EPILOG
Rok 1789 nie należał do najlepszych dla mieszkańców Turynu. Dane demograficzne opublikowane w styczniu i~9o wskazywały, że liczba zgonów była w minionym roku o 55 proc. wyższa niż liczba narodzin, częściowo z powodu epidemii odry. Mimo napływu imigrantów z terenów wiejskich spadla liczba mieszkańców miasta. W szpitalu dla podrzutków znalazło schronienie ponad Soo dzieci, których rodzice zapewne zmarli bądź nie mogli ich wyżywić. Władze miejskie borykaly się z tradycyjnymi kłopotami. Skala nadużyć w gospodarce własnością komunalną, mimo ustaw z roku y~5, doprowadziła do powołania specjalnej rady, która miała zająć się tym problemem. Wiktor Amadeusz III poświęcal wiele uwagi armii i w początku y9o roku w Genui poważnie obawiano się zbrojnego ataku ze strony Piemontu. Praktycznie nic nie wskazywało na to, że istniejący porządek może wkrótce się rozpaść, a Nicea i Sabaudia zostaną, dwa lata później, podbite przez wojska rewolucyjnej Francji, jakkolwiek latem y9o roku w majątkach księcia Carignan, nie opodal Turynu, doszło do buntu chlopów przeciw żądaniom podatkowym, władze zaś zdecydowanie egzekwowały, co potwierdzały aresztowania, zakaz publicznego dyskutowania kwestii politycznych oraz ograniczyły liczbę wychodzących gazet. Trudno wszakże powiedzieć, by podobne restrykcje były czymś nowym. Turyn od dawna cieszył się opinią miasta o surowym reżimie policyjnym, który poważnie ograniczał swobodę wyrażania myśli.
Podobnie było także w pozostałych krajach Europy. W latach y89-y9o rządy były bardziej zaabsorbowane możliwością pruskiego ataku - przy poparciu Brytyjczyków - na Austrię i Rosję niż wydarzeniami we Francji. Rozwój wypadków na Węgrzech i w austriackich Niderlandach zdawał się zagrażać pozycji Habsburgów. Katarzyna II była coraz bardziej zajęta wydarzeniami w Polsce. Wprawdzie część obserwatorów oceniała, że wprowadzenie monarchii konstytucyjnej przyniesie Francji stabilizację sytuacji wewnętrznej i wzmocnienie państwa, jednakże w roku i79o większość z nich nadal była głęboko przekonana o jej słabości; pogląd szeroko rozpowszechniony od czasu niesławnego blamażu

514 Epilog
francuskiej polityki wobec Holendrów z roku y8~. Okoliczność, że Francja nie potrafiła w roku y9o udzielić skutecznego wsparcia Hiszpanii w kolonialnym konflikcie z Wielką Brytanią w cieśninie Nootka, jedynie potwierdziła te przypuszczenia. W roku y9o niewiele wskazywało na to, że rewolucyjne idee mogą okazać się zaraźliwe, czy też, że wojska rewolucyjnej Francji rozniosą je po całej Europie. Burke opublikował swoje Reflections on the Revolution in France (Uwagi o rewolucji francuskiej) dopiero w listopadzie i początkowo jego postawa wydawała się dość odosobniona.
Radykalizm niektórych zwolenników rewolucji był oczywisty. Paryska gazeta "Postillon Extraordinaire" z czerwca y9o. obok tytułu umieściła deklarację: "Zadnych książąt. Zadnych diuków. Zadnych hrabiów. Zadnych panów." Jednak podobne hasła na razie nie miały większego znaczenia dla pozostałych mieszkańców Europy. Większość z nich toczyła taką samą walkę o chleb, jak ich dziadowie; często w tym samym miejscu i w ten sam sposób. Dla większości z nich nie wystarczało jedzenia, zwłaszcza bogatego w białko; praca, jaką wykonywali, była ciężka i znojna; choroba lub wypadek oznaczała poważne zagrożenie, nawet jeśli nie zawsze była śmiertelna. Dla większości jedyne źródło pociechy duchowej stanowiły wierzenia religijne i działalność Kościołów.
Większość mieszkańców Europy znajdowała się więc na razie poza zasięgiem procesów, które w przyszłości zmienily życie ich potomków. Zasięg innowacji w dziedzinie techniki i organizacji produkcji, określanych w skrócie jako rewolucja przemysłowa, był nadal bardzo wąski. Zasadnicze przemiany w naukach teoretycznych i stosowanych, a także w technice i technologii, czy to w dziedzinie transportu, wytwarzania i przesyłania energii, medycyny, antykoncepcji czy rolnictwa, były dopiero sprawą przyszłości. Społeczeństwom Europy wciąż daleko było do poziomu zamożności uprawniającego do przypuszczeń, że w jakiś znaczący sposób można poprawić los człowieka na ziemi. Akty prawne rewolucyjnej Francji nie przyniosły żadnej realnej poprawy położenia biedaków, ponieważ kraj był za biedny, a państwu brakowało dochodów skarbowych niezbędnych do stworzenia skutecznego systemu opieki socjalnej. Bez odpowiedniego wzrostu gospodarczego przesłanie świeckich filozofii przemian i postępu zawisało w próżni, nic więc dziwnego, że radykalni myśliciele XVIII stulecia dość sceptycznie wyrażali się na temat atrakcyjności swego przesłania dla większości populacji. Niezależnie od swoich poglądów na temat suwerenności ludu, czuli się przytłoczeni rozmiarami jego konserwatyzmu i żywotnością przesądów. Rewolucjoniści specjalnie się od nich pod tym względem nie różnili. W roku y93 Saint-Just, główna postać Komitetu Ocalenia Publicznego, uznał, że "trzeba uczynić ludzi tym, czym być powinni".I Nic dziwnego, że narzucane przez rewolucjonistów cnoty publiczne w niewielkim stopniu przemawiały do

Epilog 515
szerokich rzesz społeczeństwa. Nie dość, że były niepraktyczne, to jeszcze w istotnej mierze pozbawione związku z problemami większości populacji. Właśnie dlatego nie należy zbytnio przeceniać wpływów rewolucji. Wyczerpawszy i zdyskredytowawszy jej radykalizm, Francja szybko wróciła w łożysko starego porządku oraz monarchii, najpierw napoleońskiej, a następnie Burbonów. Ruchy rewolucyjne w innych krajach zostały stłumione albo musiały szukać wojskowego poparcia Francji. Liczne sukcesy militarne rewolucyjnej Francji stanowiły rezultat udanych reform, do jakich dążyło wielu władców i ministrów przedrewolucyjnej Europy. Państwa i społeczeństwa ancien regime'u, dalekie od karykaturalnej, skorumpowanej dekadencji, jaką pragnęli widzieć w nich rewolucjoniści, wykazały znaczną żywotność i siłę. Ponieważ zaś nigdy nie były równie sztywne i nieelastyczne, jak mógłby sugerować termin ancien regime, osiągnęły coś więcej niż przetrwanie. Stawiły opór Francji i rewolucji, a następnie ją pokonały. Główne przemiany zachodzące podczas następnego stulecia przebiegały w łonie społeczeństw zdominowanych nadal przez świat przywileju i wierzeń religijnych.