Rozdział9
NAUKA I 'meDYCYNA
Choć nasze stulecie w powszechnej opinii otrzymało zaszczytne miano "stulecia filozofii" i chociaż wybraliśmy już jego epitafium: Oświecenie!, tak wiele głów ogarnia wciąż nieustanny zamęt [...] ów przywołuje duchy, widzi na wskroś przez grube mury, rozmawia ze zmarłymi, destyluje uniwersalne panaceum i mieni się być niedostępnym dla śmierci, inny fałszuje diamenty, warzy złoto, nosi w kieszeni kamieh filozoficzny, bez trudu ściąga Księżyc na Ziemię, a Ziemię wyprowadza z orbity [...] A przy tym twórcy owych cudów nie przemawiają wcale do łatwowiernej gawiedzi na wiejskich jarmarkach; o nie, panowie Mesmer, Cagliostro i spółka znajdują poklask ludzi z najlepszego towarzystwa. (Katarzyna II, y8b)'
Niektórzy osiemnastowieczni badacze przyrody bardzo chętnie odwoływali się do teorii i metod, które pod koniec XVII wieku doprowadziły do narodzin tak zwanej rewolucji naukowej, związanej z wieloma przełomowymi osiągnięciami w poznawaniu praw natury. Jednak dla znakomitej większości Europejczyków podobne idee i związane z nimi standardy racjonalności naukowej byty raczej niezbyt zrozumiałe. Przełomowe odkrycia z zakresu astronomii, matematyki i fizyki związane zwłaszcza z osobą Isaaka Newtona (I6qz-I'~2~~ nadal budziły opór części środowisk naukowych, szczególnie we Francji, gdzie silną pozycję zachowały idee Kartezjusza (i596-i65o). Większość populacji ignorowali odkrycia przyrodników i nowa kosmologia nie mogła narzekać na brak przeciwników. Mieszkańcy Viterbo byli przekonani, że miejscowe gorące źródło jest bezdenne i ma połączenie z pieklem. Nadal powszechnie wierzono, że astrologiczna anatomia i znaki zodiaku stanowią klucz do rozumienia ludzkiego charakteru i odczytywania przyszłości, iż sity pozaziemskie aktywnie wpływają na bieg wydarzeń w świecie, głównie na stan zdrowia ludzi i zwierząt, zbiory i pogodę, oraz że każda konstelacja zodiaku zawiaduje określoną częścią ludzkiego ciała bądź umysłu. Rolę przewodników w tej materii odgrywały popularne almanachy. Wciąż odwoływano się w nich do założeń ptolemejskiego geocentryzmu i wielu autorów almanachów chełpiło się, że są przeciwnikami Newtona. W dodatku
-i i:~~~~,i,:~ xvm w~~~a

322 9. Nauka i medycyna
osiągnięcia nauki wcale nie zachęcały automatycznie do porzucania tradycyjnych wierzeń i obyczajów. Diego de Torres Villarroel (i694-y~o), od roku y26 profesor matematyki w Salamance, w roku y~o naraził się na krytykę ze strony Campomanesa, ponieważ "był przekonany, że spełnia swoje obowiązki kompilując almanachy i prognostyki astrologiczne". Obok sporządzania almanachów, od roku y9, interesował się także magią, silami nadnaturalnymi oraz bronił wartości astrologii. W almanachach wykorzystywał swoją wiedzę astronomiczną i matematyczną, odrzucając zarazem dokonania innych nauk, przeczyl np. wartości osiągnięć współczesnej medycyny i opowiadal się za tradycyjną doktryną czterech humorów.2
Powszechny konserwatyzm nie byl przy tym jedynym czynnikiem hamującym upowszechnianie się nowych poglądów. Nie istniala żadna prosta, "wlaściwa" linia rozwoju nauki, która prowadziłaby gładko do wspólczesnego rozumienia istoty badań naukowych. Niektóre blędne teorie, jak na przykład flogistonowa teoria procesu spalania, przyczyniały się do lepszego zrozumienia związanych z nimi zjawisk, nie były więc calkiem bezwartościowe. Pojawila się wprawdzie swego rodzaju historia nauki wyznaczająca ksztalt głównego nurtu tradycji naukowej przez odwołanie się do roli obserwacji, eksperymentu i uważnej dedukcji prawidłowości, jednak sama nieokreśloność wielu procesów badawczych powodowała, że trudno było za jej pomocą w prosty sposób oddzielić naukę "rzetelną" od "nierzetelnej". Punkty odniesienia wytyczające z grubsza obszar nauki, a tym samym umożliwiające oddzielenie poczynań naukowych od nienaukowych, sprowadzały się do poczucia przynależności do wielkiej tradycji, właściwego podejścia badawczego oraz niedawnych odkryć w zakresie teorii światła i grawitacji. Niemniej obecne w osiemnastowiecznej nauce twórcze napięcia między eksperymentem a spekulatywną systematyzacją nie wyróżnialy jakiegoś jednego sposobu rozwiązywania konkretnych zagadnień. Sięgano do rozmaitych metod i dochodzono do różnorodnych konkluzji. W sytuacji gdy brakowalo ścisłych standardów dowodu naukowego oraz niezbędnych urządzeń badawczych, często trudno byto uprawomocnić jakąkolwiek jednostkową interpretację. Tym bardziej że wiele przedsięwzięć naukowych miało amatorski bądź komercyjny charakter, jakkolwiek świat nauki także nie byl wolny od poważnych błędów. Podstawową rolę w rewolucji naukowej odgrywalo przekonanie, że dzięki rozumowaniu i badaniom empirycznym człowiek może zrozumieć prawa rządzące jego własnym życiem oraz otaczającym go światem. Ponieważ jednak poznanie naukowe przypominalo bardziej proces niż odkrywanie ostatecznych prawd, wiara w możliwości ludzkiego poznania sprzyjała nie tylko powszechnemu uznaniu dla działalności wielu szarlatanów, ale także ciągłemu przenikaniu się metafizyki, teologii, zainteresowań czlowiekiem oraz myśli naukowej i eksperymentów, które odgrywało tak istotną rolę w poprzednim stuleciu.

