Szwecja i Turcja. Pierwszego polskiego kryzysu spodziewano się już wcześniej. W roku y63 zmarł August III, rok później Katarzyna zdołała zapewnić elekcję na tron Polski swemu byłemu kochankowi Stanislawowi Augustowi Poniatowskiemu. Aktywna rosyjska obecność militarna w Rzeczypospolitej oraz sojusz z Prusami zagwarantowały błyskawiczny sukces tego przedsięwzięcia, co znacząco różniło je od dlugotrwalej interwencji z lat y33-y35. Wzmocnienie faktycznego rosyjskiego protektoratu nad Polską w niczym jednak nie przesądzało, że w niecałe dziesięć lat później Rosja odegra główną rolę w podziale kraju. Ta zasadnicza zmiana kierunku rosyjskej polityki wobec Polski stanowiła w znacznej mierze rezultat działania dwu czynników mocno komplikujących stosunki między oboma państwami: istotnych zmian zachodzących na arenie międzynarodowej oraz zachowań polskiej klasy politycznej. Za panowania Sasów kontakty z Rosją utrzymywali głównie wielcy magnaci, podczas gdy większość polskiej szlachty przejawiała na ogól wrogość do wschodniego sąsiada. Sytuacja na polskiej scenie politycznej, zawsze nieobliczalna, stała się jeszcze bardziej wybuchowa wraz ze wzrostem napięć społecznych wywolywanych przez próby reform, które usilowal przeprowadzić Poniatowski. Zgloszona przez króla w roku y66 propozycja definitywnego zniesienia liberum veto oraz odmowa poparcia polityki Katarzyny zmierzającej do rozszerzenia praw polskich protestantów i wyznawców prawoslawia doprowadziła do rosyjskiej interwencji zbrojnej. Katarzyna nie widziała żadnej racji, dla której podjęta przez nią polityka reform nie miała objąć także jej polskiego protektoratu. Dzialania rosyjskie wzbudzily opór polskiej szlachty, która w roku y68 zawiązali konfederację barską. Rosyjska kampania w Polsce, w polączeniu z równoczesnymi dzialaniami na Krymie, tureckim państwie wasalnym, poważnie zagrażali jednak istnieniu strefy buforowej między Rosją a Turcją. Niebezpieczeństwo wzroslo, gdy wojska rosyjskie w pościgu za konfederatami naruszyły terytorium tureckie. W roku i~68 Porta wypowiedziala Rosji wojnę.

Dyplomacja europejska 1763-1793 363
Przebieg walk był niekorzystny dla Turków. Rosjanie zniszczyli turecką flotę i zajęli Krym, Mołdawię oraz Wołoszczyznę. Sukces rosyjski z jednej strony otwieral perspektywę dużych zmian terytorialnych, z drugiej pobudził obawy i ambicje innych mocarstw, zwłaszcza Austrii i Prus. Rozważano liczne warianty wydarzeń, w tym projekt austriackiego ataku na Rosję wysuwany przez Kaunitza oraz ulubiony plan Józefa II: udział Austrii w rozbiorze ziem tureckich. Pragnąc zarazem uniknąć wojny i zdobyć nowe terytoria, Fryderyk Wielki rozwinąl w roku yn ideę rozbioru Polski; plan zyskał aprobatę Katarzyny, a kilka miesięcy później, mimo opozycji ze strony Marii Teresy, która uważała go za niemoralny, także Austrii. W sierpniu y~2 roku trzy mocarstwa doszly do porozumienia w sprawie podziału łupów. Polski sejm pod presją wojsk rosyjskich przyjąl traktat rozbiorowy rok później. Pierwszy rozbiór odrywał od Polski około 3o proc. terytorium oraz 35 proc. ludności. Habsburgowie otrzymali najgęściej zaludnioną prowincję Galicję, Rosjanie zaś zdobyli największe obszary polskiej Litwy i Białorusi. Fryderyk otrzymał Prusy Królewskie, łącząc w ten sposób swoje dominia w Brandenburgii i Prusach Wschodnich.
