Filozofia przyrody Platona
i platonizm w filozofii przyrody
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
Instytut Filozofii UMCS
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
[e-mail]
[e-mail]
Platon (427 347 p.n.e.)
Platon (427 347 p.n.e.)
filozofia przyrody Platona - dialog
filozofia przyrody Platona - dialog
Timajos (pierwotny tytuł: Timajos
Timajos (pierwotny tytuł: Timajos
pitagorejski)
pitagorejski)
wpływ pitagorejskiej metafizyki liczb
wpływ pitagorejskiej metafizyki liczb
filozoficzny mit o  stworzeniu świata
filozoficzny mit o  stworzeniu świata
świat jest jeden, powstał w czasie,
teleologicznym ustrojem przypomina
raczej organizm niż mechanizm
problem: filozofia przyrody Platona 
atomizm (geometryczny) czy
przeciwieństwo atomizmu
Problem:
zagadnienie przedmiotu wiedzy pojęciowej
 Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy:
czym jest to, co wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co siÄ™
zawsze rodzi i nigdy nie istnieje. Pierwszą rzecz może pojąć tylko
intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama (identyczna). Przeciwnie,
druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym
poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy
realnie. Ponadto, wszystko, co się rodzi, rodzi się z konieczności
pod wpływem jakiejś przyczyny, bo jest niemożliwe, by się coś
rodziło bez przyczyny (Platon, Timajos, 28 a).
Platon, Timajos, 28 a).
Esencjalizm:
istnieją istoty i wiedza o nich jest możliwa
 Geniusz Platona kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w
najprostszych przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku
geometrii (nie bez wpływów filozofii pitagorejskiej). Gdzie, na
przykład, szukać istoty kuli? Nie wśród rzeczy materialnych, bo w
dziedzinie materii można znalez
ć tylko «podobieÅ„stwa kul, a nie
«kule idealne, o jakich mówi geometria. Mimo to idealne kule
geometryczne istniejÄ…, wszak geometria wykrywa prawa ich
istnienia. Tu ma swe z
ródło Platońska doktryna o świecie idei, czyli
form (M. Heller, Filozofia świata, s. 20-21).
s. 20-21).
 Platon w poznaniu wyróżnia:
1) nazwę przedmiotu (np.  koło )
2) definicjÄ™
3) obraz
4) umysłową wiedzę o przedmiocie
5) ideÄ™
 Każdy poszczególny przedmiot posiada trzy przedstawienia, na
których wiedza o nim bezwarunkowo opierać się musi; czwartym
jest właśnie ona  owa wiedza o przedmiocie. Jako coś piątego
należy przyjąć to, co jest samym przedmiotem poznania i
rzeczywistą istnością (Platon, List VII, 342 a)
Platon, List VII, 342 a)
świat obiektów idealnych a świat przyrody
metafora jaskini  Platon, Państwo, ks. VII
metafora jaskini  Platon, Państwo, ks. VII
wiedza pewna  świat niezmiennych istot
wiedza pewna  świat niezmiennych istot
wiedza prawdopodobna  świat przyrody
wiedza prawdopodobna  świat przyrody
 Zwolennicy Platona i Demokryta przyjmowali, że tylko przedmioty
noetyczne są prawdziwe, lecz Demokryt [mówił tak] dlatego, iż nie
istnieje z natury żaden przedmiot zmysłowy, ponieważ atomy, z
których składa się wszystko, mają naturę pozbawioną wszelkiej
jakości zmysłowej, Platon zaś dlatego, że przedmioty zmysłowe
zawsze się stają, ale nigdy nie są, mając naturę płynną na kształt
rzeki, taką, iż nie pozostaje ta sama w dwóch choćby najkrótszych
momentach czasu (Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, II, 67).
Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, II, 67).
 Jeśli ten świat jest piękny, a jego konstruktor jest dobry, jasno
stąd wynika, że patrzył na model wieczny. W przeciwnym
bowiem razie  tego nawet przypuścić nie można  patrzyłby
był na model zrodzony. Świat jest bowiem rzeczą najpiękniejszą
spośród zrodzonych, a jego budowniczy jest najdoskonalszą z
przyczyn. Konsekwentnie, świat zrodzony w tych warunkach
został stworzony według modelu, który jest przedmiotem
rozumu i myśli [& ]. Jeżeli tak się rzeczy mają, jest absolutnie
konieczne, aby ten świat był obrazem jakiegoś innego świata
(Platon, Timajos, 29 a 29 b).