9. Nauka i medycyna 323
Szarlatanów nie brakowalo, zarazem jednak wykorzystując zainteresowanie nauką i jej metodami do celów osobistych, odslaniali złożone powiązania obu motywów z powszechnym pragnieniem poznania i opanowania środowiska, zarówno jeśli chodzi o wykształcenie i zdrowie jednostek, jak w skali spolecznej. Pragnieniem, któremu w sposób nader niedoskonały służyły istniejące instytucje. Alchemik Saint-Germain cieszył się względami Ludwika XV. Bibliotekarz Fryderyka II, Antoine-Joseph Pernety, opublikowal w roku y58 wielki słownik alchemiczny. W roku y 5 lekarze Ludwika XIV byli gotowi leczyć jego gangrenę środkami znachorskimi oferowanymi przez wędrownych szarlatanów. Angielski lekarz-szarlatan Joshua Ward (I685-I~6I) zdobył, począwszy od roku y34, oszałamiającą popularność i pokaźną fortunę, mając poparcie Jerzego II, jakkolwiek oferowane przez niego specyfiki zabiły równie wiele osób, jak i wyleczyły. W roku y48 Fryderyk I król Szwecji został poddany kuracji pod nadzorem alchemików, którzy utrzymywali, że znają sekret złotych nalewek. Giuseppe Balsamo, "hrabia Cagliostro" (I743-I795)~ rozpocząl swoją karierę alchemika, pracując w latach I~'~6-I'~'J~ w Londynie nad transmutacją w zloto mieszaniny złożonej z ekskrementów, włosów, ziól, mineralów, uryny i drewna. W roku i~~8 w Kurlandii sformulowal system okultystyczny zwany wolnomularstwem egipskim, po czym zjawił się w Petersburgu, gdzie rozpocząl karierę jako jasnowidz, organizator seansów spirytystycznych i uzdrowiciel. Jego popularność przyćmiło w roku y~9 pojawienie się kultu terapeutycznego magnetyzmu, gloszonego przez Franza Antona Mesmera. Wielu naukowców interesowalo się alchemią. Wybitny brytyjski chemik Peter Woulfe (y2~?-i8o3), twórca aparatu do przepuszczania gazów przez płyny, prowadząc badania alchemiczne przymocowywał np. modlitwy do swojego aparatu. Rewolucjonista Jean-Paul Marat publikował dzieła na temat ciepla, światła i elektryczności, twierdził, że odkrył fluidy nerwowe, optyczne, ogniowe i elektryczne, oraz odrzucal teorię Newtona. Nicolas Philippe Ledru, założyciel powstałej w roku y83 w Paryżu kliniki leczenia zaburzeń nerwowych, w której leczyl epileptyków za pomocą elektrowstrząsów, od roku y8q. lekarz królewski Ludwika XVI, interesowal się także przepowiadaniem przyszłości.
Wiara w bezpośrednią boską interwencję nie ograniczala się do nieoświeconej publiczności. Sam Newton dowodzik że Bóg interweniuje w celu utrzymania ciał niebieskich na swoich miejscach. Cuda związane z ruchem jansenistycznym zdarzyly się nie w jakiejś odległej, górskiej dolinie, ale w Paryżu, gdzie w roku y25 Wolter byl świadkiem uleczenia przypadku częściowego paraliżu, wydarzenia oficjalnie uznanego za cud przez arcybiskupa. Mimo najnowszych osiągnięć w dziedzinie kosmologii, fizyki i medycyny nadal wierzono, że wlasne winy bądź wrogie intencje bliźnich mogą stać się przyczyną nieszczęśliwych wypadków.

324 9. Nauka i medycyna
Zważywszy na to, że nie rozumiano wielu procesów zachodzących w ciele i umyśle, dziedziną szczególnie narażoną na błędne teorie była medycyna. Powszechnie wierzono, że masturbacja stanowi bezpośrednią przyczynę chorób umysłowych i fizycznych. Blędne i nieprecyzyjne informacje medyczne, ekscytacja tematyką seksualną oraz religijne potępienie grzechu przyczyniały się do powstawania takich dziel, jak Onania or the heinous sin of self pollution, and all its frightful consequences in both sexes. Opublikowane po raz pierwszy w Londynie w roku yo8 miało co najmniej dziewiętnaście wydań, siedemnaste w roku y56, sprzedano je w łącznym nakładzie prawie 38 tysięcy egzemplarzy. Większość zawartych w nim informacji, np. dotyczących wpływu masturbacji na działanie clitoris, była falszywa pod względem anatomicznym i medycznym.
Wiele dzieł naukowych zawierało błędne teorie, które spotykały się z krytyką już w swojej epoce, jednak ponieważ ich twórcy często odwoływali się do tych samych zasad hipotezy i eksperymentu, co krytycy, trudno było od razu wykazać ich błędność. Wciąż bardzo ważna była tradycja. Wielu osiemnastowiecznych autorów m.in. Buffon, Feijóo, Holbach i La Mettrie powtarzało bez empirycznej weryfikacji sformułowany przez starożytnych pogląd, że żółć jest odpowiedzialna za kolor skóry ludzkiej. Błąd starożytnych autorytetów prowadził do fałszywych teorii, jak choćby koncepcji Marcello Malpighiego (i628-1694), profesora medycyny w Bolonii i twórcy anatomii mikroskopowej, który sądził, że pierwotnie wszyscy ludzie mieli białą skórę i dopiero skóra grzeszników stala się czarna. W roku y3i niemiecki chirurg Bernhard Albinus stwierdził z zadowoleniem, że żółć Murzynów jest czarna; w roku y4i francuski lekarz Pierre Barrere opublikował wyniki badań potwierdzających zarówno spostrzeżenie Albinusa, jak i pogląd, że jedynie żółć jest odpowiedzialna za kolor pigmentu w skórze Murzynów. Ta błędna teoria zdobyła szerokie uznanie, w dużej mierze dzięki obszernemu omówieniu w "Journal des Savants" w roku y42 i odegrała wielką rolę w utrwaleniu dominującego w połowie stulecia przekonania, że Murzyni stanowią odrębny gatunek człowieka, pozbawiony zwyklych ludzkich organów, tkanek, serca i duszy. W roku i~56 naczelny lekarz ogólnego szpitala w Rouen Claude Nicolas Le Cat wykazal, że teoria Barrere'a jest błędna. Ponieważ jednak ówczesne mikroskopy były za słabe, by precyzyjnie rozróżniać poszczególne elementy tkanek ludzkiej skóry, równie fałszywa okazała się własna teoria Le Cata, oparta na obserwacjach mikroskopowych prowadzonych na tkankach żab, kałamarnic i innych zwierząt. W dodatku podobnie jak większość rzetelnych osiemnastowiecznych badaczy Le Cat wierzył, że wnętrze nerwów, niczym puste przewody, wypełniają animalne duchy nie podlegające prawom fizyki i chemii. Pod względem eksperymentalnym i teoretycznym prace Le Cata były jednak o wiele bardziej zaawansowane niż prace Barrere'a; Le Cat starał się na