Pierwszy rozbiór Polski nie był jedyną znaczącą zmianą na mapie politycznej w początkach lat siedemdziesiątych. Zamach Gustawa III z roku i~~2 ponownie wprowadził w Szwecji absolutyzm oraz nadzór monarchy nad szwedzką polityką zagraniczną. To wyraźne niepowodzenie rosyjskiego "systemu północnego" przeksztalcilo basen Morza Bałtyckiego w obszar potencjalnych konfliktów, gdyż ambitny Gustaw III zdecydowanie dążyl do osiągnięcia zdobyczy terytorialnych, najchętniej duńskiej Norwegii. Większe sukcesy odniosła Rosja w wojnie na Bałkanach. Choć bunt Pugaczowa, chłopsko-kozackie powstanie z lat y~3-y~4, oraz nie slabnący opór Turków zmusił Katarzynę do złagodzenia żądań, traktat z Kiicziik-Kainardżi (y~4) przyznawał jej zdobycze na Kaukazie oraz tereny wzdluż północnego wybrzeża Morza Czarnego, na którym uzyskala wolność żeglugi; traktat obejmowal także pewne gwarancje dla wyznawców prawosławia na ziemiach tureckich. Uklad pokojowy z roku t~~4 stanowił zasadniczy punkt zwrotny w stosunkach obu państw, otwierając przed Rosją perspektywę dalszych zdobyczy, będących wyrazem jej rosnącej przewagi nad Portą. Do roku i~83 Rosja zajęła Krym. Traktaty rosyjsko-tureckie zawarte w latach y~4-i8o4 przyznawały Rosjanom duże wplywy i korzyści w Mołdawii oraz na Wołoszczyźnie, w tym ważne koncesje handlowe i konsularne, nadania ziemi oraz faktyczne weto wobec sultańskich nominacji hospodarów. Zmiany przyniosły nie tylko postępujący zanik tureckich stref buforowych, przybliżając granice Rosji do serca ziem tureckich, ale także przez naruszenie równowagi sił we wschodniej Europie wywarły istotny wpływ na postawy pozostałych mocarstw w tym regionie, zwłaszcza Austrii.

364 10. Stosunki międzynarodowe
Mimo wyraźnej zmiany charakteru stosunków austriacko-rosyjskich od czasu sojuszu wynegocjowanego w i~26 roku lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte przywróciły austriacki ekspansjonizm i agresywną postawę z pierwszych dekad stulecia. Za panowania Józefa II, który po śmierci ojca, Franciszka, w roku i~65 został cesarzem i współrządził wraz z matką, Marią Teresą, a następnie samodzielnie w latach y8o-y9o, zakres austriackiej polityki zagranicznej zdecydowanie się poszerzył w porównaniu do środkowych dekad stulecia, ,gdy niemal catą uwagę Austriaków pochłaniała kwestia odzyskania Sląska. Pod koniec lat siedemdziesiątych najbardziej zachęcającą perspektywę ekspansji terytorialnej otwierała kwestia sukcesji bawarskiej w następstwie bezdzietnej śmierci elektora Maksymiliana III Józefa (y~~). Zdecydowany sprzeciw Fryderyka Wielkiego wobec tych zamierzeń doprowadził do wybuchu wojny o sukcesję bawarską (I~~8-I~~9). Konflikt zakończył się bez istotniejszych rozstrzygnięć, w znacznej mierze w rezultacie odmowy interwencji militarnej ze strony Francji, sojusznika Józefa, oraz Rosji, sprzymierzeńca Fryderyka. Oba mocarstwa sprzeciwiały się uzyskaniu przez Austrię zdobyczy terytorialnych i wojna przyniosła jej jedynie niewielki skrawek Bawarii (tzw. Innviertel) w wyniku pokoju zawartego w Cieszynie (y~9). Rola wspótmediatora warunków tego pokoju, jaka przypadła Katarzynie wraz z Francją, odzwierciedlała rosnącą pozycję i znaczenie Rosji w polityce środkowoeuropejskiej. Skłoniła także Józefa II do poszukiwania sojuszu z Rosją, co stanowiło niezbędny krok do rozerwania sojuszu rosyjsko-pruskiego oraz oczywisty warunek wstępny powodzenia jego dalszych zamiarów. Uwieńczone sukcesem negocjacje w sprawie porozumienia obu państw, zawartego w roku y8i, umożliwiły Józefowi podjęcie kolejnej próby zdobycia Bawarii. W latach y84-y85 starat się doprowadzić do wymiany Bawarii na austriackie Niderlandy, jednak projekt zostat odrzucony w wyniku zorganizowanej przez Prusy opozycji państw niemieckich, obojętności Rosji oraz niechęci Francji do wzrostu potęgi Habsburgów na ziemiach Cesarstwa.