 A przede wszystkim, gdy to, co teraz nazwaliśmy wodą, zaczyna
 A przede wszystkim, gdy to, co teraz nazwaliśmy wodą, zaczyna
marznąć, widzimy, jak się nam zdaje, że staje się kamieniem i
marznąć, widzimy, jak się nam zdaje, że staje się kamieniem i
ziemiÄ…; gdy siÄ™ ulatnia i rozpuszcza, staje siÄ™ wiatrem i powietrzem;
ziemiÄ…; gdy siÄ™ ulatnia i rozpuszcza, staje siÄ™ wiatrem i powietrzem;
gdy powietrze się spala, staje się ogniem i, przeciwnie, z kolei ogień
gdy powietrze się spala, staje się ogniem i, przeciwnie, z kolei ogień
ściśnięty i zgaszony wraca na powrót do formy powietrza, a
ściśnięty i zgaszony wraca na powrót do formy powietrza, a
powietrze ściśnięte i zgęszczone staje się chmurą i mgłą, a z nich
powietrze ściśnięte i zgęszczone staje się chmurą i mgłą, a z nich
obu, jeszcze bardziej ściśniętych, cieknie woda, wreszcie z wody
obu, jeszcze bardziej ściśniętych, cieknie woda, wreszcie z wody
rodzą się na nowo ziemia i kamienie. W ten sposób te ciała zdają się
rodzą się na nowo ziemia i kamienie. W ten sposób te ciała zdają się
jakby w koło jedne rodzić drugie. Konsekwentnie, ponieważ żaden z
jakby w koło jedne rodzić drugie. Konsekwentnie, ponieważ żaden z
tych elementów nie zjawia się stale pod tą samą postacią, o których
tych elementów nie zjawia się stale pod tą samą postacią, o których
z nich można by z przekonaniem i bez wstydu utrzymywać, że jest
z nich można by z przekonaniem i bez wstydu utrzymywać, że jest
tą, a nie inną rzeczą? Zapewne o żadnym z nich (Platon, Timajos,
tą, a nie inną rzeczą? Zapewne o żadnym z nich (
49 c 49d).
.
  wszystkie gatunki ciał [& ] powstają z brył elementarnych, ich
kombinacji i wzajemnych przemian (Platon, Timajos, 61 c).
Platon, Timajos, 61 c).
 Dla każdego jest jasne, że ogień, ziemia, woda i powietrze są
 Dla każdego jest jasne, że ogień, ziemia, woda i powietrze są
ciałami. Lecz ciało posiada z natury także grubość, a każda grubość
ciałami. Lecz ciało posiada z natury także grubość, a każda grubość
obejmuje z konieczności powierzchnię; każda zaś powierzchnia
obejmuje z konieczności powierzchnię; każda zaś powierzchnia
prostolinijna składa się z trójkątów (Platon, Timajos, 54d).
prostolinijna składa się z trójkątów (Platon, Timajos, 54d).
geometryczna koncepcja przyrody
geometryczna koncepcja przyrody
elementy matematyczne żywiołów
elementy matematyczne żywiołów
przyroda jest matematyczna 
przyroda jest matematyczna 
istotnie własności żywiołów
istotnie własności żywiołów
2x
sprowadzajÄ… siÄ™ do
sprowadzajÄ… siÄ™ do
odpowiednich symetrii figur
odpowiednich symetrii figur
3x
geometrycznych, które
geometrycznych, które
determinują własności ciał
determinują własności ciał
x
postrzeganych zmysłami.
postrzeganych zmysłami.
2x
x
x
Elementy matematyczne żywiołów
Elementy matematyczne żywiołów
BRYA
Y PLATOC
SKIE
BRYA
Y PLATOC
SKIE
  Spośród wszystkich tych figur ta, która posiada najmniejsze
podstawy, ma z konieczności naturę najruchliwszą; ma największą
ze wszystkich zdolność krojenia, jest najostrzejsza, ponadto jest
najlżejsza, ponieważ składa się z najmniejszej ilości identycznych
części (Platon, Timajos, 56 a).