9. Nauka i medycyna 325
przyklad nie formułować wniosków na podstawie odosobnionych przypadków. Niemniej tezy La Cata powszechnie ignorowano, natomiast obficie cytowano teorię Barrere'a.3
Można przytoczyć wiele podobnych epizodów pozwalających wątpić w zasadność przekonania, że osiemnastowieczna aktywność badawcza, w szczególności eksperymenty, automatycznie przyczyniala się do rozwoju wiedzy. John Needham (y3-y8i), pierwszy katolicki duchowny, który został członkiem londyńskiego Royal Society (y4~), a następnie pierwszy dyrektor Cesarskiej Akademii w Brukseli, opublikował w roku I'749 eksperymentalne potwierdzenie teorii samorództwa, koncepcji, zgodnie z którą materia nieożywiona może przekształcić się w ożywioną, co umożliwia mutacje i pojawienie się nowych gatunków istot żywych. Inny duchowny katolicki, neapolitańczyk Spallanzani, wykazał w roku yóo blędność eksperymentu Needhama. Needham, polihistor w stylu epoki, w której dzisiejsze odróżnienia między poszczególnymi galęziami wiedzy nie miały większego znaczenia, opublikował liczne prace traktujące o mrówkach, Alpach, elektryczności - stanowiącej jeden z głównych obiektów zainteresowania epoki - oraz korespondencję z Wolterem na temat cudów, a w roku y6i szeroko dyskutowane, choć szybko odrzucone, dzielo, w którym usiłował zinterpretować egipskie hieroglify za pomocą znaków pisma chińskiego. Eksperymenty, nawet jeśli mialy służyć podtrzymaniu tradycyjnych poglądów, odzwierciedlaly zdecydowane pragnienie wykroczenia poza dotychczasowy stan wiedzy. Równie ważną rolę odgrywały wyprawy badawcze, zwłaszcza w dziedzinie botaniki, astronomii i geologii. Zywo interesowano się kolekcjonowaniem nowych gatunków roślin i zwierząt. Turgot wyslal za granicę dwu przyrodników. Karol III, który założył Królewski Ogród Botaniczny w Madrycie, także wysłał w roku y85 ekspedycję naukową do hiszpańskiej Ameryki z zadaniem znalezienia roślin o właściwościach leczniczych. Botanik Joseph Banks (I'~43-Ió20) towarzyszył Cookowi w rejsie dookoła świata oraz zbieral egzemplarze roślin podczas wypraw na Nową Fundlandię i Islandię. Zastępując na stanowisku dyrektora nowych ogrodów w Kew, faworyta króla Jerzego III, earla Bute, przekształcił je, dzięki zbiorom pochodzącym z całej kuli ziemskiej, w jeden z głównych ośrodków badań botanicznych. Banks odegrał także istotną rolę w pozyskaniu przez Brytyjczyków botanicznych i zoologicznych zbiorów szwedzkiego przyrodnika Karola Linneusza (I'~O'~-I'~'~ó), który opracował uniwersalny laciński binominalny system taksonomiczny roślin i zwierząt, grupując je w gatunki i rodzaje. Kariera Linneusza dobrze ilustruje wiele aspektów osiemnastowiecznego życia naukowego. Interesując się gromadzeniem informacji, co sklonilo go do podróży do Laponii, gdzie zbierał egzemplarze miejscowych roślin, byl równocześnie systematykiem, którego teoria spotkała się z krytyką ze strony innych badaczy, zwłaszcza Georgesa Louis Leclerc de Buffona

326 9. Nauka i medycyna
i Albrechta von Hallem. Chociaż pisywał po łacinie, aby dotrzeć do europejskiej spoleczności uczonych, zainspirowal grupę entuzjastów wiedzy naukowej, którzy w roku y88 założyli w Londynie Linnean Society - aż do początku XX wieku Towarzystwo nie przyjmowalo w swoje szeregi kobiet. W całej Europie kobiety generalnie nie miały dostępu do zajęć naukowych. Hrabia Buffon (I~O~-I~88), dyrektor paryskiego Ogrodu Botanicznego, rozpoczął w roku i~49 publikację wielotomowej, cieszącej się wielką popularnością Histoire naturelle, która miala m.in. zastąpić arbitralną, jak sądził, taksonomiczną klasyfikację Linneusza.
Podróże sprzyjały także badaniom astronomicznym. Francuska Akademia Nauk sfinansowała w roku i~36 kierowaną przez Pierre'a Maupertuisa wyprawę do Laponii, w której skład weszli także matematycy Camus, Clairaut i Lemonnier. Członkowie ekspedycji, dokonując pomiaru stopnia nachylenia południka w obrębie kręgu polarnego, dowiedli, że ziemia jest sferoidem lekko spłaszczonym na biegunach. Badania geologiczne prowadzone np. przez Guettarda w Puy-de-Dóme w roku ysi podały w wątpliwość biblijne przekazy na temat wieku ziemi.
Istotną rolę w osiemnastowiecznych eksperymentach odgrywaly pomiary, jednak ich przeprowadzanie nastręczalo sporych trudności. Poważnym problemem było sporządzenie standardowych instrumentów, które pozwoliłyby na powtórzenie rezultatów osiągniętych w innych laboratoriach; badania w zakresie chemii opóźniały problemy z ilościowym ujmowaniem reakcji chemicznych. Szczelne, dobrze wulkanizowane przewody gumowe pojawiły się dopiero w polowie lat czterdziestych XIX wieku. Astronom William Herschel (y38-1822) - zdecydowany "nie przyjmować niczego na wiarę", "stale udoskonalać konstrukcję teleskopów aż do granic ich możliwości" oraz "nie zostawić na niebie ani jednego nie zbadanego miejsca" - w roku y8i odkrył Uran, pierwszą planetę odkrytą od czasów starożytnych; niemniej w latach y~3-y~4 doznal wielu niepowodzeń przy budowie swojego pierwszego teleskopu. Pomocą w badaniach empirycznych miała służyć klasyfikacja, wprowadzano więc liczne systemy pomiarów. Celsjusz, Fahrenheit i Reaumur niezależnie od siebie skonstruowali termometr, przy czym każdy z nich zastosowal inną skalę - dobitny przyklad braku koordynacji większości prac badawczych w tym okresie, któremu tylko częściowo mogla zapobiec rozległa wymiana korespondencji między uczonymi.
W kręgach naukowych powszechnie wychwalano zalety metod eksperymentalnych. Francuscy "filozofowie" w wielu rozprawach, jak choćby w Traite des Systemes Condillaca (y49), zdecydowanie potępiali kartezjański ideał racjonalistycznej wiedzy a priori i chociaż rozumowanie a priori nadal odgrywało ważną rolę, na przykład w psychologii, metoda eksperymentalna umożliwiła dokonanie wielu ważnych odkryć, chociażby w dziedzinie chemii i medycyny. Stephen Hales (I6~~-I76I), duchowny