Bawarskie plany Józefa zostały odrzucone przez kraje Cesarstwa, natomiast pod presją Francji musiał zrezygnować także z projektu wymuszenia na Holendrach otwarcia dla żeglugi rzeki Skaldy - jej zamknięcie uważano za ograniczenie suwerenności austriackich Niderlandów i przyczynę ich słabości gospodarczej. W roku y8t Fryderyk Wielki wskazał na znaczący kontrast między rozmachem zamierzeń Józefa a jego skromnymi sukcesami. Cztery lata później hiszpański minister spraw zagranicznych, hrabia Floridablanca, oświadczył francuskiemu postowi, że pod wptywem swego agresywnego charakteru Józef prędzej czy później zaburzy swymi ambitnymi zamierzeniami pokój w całej Europie. l' Energia Józefa znalazła ostatecznie, jak się okazało, ujście na Batkanach. I to mimo szansy wojny odwetowej, jaką stworzyła śmierć Fryderyka w roku y86,

Dyplomacja europejska 1763-1793 365
śmierć, która wedle słów Józefa przyszła o trzydzieści lat za późno.Is Niemniej sojusz z Rosją oraz rosyjski atak na Turcję skłoniły Józefa do zajęcia się sprawami bałkańskimi. Gorąco pragnął dorównać sukcesom Katarzyny w tym regionie, a równocześnie był przekonany, że decydujące rozstrzygnięcia są w zasięgu ręki. W roku y84 zażądał uwzględnienia Austrii w tureckich koncesjach na rzecz Rosji dotyczących wolności żeglugi na Dunaju i przez cieśninę Dardanele. Pod wpływem swojego faworyta Potiomkina Katarzyna chciała zdobyć dalsze korzyści na Turkach i wedle słów Józefa, który odwiedził ją na Krymie w roku y8~, nie mogła wręcz doczekać się kolejnej wojny z Turcją. Wizyta dala Katarzynie sposobność do imponującego pokazu korzyści, jakie mogła przynieść wojna z Turcją oraz potencjalnego bogactwa regionu. Józef będąc pod wielkim wrażeniem odwiedzin w bazie rosyjskiej floty czarnomorskiej w Sewastopolu, zauważył, że sukcesy wyraźnie pobudzają wyobraźnię Katarzyny. Chociaż w roku i~8~ Austriacy nie pragnęli konfliktu z Portą, niespodziewane wypowiedzenie przez nią wojny Rosji, wywołane wieloma drobniejszymi kwestiami spornymi oraz obawą przed planami Rosji, pchnęły Austrię do ruszenia sojusznikowi z pomocą. Austriacka kampania wschodnia z roku y88 niezbyt się powiodła, co wyraźnie odróżniało ją od bardziej przewidywalnych rezultatów manewrów podczas wojny o sukcesję bawarską. Kaunitz w roku y88 ostrzegał, że Austrii grozi utrata reputacji politycznej i militarnej oraz że Prusy przyjdą Turcji z pomocą. Józef, rozzłoszczony brakiem wsparcia ze strony Rosji, dowodził, że Austria nie może równocześnie opierać się Prusom i Turcji.Ió Rosja, nie przygotowana do konfliktu, także nie odniosła sukcesów w pierwszej fazie walk.