Platon, Timajos, 56 a).
 Spośród czterech gatunków bowiem najtrudniej poruszyć ziemię i z
wszystkich ciał jest ona najwytrzymalsza. Jest zatem w najwyższej
mierze konieczne, aby to, co posiada takie właściwości z urodzenia,
miało najsolidniejsze podstawy (Platon, Timajos, 55 e).
Platon, Timajos, 55 e).
  Załóżmy, że ktoś modeluje ze złota wszelkie możliwe figury i nigdy
nie przestaje zmieniać żadnej z nich w inną. Ktoś pokazuje artyście
jedną z nich i pyta:  Co to jest? Gdy chodzi o prawdę, byłoby
daleko bezpieczniej odpowiedzieć:  To jest złoto ; bo gdy chodzi o
trójkąt i wszystkie inne figury, które mogły być utworzone z tego
złota, nie należałoby nigdy mówić, że są  bytami , bo zmieniają się
w momencie, w którym są tworzone. Jeśli jednak chce się użyć
wyrażenia:  to, co jest takie , można się tym zadowolić. To samo
rozumowanie można zastosować do natury, która obejmuje
wszystkie ciała (50 b).
50 b).
przykład: z cząsteczki powietrza (48 elementów matematycznych 
osiem ścian, z których każda zbudowana jest z sześciu trójkątów)
mogÄ… powstać dwie czÄ…steczki ognia (2 × 4 × 6 = 48), dwie i pół
czÄ…steczki powietrza mogÄ… zÅ‚ożyć siÄ™ w jednÄ… czÄ…steczkÄ™ wody (2 ×
48 + 24 = 120) + czÄ…steczka ognia
  Wodę zmieszaną z ogniem, delikatną i płynną wskutek ruchu i
toczenia się po ziemi, nazwano cieczą; jest miękka, bo jej podstawy,
słabsze od podstaw ziemi, łatwo ustępują. Gdy ta woda oddzieliła
się od ognia i odosobniła od powietrza, staje się bardziej
jednorodna; kurczy się w sobie dlatego, że wyszły [z niej]
cząsteczki ognia. W ten sposób zgęszczona, szczególnie gdy
przyjmuje te cechy, będąc nad ziemią, otrzymuje nazwę gradu; jeśli
to dokonuje się na powierzchni ziemi, mówimy wtedy o lodzie. Jeśli
jest mniej gęsta, jeśli jest zagęszczona połowicznie, nosi miano
śniegu. Zagęszczenie, które tworzy się nad ziemią, i to, które
powstaje z rosy na powierzchni ziemi, zwie siÄ™ szronem (59e).
miejsce (ÇÎÁÄ…)
 Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje zawsze, mianowicie
 Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje zawsze, mianowicie
miejsce; jest ono niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie wszystkim
miejsce; jest ono niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie wszystkim
przedmiotom, które się rodzą, daje się dostrzec niezależnie od
przedmiotom, które się rodzą, daje się dostrzec niezależnie od
zmysłów przez pewien rodzaj rozumowania złożonego; z trudnością
zmysłów przez pewien rodzaj rozumowania złożonego; z trudnością
weń można uwierzyć; postrzegamy je jako coś w rodzaju sennego
weń można uwierzyć; postrzegamy je jako coś w rodzaju sennego
marzenia i mówimy, że każda rzecz istnieje z konieczności w pewnym
marzenia i mówimy, że każda rzecz istnieje z konieczności w pewnym
miejscu, zajmuje pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się ani na
miejscu, zajmuje pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się ani na
Ziemi, ani gdzieÅ› na Niebie, jest niczym (52b).
Ziemi, ani gdzieÅ› na Niebie, jest niczym (52b).
czas
 Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów wiecznych i
 Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów wiecznych i
zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny obraz bytu wiecznego,
zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny obraz bytu wiecznego,
nieruchomego, jedynego, i sprawił, że postępuje on według praw
nieruchomego, jedynego, i sprawił, że postępuje on według praw
matematycznych  nazywamy go Czasem (37d 37e).
matematycznych  nazywamy go Czasem ( .