Nauka i medycyna 327
jak wielu uczonych tej epoki - był typowym reprezentantem osiemnastowiecznych badaczy o szerokich zainteresowaniach. Obok konstruowania wentylatorów oraz prowadzenia pomiarów dotyczących fizjologii roślin, Hales dzięki opracowanej przez siebie koncepcji żywego organizmu jako samoregulującej się maszyny oraz licznym eksperymentom w istotniej mierze przyczynił się do zrozumienia zjawiska ciśnienia krwi. Chirurg John Hunter, który nie chcąc "faszerować się łaciną i greką na uniwersytecie", zbuntował się przeciw panującemu w Europie systemowi kształcenia lekarzy, polegającemu na studium klasycznych tekstów, był jednym z wielu wybitnych chirurgów tego okresu śmiało sięgających po nowe metody, nawet jeśli nie dysponowali zadowalającymi wyjaśnieniami teoretycznymi. W swoich Medical Sketches (i786) John Moore analizował zagadnienie przekazu wrażeń z jednego nerwu do drugiego, odwołując się do spostrzeżenia, że przy jedzeniu lodów odczuwamy ból u podstawy nosa. Opisywał także następstwa czasowego uciskania powierzchni mózgu obnażonego dzięki trepanacji; swoich obserwacji dokonywał na pewnym paryskim żebraku, co stanowi plastyczną ilustrację niektórych aspektów Oświecenia.
Wiele eksperymentów przeprowadzanych w prowincjonalnych towarzystwach naukowych służyło bardziej pobudzaniu zainteresowania osiągnięciami nauk niż rozwojowi badań. Niemniej ważną rolę zaczęły odgrywać badania medyczne. Londyńskie szpitale fundacji dobroczynnych dzięki zatrudnianiu lekarzy przekształciły się w liczące się ośrodki badań naukowych; także w Edynburgu większe znaczenie w zmodernizowanym programie nauczania lekarzy przyznano badaniom prowadzonym w szpitalach. Kształcenie chirurgów w Anglii coraz częściej odbywało się w szkotach przyszpitalnych; odchodzono w ten sposób od zwyczaju terminowania młodych adeptów przy praktykującym medyku. Głównym zadaniem Akademii Medycznej założonej w Madrycie w roku 1734 było studiowanie medycyny i chirurgii na podstawie obserwacji i doświadczeń. Hiszpański lekarz Gaspar Casal (t679-1759) jako pierwszy wprowadził w Hiszpanii współczesną, empiryczną koncepcję choroby opartą na symptomatyce. Dzięki swojej metodzie opisał symptomy pelagry, odróżniając ją od świerzbu i trądu.
Koniec stulecia przyniósł także rewolucję w chemii. W ostatnich dekadach XVIII wieku odkryto pięć gazowych pierwiastków oraz zbadano kilkanaście złożonych lotnych związków chemicznych. Antoine Lavoisier (I743-I794) nadał nauce nowe podstawy, wprowadzając nową, efektywną definicję pierwiastka chemicznego, ujmując powinowactwa chemiczne w stosunki liczbowe oraz systematycznie przekształcając cacy język nauki"4. Chemia stała się odrębną dyscypliną wiedzy dysponującą własnym językiem i metodologią pozwalającą odróżnić ją od alchemii. Rozprawa Lavoisiera Methode de Nomenclature Chimique (i787) formułowała system

328 9. Nauka i medycyna
stosunków ilościowych umożliwiających porównywanie wyników eksperymentów. Na podstawie doświadczeń Lavoisier doszedl do wniosku, że ciężar wszystkich substancji uzyskiwanych w wyniku reakcji chemicznej jest równy ciężarowi substancji wchodzących w daną reakcję; wniosek, który w roku i~89 uogólnił w postaci zasady zachowania masy. Dokonana przez Lavoisiera systematyzacja chemii gazów przypieczętowała osiągnięcia jednej z najbardziej zaawansowanych dziedzin osiemnastowiecznej chemii: odkrycia, że gazy można od siebie odróżniać i identyfikować jako odrębne substancje, nie będące jedynie odmianami "powietrza". Lavoisier przyczynił się także do odrzucenia teorii flogistonu, wysuniętej w roku i69~ przez Niemca Georga Stahla (i6óo-y34). Flogiston miał być niewidzialną, niewyczuwalną, pozbawioną ciężaru substancją elementarną, która w różnych proporcjach znajduje się we wszystkich substancjach palnych i wydziela się w procesie spalania oraz w procesie oddychania. Od roku y63 uważano, że flogiston ma ujemną masę - własność nie mniej zagadkowa niż równie słabo pojmowalne nieuchwytne "fluidy" elektryczne i magnetyczne. Joseph Priestley i Karl Scheele odkryli gaz nazwany przez Lavoisiera tlenem. Niemniej nawet Lavoisier często dochodził do błędnych wniosków, jak choćby przekonanie, że tlen jest pierwiastkiem kwasotwórczym.
Rozwój chemii nie byl jedynie rezultatem prac Lavoisiera. W latach I720-I'~80 W krajach Cesarstwa nastąpił gwałtowny wzrost liczby stanowisk akademickich, laboratoriów zajmujących się chemią oraz liczby chemików, osiągnięty w znacznej mierze dzięki zainteresowaniu rządów podniesieniem poziomu zdrowia publicznego oraz rozwojem przemyslu. O ile w roku y2o większość niemieckich chemików stanowili praktykujący lekarze bądź nauczyciele medycyny, o tyle w roku y8o większość z nich pracowała w dziedzinie farmacji, technologii chemicznej oraz w szkolnictwie. Wzrósł zakres specjalizacji umożliwiający chemikom prowadzenie badań eksperymentalnych. W roku y~8 Lorenz Crell założył pierwszy niemiecki periodyk poświęcony wyłącznie chemii "Chemische Annalen", w roku y9o powstał "Journal der Physik" zalożony przez F.A.C. Grena.
W roku i~5o na uniwersytecie w Uppsali w Szwecji kosztem katedr poezji i języków orientalnych powolano katedry chemii i fizyki. W Wielkiej Brytanii doktor William Brownrigg (yn-i8oo) wysunąl tezę o wielości chemicznie odrębnych gazów. Joseph Black (y28-y99), profesor chemii w Glasgow, później w Edynburgu, odkrył zjawisko ukrytego ciepła i jako pierwszy wyodrębnił dwutlenek węgla. Henry Cavendish (y3i-i8io), mistrz analizy ilościowej, w roku y66 jako pierwszy odkrył wodór, w roku y8i ustalił skład wody, dokonując w zamkniętym naczyniu eksplozji mieszaniny wodoru i tlenu. Joseph Priestley (y33-i8o4) odkrył kilka gazów i tlenków, prowadząc także prace eksperymentalne w zakresie astronomii, elektryczności, optyki i procesów oddychania. Priestley był