Wojna oraz początkowe kłopoty wojsk rosyjskich i austriackich miały poważne następstwa zarówno dla sytuacji wewnętrznej obu mocarstw, jak i wydarzeń na arenie międzynarodowej. Dla państw, które pragnęły zachować inicjatywę w polityce zagranicznej i zniechęcić opozycję wewnętrzną, ważniejsze były świadectwa sukcesu niż charakter prowadzonej polityki. Tak jak niezdolność ochrony holenderskich protegowanych przed pruską inwazją w roku y8~ przyniosła Francji znaczne obniżenie prestiżu monarchii w kraju i poważania za granicą, podobnie problemy Austrii prowadziły do trudności fiskalnych oraz niezwykle groźnej utraty reputacji w obliczu nasilających się zaburzeń wewnętrznych. Kłopoty Katarzyny II w wojnie z Turcją sprawiły, że państwa, które dotąd nie ośmielały się myśleć o ataku na Rosję, zaczęły przejawiać wobec niej bardziej agresywne zamiary. Wojna rosyjsko-turecka była przez całe stulecie celem przeciwników Rosji, zwłaszcza Szwecji, Polski i Prus. Fryderyk Wielki zachęcał w połowie stulecia Portę do ataku na Rosję. Niepowodzenie negocjacji pokojowych z Turcją w latach I~'72-I~'J3 w dużęj mierze powstrzymało Katarzynę od prób przeciwdziałania

366 10. Stosunki międzynarodowe
popieranemu przez Francuzów przewrotowi Gustawa III z roku y~2. W roku i~~3 francuski minister spraw zagranicznych uznał za konieczne zaprzeczyć doniesieniom o istnieniu ligi Francji, Szwecji i Turcji. Sojusz duńsko-rosyjski niepokoił Szwedów, zwłaszcza odkąd w roku i~~3 oba państwa doszły potajemnie do porozumienia, że przy najbliższej nadarzającej się sposobności uderzą na Szwecję, aby przywrócić w niej dawny ustrój. Zawiodły podejmowane przez Gustawa próby rozerwania sojuszu przez zdobycie poparcia Rosji dla planu odzyskania Norwegii. W roku y8q. Katarzyna rozwiała wszelkie wątpliwości, oświadczając, że sprzeciwi się takiej polityce siłą. Rosjanie potajemnie popierali rosnącą opozycję wobec Gustawa, która dochodziła do głosu na sejmach szwedzkich oraz intrygowali z fińskim ruchem separatystycznym. W roku y8~ Gustaw nie zdołał nakłonić Danii do wspólnego wystąpienia przeciw Rosji, uznał więc, że wojna będzie jedynym sposobem zniszczenia wrogiego sojuszu oraz wzmocnienia własnej pozycji na arenie wewnętrznej. Szwedzki atak na słabo bronione rosyjskie prowincje północne w roku y88 zagroził Petersburgowi. Atakując Rosję, Gustaw złamał jednak własną konstytucję z roku i~~2, która wymagała zgody Stanów na prowadzenie wojny. Opozycja ze strony arystokratycznego korpusu oficerskiego utrudniała Gustawowi skuteczniejsze działania zbrojne, podobnie jak Liga z Anjala, utworzona na wzór konfederacji szlachty polskiej konfederacja fińskich oficerów, którzy oznajmili Katarzynie, że pragną wiecznego pokoju z Rosją oraz że będą walczyć wyłącznie w obronie własnej ojczyzny. Konfederacja załamała się jednak z powodu różnicy zdań w kwestii współpracy z Rosją, groźba zaś angielsko-pruskiej interwencji militarnej skłoniła Danię do pośpiesznej rezygnacji z planu ataku na Szwecję. Zimą y89 roku Gustaw zwołał Riksdag i korzystając z antyszlacheckich nastrojów wśród stanów niższych, przeprowadził uchwalenie nowej konstytucji, zwanej Aktem o Unii i Bezpieczeństwie, która wydatnie zwiększała zakres władzy królewskiej oraz usuwała wiele z pozostałych jeszcze przywilejów szlachty. Nie powiodły się podejmowane przez Rosję próby, w których pośredniczyli ministrowie austriaccy i duńscy, pokrzyżowania tej polityki za pomocą popierania antyrojalistycznej opozycji w Riksdagu. Dowodem wyraźnych zależności między silną pozycją na arenie wewnętrznej i międzynarodowej były sukcesy Gustawa w dalszych walkach, które zmusiły Katarzynę do zawarcia pokoju w roku y9o. Traktat wprawdzie nie przyznawał Szwecji żadnych zdobyczy terytorialnych, ale Katarzyna uznawała w nim konstytucję Szwecji z roku y~2 oraz obiecywała nie mieszać się do szwedzkiej polityki wewnętrznej, co znalazło wyraz w instrukcjach dla nowej rosyjskiej misji w Sztokholmie.