9. Nauka i medycyna 329
także autorem istotnych ulepszeń w konstrukcji sprzętu do badania gazów. Szwedzki farmaceuta Karl Scheele (y42-y86) wyodrębnił dużą liczbę nowych związków chemii organicznej oraz odkrył w roku y~4 chlor. Inny Szwed, Johan Wallerius, pierwszy profesor chemii na uniwersytecie w Uppsali, zyskał miano ojca chemii rolniczej. Dwa lata po odkryciu przez Cavendisha, w roku i~~6, że wodór jest lżejszy od powietrza, Black postawil hipotezę, że można go wydzielić do zamkniętego pęcherza. Balon wykonany w roku r~83 na zamówienie francuskiej Akademii Nauk przez fizyka Jacquesa Alexandre'a Charlesa, który uniósł się w nim w powietrze, był wypełniony wodorem. Wcześniej w tym samym roku bracia Montgolfier do napełnienia balonu, który wzniósł się na wysokość Soo metrów, wykorzystali ogrzane powietrze. Idea wykorzystania energii cieplnej przywiodła Josepha Montgolfiera, który byl samoukiem, do prac nad pompą cieplną, prekursorką silnika spalinowego. Zainteresowania zjawiskami ciepła i ruchu prowadzily do eksperymentów z przemysłowym wykorzystaniem maszyny parowej oraz samojezdnej maszyny parowej, a także opracowanych przez Meusniera projektów balonu w kształcie cygara, którym będzie można sterować.
Autorzy wielu badań z zakresu chemii świadomie dążyli do uzyskania korzyści praktycznych. Chemiczna analiza skladu wód mineralnych oraz rozwój technologii wytwarzania dwutlenku węgla umożliwiły około roku y8o przemysłową produkcję sztucznie gazowanej wody mineralnej. W Edynburgu doktor Francis Home (I~I9-i8i3), który jako pierwszy zwrócil w roku i~65 uwagę na krup jako odrębną chorobę, prowadzil badania wlaściwości wody używanej do bielenia i w roku ys6 opublikował pracę Experiments on Bleaching (Eksperymenty z bieleniem), przełożoną na francuski i niemiecki, za którą otrzymał medal Trustees for the Improvements of Manufactures in North Britain (Rady rozwoju manufaktur na północy Brytanii).
Nadal nie rozumiano większości zjawisk chemicznych zachodzących na przyklad podczas produkcji piwa czy wytopu żelaza. Chemia procesów przemysłowych opierała się glównie na przekazach tradycji, czyli rezultatach dlugotrwalego procesu prób i błędów, jaki podejmowano w poszczególnych ośrodkach. Na przykład w browarnictwie w różnych regionach stosowano odmienne procesy, górnej bądź dolnej fermentacji, przy użyciu lokalnych odmian drożdży. Zapewne niektóre z tych metod skuteczniej eliminowały zanieczyszczone powietrze, jednak zważywszy na to, że wciąż nie rozumiano biochemii zachodzących zjawisk, ostateczne rezultaty zawsze byty niepewne. Na prace Pasteura dotyczące drożdży trzeba było czekać aż do lat pięćdziesiątych XIX stulecia, enzymy odkryto dopiero pod koniec XIX wieku. Toteż gdy pod koniec XVIII wieku rozpoczęto produkcję browarniczą na szeroką skalę, ryzyko utraty ogromnych partii kosztownego towaru porteru było bardzo poważne. Duże

330 9. Nauka i medycyna
londyńskie browary wykorzystywały swoje kadzie fermentacyjne jedynie zimą; w bardziej ryzykownych miesiącach letnich przechowywano porter stosunkowo bezpiecznie zakorkowany w beczkach. Podobnie działo się także w innej szeroko rozpowszechnionej galęzi przemysłu, w garbarstwie, rozwijającym się wszędzie tam, gdzie większe zaludnienie gwarantowało opłacalność uboju zwierząt. Procesy garbarskie były technicznie zaawansowane, jednak nie poddawały się łatwo zmianom i eksperymentom, ponieważ nie umiano odróżnić naprawdę istotnych i przypadkowych czynników zachodzących zjawisk. Także wytop żelaza zasadniczo miał charakter nienaukowy, w każdym razie na poziomie codziennej praktyki: to, kiedy dodać garść piasku do pieca, kiedy spuścić surówkę i kiedy zwiększyć napływ gorącego powietrza, zwykle zależało od doświadczenia obsługujących piec robotników. W barwieniu tkanin używano głównie produktów pochodzenia roślinnego, często koncentrując się na lokalnej specjalizacji i tradycyjnych procesach, znów bez większego marginesu na udoskonalenia ze względu na niepewność, które elementy odgrywają najistotniejszą rolę w zachodzących procesach. Tradycyjny charakter zachowało także bielenie bawełny i lnu; proces zajmujący wiele czasu i miejsca, który w zasadzie nie uległ większym zmianom w trakcie całego stulecia. W roku y43 angielski lekarz John Roebuck (y8-y94) zrewolucjonizował metodę otrzymywania kwasu siarkowego, redukując jej koszt o trzy czwarte przez zastąpienie ołowianych komór służących do kondensacji szklanymi galonami. Kwas siarkowy używano do bielenia lnu zamiast naturalnych kwasów, jak np. kwaśne mleko, jednak jego zastosowanie nie było zbyt szeroko rozpowszechnione, a poza tym ograniczało się do tkanin z włókna roślinnego. Wełnę szybciej bieliło się za pomocą prania w starej urynie, a następnie "wypalania", sprowadzającego się do kąpieli w łagodnym roztworze kwasu siarkowego, który osiągano przez spalanie siarki w dużej, zamkniętej komorze. Prowadziło to do kondensacji produktów spalania nad bieloną tkaniną. Nie przejawiano większej chęci do pełnego zrozumienia stosowanych procesów czy wykorzystania nowych metod. Dopiero w roku y9o francuski lekarz Nicolas Leblanc (I742-ISOÓ) opracował sposób produkcji węglanu sodu (soda kalcynowana) z chlorku sodu, nazwany procesem Leblanca.
Rosnący prestiż nauki odzwierciedlał nie tylko przekonanie o praktycznej wartości badań, ale także poczucie, że godną uznania wartością jest samo zwiększanie zakresu ludzkiego poznania. Brytyjskie akademie dysydenckie wprowadziły do programu nauczania elementy nauk przyrodniczych jako środek rozumienia mądrości Bożej. "Filozofowie" sławili naukę jako przykład ludzkiej twórczości, wychwalając osiągnięcia badaczy z XVII i XVIII stulecia. Publiczny hołd składany uczonym przez francuską Akademię Nauk przyczyniał się do powstania wizerunku człowieka nauki jako bezinteresownego, beznamiętnego poszukiwacza prawdy. Artyści