Konflikt szwedzko-rosyjski był jednym z elementów projektów generalniejszej konfrontacji z Rosją. Sam Gustaw zdawał sobie sprawę z szerszego znaczenia toczących się walk, negocjując traktat o pomocy

Dyplomacja europejska 1763-1793 367
z Turkami (i789) oraz poszukując przymierza z Polską; zimą i79o-r79i rozważat nawet ubieganie się o koronę Rzeczypospolitej. Siła powstającej koalicji antyrosyjskiej zależała jednak od planów Wielkiej Brytanii i Prus. Potrójny sojusz Wielkiej Brytanii, Prus i Zjednoczonych Prowincji (t788), następstwo kryzysu holenderskiego z roku 1787, w roku i79o przekształcił się w ligę antyrosyjską. Obawiając się, że Prusy nie skorzystają z ewentualnych zdobyczy austriacko-rosyjskich na Batkanach, minister Fryderyka Wilhelma II, hrabia Hertzberg, zaproponowat w latach 1787-1788 skomplikowany system wymiany terytoriów, na której skorzystaliby wszyscy prócz Turków. Rosnące napięcia w krajach austriackich, zwłaszcza powstanie w austriackich Niderlandach, sktonity jednak Fryderyka Wilhelma do podjęcia w roku 1789 planów wojny z Austrią. W wyniku polityki Józefa II Austria znalazła się wraz z Polską w gronie państw, które miaty paść łupem rozbiorów; otwierała się perspektywa austriackiej wojny sukcesyjnej jeszcze za życia Józefa. Fryderyk Wilhelm wysunąt propozycję stworzenia niezależnych państw w austriackich Niderlandach i na Węgrzech oraz wynegocjował sojusz z Turcją i odradzającą się Polską, dla której kryzys na arenie międzynarodowej stwarzał szansę zrzucenia rosyjskiego protektoratu i zainaugurowania polityki reform obejmujących m.in. plany zbudowania większej armii. Jednak mimo zgromadzenia na Sląsku i6o-tysięcznej armii Prusy, pod wptywem nacisków brytyjskich, zaakceptowały w roku i79o porozumienie z następcą Józefa II, Leopoldem II, dzięki czemu Austria zachowała swój stan posiadania. Leopold przystat na to, że Austria nie przyłączy żadnych nowych ziem zdobytych na Turcji, jednak wobec odmowy zaakceptowania podobnego porozumienia przez Katarzynę Wielka Brytania i Prusy z początkiem roku i79i zagrozity Rosji wypowiedzeniem wojny. Zdecydowanie Rosjan oraz wahania Brytyjczyków doprowadzity ostatecznie do przesilenia i spadku napięcia, co rozerwato sojusz angielsko-pruski. Rosja mogła kontynuować wojnę z Turcją bez groźby szwedzkiej, polskiej, pruskiej czy brytyjskiej interwencji. Udało jej się wyjść obronną ręką z kryzysu lat r788-i79i i zawarta z Turcją pokój w Jassach (i79a), zyskując tereny potożone między Dniestrem a Bohem, co umacniato jej pozycję na pótnocnych wybrzeżach Morza Czarnego oraz poważnie redukowato perspektywę sojuszu polsko-tureckiego. Ewentualność takiego sojuszu wkrótce zresztą ostatecznie zniknęła w następstwie drugiego i trzeciego rozbioru Polski (I793~ I795)~ które doprowadzity do upadku państwa polskiego i odzwierciedlały dominację Rosji we wschodniej Europie po roku t79r; jej wyrazem był także sojusz szwedzko-rosyjski z roku i79i.