9. Nauka i medycyna 33 1
oddawali hold wybitnym uczonym, jak Newton, w dziełach sztuki; niemiecki malarz Januarius Zick (y3o-y9~) stworzył alegorie Newton i optyka oraz Newton i grawitacja.
Prestiż i znaczenie nauki przynosiły badaczom popularność i opiekę bogatych mecenasów. Wielu władców i arystokratów przejawiało osobiste zainteresowanie nauką. Regent, książę Orleanu, miał własne laboratorium chemiczne. Piotr I miał planetarium, kupował kolekcje naukowe i w roku I'jI8 ustanowił nagrodę dla swoich poddanych za dostarczanie monstrów ludzkich i zwierzęcych. Zapewniał zaniepokojoną publiczność, że tego rodzaju twory stanowią rezultat działania sił naturalnych, a nie "diabła, który nie ma żadnej władzy nad prokreacją". Turgot byl zdolnym naukowcem amatorem. Brytyjski turysta odwiedzający w latach sześćdziesiątych Neapol zanotował, że "książę Sansevero, który jest wielkim chemikiem, posiada zbiór licznych osobliwości praktykowanej przez siebie sztuki. Wszystkie też nam osobiście zaprezentował i z wielką uprzejmością objaśnił oraz podarował nam książkę o wszystkich osobliwych efektach jego sztuki".5 Jerzy III był jednym z wielu władców, którzy patronowali astronomii, choć podobnie jak większość jej amatorów, nie rozumial odgrywających w niej coraz większą rolę złożonych teorii matematycznych. Kaunitz aktywnie wspierał działalność naukową w Brukseli.
Wsparcie rządów miało najczęściej charakter wyrywkowy, skupiony na tradycyjnych obiektach zainteresowań władz, jak zdrowie publiczne czy technologia wojskowa. Niemniej XVIII stulecie przyniosło także rozwój instytucji publicznych sprzyjających prowadzeniu badań naukowych. Powstawały Akademie Nauk, na przykład w roku i~39 w Sztokholmie. W roku y59 Maksymilian III Józef powolal Bawarską Akademię Nauk. W Parmie w roku ysi powstała Akademia Medyczna w Grand Hospital, a nieco później także czasopismo poświęcone medycynie. Rządy zasięgały czasem porady uczonych; w przypadku rządu Ludwika XVI chodziło o dość tradycyjne cele: lepsze zaopatrzenie w broń, poprawę stanu dróg, większą produktywność rolnictwa i poprawę zdrowia publicznego. Na dwór wzywano wybitnych członków Akademii Nauk, jak Borda czy Perronet, aby służyli swą wiedzą z zakresu matematyki, nawigacji, inżynierii, kartografii i budowy kanałów. Fizyk Charles Coulomb (y36-i8o6) został mianowany inspektorem wody w Paryżu i po rewolucji przyczynił się do wprowadzenia nowego, metrycznego systemu miar i wag, który odegrał ważną rolę w upowszechnianiu abstrakcyjnych idei naukowych. Gaspard Monge (y46-i8i8), twórca geometrii opisowej, został mianowany profesorem mechaniki płynów w Paryżu. Francuscy demografowie Louis Messance, ksiądz d'Expilly oraz intendent Auget de Montyon, dzięki nowym metodom pomiaru wielkości populacji wykazali blędność powszechnie podzielanego poglądu o spadku liczby ludności. Terray jako kontroler generalny (I~~O-I~~4) sprzyjał badaniom statys

332 9. Nauka i medycyna
tycznym. Montyon w swoich Recherches et Considerations sur la Population de la France ( y~8) dowodził, że polityka powinna opierać się na informacjach statystycznych. Francuskie Societe Royale de Medecine, założone w roku y~8, powstało z powołanej w roku y~6 komisji do zbierania informacji na temat epidemii wśród ludzi i zwierząt. Część uczonych z radością przyjmowała wszelkie przejawy państwowego patronatu, widząc w nim szansę publicznego uznania uprawianych dyscyplin nauki oraz ich właściwej organizacji. Niemniej nie należy przeceniać znaczenia tych kontaktów. Choć odgrywały dużą rolę w miastach stołecznych, gdzie instytucjonalizacja nauki przybierała najbardziej znaczące formy w postaci akademii i towarzystw naukowych, w innych ośrodkach ich znaczenie było mniejsze, jakkolwiek we Francji dość liczne były akademie prowincjonalne. Większość badań nadal była dziełem entuzjastów bądź uczonych korzystających z własnych środków, bez udziału funduszy i wsparcia rządów.
Generalnie XVIII stulecie przyniosło wzrost obecności nauki w świadomości społeczeństwa. Bernard de Fontenelle ( I65~-I ~S~), stały sekretarz francuskiej Akademii Nauk, popularyzował osiągnięcia nauk za pomocą serii publikacji. W Anglii powstał rynek podręczników naukowych i prac popularyzatorskich, m.in. przeznaczonych specjalnie dla kobiet, a nawet dzieci. W książce Il Newtonianismo per le Dame (y3~), pióra Francesco Algarotti, wyjaśnienie teorii światła i grawitacji ujęto w serię dialogów. W roku i~39 została przełożona na angielski. Prosty, potoczysty język przyniósł wielki sukces wydanej w roku y56 Astronomy explained on sir Isaac Newton's principles (Objaśnienie astronomii podług zasad sir Isaaka Newtona) Jamesa Fergusona, którą przełożono na szwedzki i niemiecki. Powstawały muzea przyrządów stosowanych w badaniach naukowych oraz muzea historii naturalnej; rozszerzał się zwyczaj organizowania publicznych wykładów. Niemniej jakkolwiek w niektórych krajach nauka stała się ważnym składnikiem statusu kulturalnego, wiedza entuzjastów pozostała dość powierzchowna, a ich zainteresowania zwykle ograniczały się do efektownych pokazów, a nie zgłębiania teorii. Istotną przyczyną trudności w przyswajaniu wielu teorii była zapewne matematyzacja wiedzy naukowej. Wprawdzie w pierwszej dekadzie stulecia Fontenelle twierdził, że dzięki rozwojowi rachunku różniczkowego i całkowego początkujący matematycy mogą bez trudu rozwiązywać problemy, które wcześniej wymagały wielkiej wiedzy, jednak nowe osiągnięcia matematyki leżały zwykle poza zasięgiem możliwości większości entuzjastów nauki. Uwagę szerszej publiczności przyciągały raczej same zjawiska przyrodnicze, ponieważ przemawiały również do wyobraźni, a może nawet bardziej do wyobraźni niż intelektu. Dotyczyło to zwłaszcza astronomii, mesmeryzmu i elektryczności. W XVIII stuleciu nastąpił wyraźny wzrost wiedzy na temat zjawisk związanych z elektrycznością, poczynając od roku yo6, gdy

9. Nauka i medycyna 333
Francis Hauksbee zbudował pierwszy generator elektrostatyczny, a jego Physico-Mechanical Experiments (yo9) zostały przełożone na francuski i włoski, aż po wynalezienie w roku y99 baterii i suchego ogniwa przez Alessandro Voltę. Nie znaczy to, że proces postępu wiedzy przebiega) bez przeszkód. Już sama liczba teorii wysuwanych w celu wyjaśnienia zjawisk elektrycznych pozwala zrozumieć popularność idei Mesmera. Spierano się, czy istnieje jeden, czy dwa fluidy elektryczne. W roku y9i Luigi Galvani opublikował rezultaty eksperymentów zapoczątkowanych w roku y8o obserwacją następstw działania elektryczności na nogi żaby. Galvani wysunął teorię "elektryczności zwierzęcej", zwanej galwanizmem, w myśl której elektryczność miała stanowić inherentną własność tkanek zwierzęcych, pogląd odrzucany przez Voltę.
Wyjaśnienie natury elektryczności stanowiło ważny przykład znaczenia aparatury laboratoryjnej i eksperymentów. Nowe instrumenty, jak np. maszyna elektrostatyczna, umożliwiały obserwację zjawisk pobudzających do formułowania nowych teorii. Jednak nawet jeśli badacze akceptowali rezultaty osiągnięte dzięki nowym instrumentom, możliwości tych instrumentów były nadal dość ograniczone. Mimo to w wielu dziedzinach nauki osiągnięto znaczne postępy. Typowym przykładem zależności między eksperymentem a zastosowaniem były prace Chestera Halla (I703-I77I), prawnika, który na podstawie badań oka ludzkiego doszedł do wniosku, że można zbudować achromatyczne soczewki. Podjęte przez niego próby zbudowania takich szkieł, zwieńczone sukcesem w roku y33, stanowiły punkt wyjścia do udoskonalenia wszystkich urządzeń optycznych. Optyk James Ayscough w roku y5o opublikował pracę poświęconą budowie okularów, w której zalecał zastosowanie barwnych szkieł w celu zredukowania odblasku, w roku yss ogłosi) Account of the Eye and the nature of T~ision.
Wpływ badań naukowych na życie zwykłych mieszkańców osiemnastowiecznej Europy pozostaje pewną niewiadomą. Uważa się, że stosowane we Francji nowe chirurgiczne metody leczenia katarakty oraz rozważania filozoficzne przyczyniły się do zdemistyfikowania różnicy między osobami niewidomymi a widzącymi, choć nie dotyczyło to zapewne zbyt wielu pacjentów. Odkrycia naukowe i wynalazki często miały jedynie ograniczony wpływ na tradycyjne praktyki, nie tylko z powodu konserwatyzmu, ale także dlatego, że te ostatnie zwykle kształtowały się pod wpływem lokalnych potrzeb i umiejętności. Antoine Parmentier i Antoine Cadet de Vaux usiłowali zastosować we Francji bardziej wydajną metodę mielenia ziarna, wprowadzając zasadę stopniowej redukcji grubości przemiału, która, jak dowodzili, może zrewolucjonizować młynarstwo i piekarstwo. Atakowali ślepą rutynę i rozpowszechnione błędy zakumulowanego doświadczenia pokoleń, które starali się zmienić, wprowadzając zupełnie nowe metody produkcji i sposoby myślenia odwołujące się do języka

334 9. Nauka i medycyna
nauki. Ich wpływy osłabiała jednak wzgarda, jaką okazywali krytykom, wyniosłość oraz brak zainteresowania dla praktycznych doświadczeń. Za panowania Ludwika XIV rząd francuski usiłował zapoczątkować budowę statków opartą na podstawach teoretycznych, jednak "matematyczny opis teoretycznych zasad la manoeuvre, rozmieszczenia żagli i pozycji steru w najmniejszym stopniu nie przyczynił się do poprawy skuteczności okrętów wojennych. Rzeczywisty proces budowy statków nadal przebiegał zgodnie z tradycyjnymi praktykami stosowanymi przez cieśli okrętowych, którzy zdobywali swoją wiedzę, terminując u boku doświadczonych mistrzów." Jezuicki uczony Paul Hoste uskarżał się, że "dobry statek powstaje jedynie mocą szczęśliwego przypadku, jako że ludzie, którzy budują statki, nie są wcale lepsi od tych, którzy budują domy, nie mając umiejętności czytania i pisania", jakkolwiek podawane przez niego wyjaśnienie, dlaczego statki nie wywracają się do góry dnem, było błędne. Poznawanie zasad mechaniki nie doprowadziło w XVIII wieku do żadnych istotniejszych postępów w budowie okrętów, ponieważ "zakres treści naukowych coraz bardziej oddalał się od realiów zmysłowego świata, w jakim żyli budowniczowie okrętów, pełnego licznych ograniczeń i przeszkód, w stronę szerszego zastosowania abstrakcyjnych pojęć" deimiowanych matematycznie. Decydującą rolę odegrał dopiero rozwój inżynierii morskiej jako odrębnej profesji, łączącej ogólną kulturę matematyczną z analizą tradycyjnych zasad budowy okrętów. b
Niezależnie od postępu nauk, rządy nadal ceniły wartość praktycznego doświadczenia. Organizując po roku i76o prowincjonalne towarzystwa rolnicze, francuski minister Bertin zalecał intendentom, aby wybierano do nich głównie osoby dysponujące odpowiednim doświadczeniem, a nie teoretyków. Nowe idee naukowe i technologie odgrywały największą rolę w nowych dziedzinach aktywności gospodarczej; te ostatnie były jednak nieliczne. Wiele wynalazków powstałych dzięki odkryciom nauki - jak choćby pierwszy pojazd parowy, zbudowany przez Nicolasa Josepha Cugnota w latach siedemdziesiątych, pierwsza działająca łódź parowa zaprezentowana w roku i~83 przez markiza de Jouffroy d'Abbansa, czy krosno do tkania wzorów wynalezione w roku y4~ przez Jacquesa Vaucanson - nie zainicjowało żadnego przełomu w warunkach życia czy wytwarzania. Stosunki między społeczeństwem a światem nauki nie sprowadzały się do prostego oczekiwania, że nowe odkrycia w sposób automatyczny przyniosą postęp techniczny. Nowe wynalazki w zakresie włókiennictwa szybciej znalazły zastosowanie w Wielkiej Brytanii niż we Francji. Także energię pary wodnej wykorzystywano głównie po drugiej stronie Kanału, choć stopniowo maszyna parowa zaczęła być coraz popularniejsza także na kontynencie.
Wpływ nauki na społeczeństwo nie ograniczał się do wynalazków technicznych. Postęp wiedzy rodził nadzieje na lepsze zrozumienie lub