Zarówno gotowość Gustawa III do sprzymierzenia się z Rosją, jak determinacja Katarzyny, aby zachować kontrolę nad Polską i zniszczyć program polskich reform, wyrastały ze wspólnego lęku przed rewolucyjną hydrą ucieleśnianą przez Francję. Monarchowie tego okresu chętnie

368 10. Stosunki międzynarodowe
popierali grupy rewolucjonistów na ziemiach swoich rywali i to mimo ostrzeżeń, rozlegających się choćby przy okazji wsparcia, jakiego Hiszpania, śladem Francji, udzieliła rewolucji amerykańskiej, że przykład może okazać się groźny, a rewolucja zaraźliwa. Początkowo wydarzenia we Francji z końca lat osiemdziesiątych odgrywały niewielką rolę w stosunkach międzynarodowych tego okresu. Już w związku z projektem wymiany Bawarii na Niderlandy i sporu o żeglugę na Skaldzie wyszło na jaw, że Francja nie ma zamiaru popierać swego austriackiego sojusznika. Niezdolność bądź niechęć Francji do działania dała o sobie znać także podczas kryzysu holenderskiego w roku y8~, toteż rok później w polityce międzynarodowej nie zwracano już uwagi na poglądy Francji, zwłaszcza w kwestii losu Turcji. W roku y89 z całą pewnością nikt nie mógł się spodziewać, że niecałe trzy lata później Francja będzie musiała odpierać inwazję pruską i zajmie austriackie Niderlandy. Wprawdzie pod koniec roku 1789 Józef II obawiał się, że Francja może podjąć próbę najazdu na ogarnięte powstaniem austriackie Niderlandy, jednak jego obawy okazały się płonne i Austriacy bez większych przeszkód opanowali zbuntowaną prowincję. Słabość Francji oraz większe znaczenie wydarzeń we wschodniej Europie spowodowały, że dopiero w roku y9t, gdy napięcie na wschodzie opadło oraz wyraźniejszy stał się rewolucyjny charakter wydarzeń francuskich, kwestia Francji stała się glównym tematem zabiegów europejskiej dyplomacji. Jak zauważył w sierpniu y9i roku Kaunitz, wszelkie działania zmierzające do przywrócenia królewskiej władzy we Francji były uzależnione od współdziałania mocarstw. Taką perspektywę przyniosło pojednanie austriacko-pruskie, do którego doszło latem tego roku. Kaunitz dostrzegał w tym akcie narodziny nowego systemu politycznego, który wprawi Europę w zdumienie, podobnie jak rewolucja dyplomatyczna z połowy stulecia. Powstaly warunki zarówno dla drugiego i trzeciego rozbioru Polski, jak i francuskich wojen rewolucyjnych.