9. Nauka i medycyna 335
opanowanie niektórych aspektów naturalnego środowiska. Jednym z głównych celów towarzystw rolniczych było stworzenie nauki o pogodzie, jednak na wyraźniejsze postępy w przewidywaniu pogody trzeba było czekać do XIX stulecia. Nastąpił rozwój statystyki i teorii prawdopodobieństwa. Pierwszym ważnym dziełem teoretycznym w tej dziedzinie była Ars Conjectandi (y3) Jakoba Bernoulliego (i654-yo5), profesora matematyki w Bazylei. Jego bratanek Daniel Bernoulli (yoo-y82), profesor matematyki w Petersburgu, a następnie także anatomii, botaniki, fizyki i filozofii w Bazylei, twórca prawa zachowania energii mechanicznej, zastosował statystykę i rachunek prawdopodobieństwa do określenia użyteczności szczepień. Ustaliwszy statystyczny rozkład ryzyka śmierci z powodu sztucznie wszczepionej i naturalnej ospy, w roku y6o przedstawił tablicę demonstrującą zalety szczepień, pozwalających przeżyć do wieku produkcyjnego i reprodukcyjnego maksymalnej liczbie noworodków, a tym samym uchronić państwo od straty nakładów poczynionych na ich wychowanie.
Markiz de Condorcet (y43-1794), autor artykułów z zakresu matematyki w Encyklopedii, stały sekretarz Akademii Nauk oraz zwolennik reform Turgota i wolności handlu, rozwinął teorię prawdopodobieństwa (stosując ją poza naukami mechanicznymi) oraz pisał prace popularyzatorskie dla szerokiej publiczności. W rozprawie Tableau generał de la science qui a pour objet l'application du calcul aux sciences politiques et morales ( y83) dowodził, że znajomość rachunku prawdopodobieństwa, "społecznej arytmetyki", umożliwia ludziom podejmowanie racjonalnych decyzji, uwalniając ich od polegania na instynkcie i uczuciach. Condorcet był gorącym zwolennikiem tezy o możliwości nieograniczonego postępu ludzkości, w którym kluczowa rola przypada edukacji. Wierzył w możliwość dziedziczenia nabytych cech charakteru, a co za tym idzie w kumulatywny charakter ludzkiego poznania.
Pragnienie poprawy losu ludzkości przyświecało w końcowych dekadach stulecia wielu uczonym, takim jak Condorcet, Lavoisier czy Mesmer. Nie znaczy to, że ich koncepcje były z konieczności ateistyczne, gdyż większość naukowców wierzyła, że ich dzieła odsłaniają po prostu wielkość Boskiego majestatu i Boskich zamiarów. Prywatny stosunek uczonych do wiary był dość zróżnicowany. Maupertuis, na przykład, powiadał, że zasada "najmniejszego działania", leżąca u podstawy praw ruchu, dowodzi istnienia Boga. Szwedzki inżynier Emmanuel Swedenborg stał się jednym z najgłośniejszych mistyków religijnych. Niemniej niezależnie od osobistej wiary uczonych, ich dzieła w niewielkim stopniu odwoływały się do istnienia Boga. Stopniowo usuwano uwzględnianą jeszcze przez Newtona konieczność Boskiej interwencji we wszechświecie, wyjaśniając rzekome anomalie. Odkrycia i teorie geologiczne rzucały cień wątpliwości na biblijną historię stworzenia, mit potopu oraz starotes

336 9. Nauka i medycyna
tamentową chronologię, prace astronomiczne zaś podważaly tradycyjne wyobrażenia na temat kosmosu, zwlaszcza jego statycznej natury. Większość eksperymentów medycznych i spekulacji psychologicznych jedynie w niewielkim stopniu odwolywala się do idei duszy - zjawisko o większym znaczeniu niż ograniczona liczba dziel, których autorzy dowodzili, że czlowiek jest maszyną i zaprzeczali w ogóle istnieniu duszy jako więzi między czlowiekiem a Bogiem, odróżniającej go, jak sądzono, od zwierząt. La Mettrie w rozprawie Czlowiek maszyna (y48) porzucił rozróżnienie między umyslem a materią i zaprzeczał istnieniu duszy. Baron d'Holbach, autor ponad 40o artykułów Encyklopedii, w tym wielu na temat praktycznych zastosowań nauk, twierdził w Systeme de la Nature (System przyrody, y~o), że czlowiek jest jedynie maszyną zmuszaną do dzialania przez okoliczności oraz że nie ma ani wolnej woli, ani duszy. W La Philosophie dans le boudoir (Filozofia w buduarze, y95) markiz de Sade zaprzecza) istnieniu duszy, dowodził że morderstwo stanowi rzecz naturalną oraz że nie można wskazać żadnej wyraźnej granicy oddzielającej ludzi żywych i martwych (organicznie czynnych).
Niewielu myślicieli epoki przyznawalo się do ateizmu, jednak większość w swoich badaniach nad czlowiekiem porzucała bezpośrednie odniesienia do boskich objawień. John Locke w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego (i69o) dowodzi), że cala wiedza składa się z idei pochodzących z wrażeń. Teorie psychologiczne sugerowały możliwość doskonalenia czlowieka jako jednostki i jako istoty spolecznej za pomocą edukacji oraz poprawy warunków życia. Akcent pada) bardziej na aktywność niż na bierną akceptację Boskiej woli w ramach niezmiennego uniwersum. Punkt ciężkości wiedzy na temat człowieka przesuwał się wyraźnie w stronę jego wnętrza; coraz bardziej interesowano się tym, w jaki sposób uczucia kształtują poznanie, co znalazlo wyraźny oddźwięk w twórczości literackiej.' Zainteresowanie pochodzeniem gatunków przywiodlo kilku myślicieli do idei ewolucji oraz sporu, czy gatunki są czymś niezmiennym, czy też podlegają zmianie, a jeśli tak, to w jaki sposób. Niemniej wiedza dotycząca zapylania, krzyżowania oraz rozwoju takich tworów, jak polip, budzila zainteresowanie niewielu teoretyków; jeden z tych nielicznych, Maupertuis w swoim Systeme de la Nature (INSI), wysunął koncepcję mutacji gatunków jako podstawy ewolucji świata organicznego. Większość autorów pozostała przy koncepcji niezmienności gatunków oraz statycznego charakteru naturalnego środowiska. Wiedza, jaką dysponowano na temat ludzkiej prokreacji oraz pochodzenia charakterystycznych cech istot ludzkich, zarówno indywidualnych, jak i gatunkowych, byla wciąż zbyt ograniczona, by rozjaśnić spekulacje teoretyczne. Badacze przyrody niechętnie porzucali koncepcję drabiny stworzeń, przypisującej poszczególnym gatunkom raz na zawsze ustaloną pozycję, tylko po to, by zaglębić się w doświadczenia hodowców zwierząt pode

9. Nauka i medycyna 337
jmujących próby udoskonalania gatunków. Zależności między eksperymentami a teorią często nie byly ani ścisle, ani płodne. Nie zawsze też można było zastosować teoretyczne osiągnięcia w praktyce. Nawet jeśli około roku yoo "teoria materii zaczęta koncentrować się, zamiast na tradycyjnych czterech żywiołach oraz jakościach, na bardziej konkretnych elementach i silach o bliższym zasięgu, co znalazlo wyraz w nowych prawach ruchu i zasadach dynamiki"8, większość umiejętności praktycznych zachowala tradycyjny charakter. Nie licząc uzyskanych pod koniec stulecia osiągnięć w dziedzinie chemii i elektryczności, wiek XVIII przyniósł w istocie niewiele przejawów głoszonej przez myślicieli Oświecenia rewolucji naukowej. Znacznie ważniejszą rolę odegralo zapewne ugruntowanie poczucia, że człowiek może poznawać świat i wplywać na swoje środowisko. Pod koniec stulecia ideologia postępu naukowego była już dość dobrze zakorzeniona, nawet jeśli większość ludzi nie migla o niej zielonego pojęcia i nadal postrzegała warunki swojego życia, pracy oraz najbliższe otoczenie w kategoriach obrazu świata przekazanego przez przodków.
22 -- Europa XVIII wieku