Czas  naśladuje wieczność i  porusza się ruchem kołowym według
praw matematycznych .
czas jest  obrazem wieczności - ma charakter cykliczny, cykl czasu
 zamyka siÄ™, gdy wszystkie planety znajdÄ… siÄ™ ponownie w tych
samych położeniach -  rok doskonały
wieczny powrót
wieczny powrót
 Pozytywna rola założeń filozoficznych w pracy uczonych
Pozytywna rola założeń filozoficznych w pracy uczonych
(heurystyczna i uzasadniajÄ…ca): Kopernik, Kepler, Galileusz 
(heurystyczna i uzasadniajÄ…ca): Kopernik, Kepler, Galileusz 
założenie metafizyki pitagorejsko-platońskiej
założenie metafizyki pitagorejsko-platońskiej
Problem matematyczności przyrody
Problem matematyczności przyrody
W jaki sposób istnieją obiekty matematyki?
Dlaczego przyroda jest matematyczna?
 Jak to możliwe aby matematyka, będąca przecież produktem
ludzkiego myślenia niezależnym od wszelkiego doświadczenia, tak
doskonale pasowała do przedmiotów rzeczywistości? (A. Einstein,
Geometria a doświadczenie)
platonizm w filozofii fizyki
 Struktura fundujÄ…ca zjawiska dana jest nie
przez obiekty materialne, jak atomy
Demokryta, lecz przez formę, która obiekty
materialne określa. Idee są bardziej
fundamentalne niż obiekty. Ponieważ zaś
najmniejsze części materii mają być
obiektami, w których rozpoznawalna staje się
prostota świata i od których bliżej jest do
 Jednego i  jednolitości świata, idee mogą
być opisane matematycznie, są po prostu
formami matematycznymi .
Werner Heisenberg
platonizm w filozofii fizyki
Wprawdzie w czasach Platona nie było
Wprawdzie w czasach Platona nie było
teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon
teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon
mówi w Timajosie, możemy traktować jako
mówi w Timajosie, możemy traktować jako
odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej.
odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej.
Tak na przykład współczesna fizyka mówi o
Tak na przykład współczesna fizyka mówi o
atomie wodoru. Co siÄ™ za tym atomem kryje?
atomie wodoru. Co siÄ™ za tym atomem kryje?
Matematyczna forma, tak jak w przypadku
Matematyczna forma, tak jak w przypadku
okręgu
okręgu
- Carl F. von Weizsäcker
- Carl F. von Weizsäcker
platonizm w filozofii fizyki
 Mechanika kwantowa [& ] zmieniła cały system pojęć, jakich
 Mechanika kwantowa [& ] zmieniła cały system pojęć, jakich
używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze
używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze
określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach
określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach
falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z
falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z
mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu
mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu
świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce
świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce
zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie
zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie
wszechświata pozostają ukryte .
wszechświata pozostają ukryte .
- Steven Weinberg
- Steven Weinberg
platonizm w filozofii fizyki
 Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego
 Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego
nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej
nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej
rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym
rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym
bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i
bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i
pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa
pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa
fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych
fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych
pojęć .
pojęć .
- Roger Penrose
- Roger Penrose
Platońska struktura świata
 Załóżmy, że istnieje  w sensie Platońskim  pewna abstrakcyjna
 Załóżmy, że istnieje  w sensie Platońskim  pewna abstrakcyjna
struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu
struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu
poznawczego. Możemy jedynie konstruować matematyczne
poznawczego. Możemy jedynie konstruować matematyczne
struktury, które są  cieniami , lub  używając mniej poetyckiego
struktury, które są  cieniami , lub  używając mniej poetyckiego
języka  reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury .
języka  reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury .
- Michał Heller
- Michał Heller
  Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało
 Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało
odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. [& ]
odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. [& ]
Okazuje się więc, że określenie fizyki jako  nauki o materialnym
Okazuje się więc, że określenie fizyki jako  nauki o materialnym
świecie , lub krócej jako  nauki o materii , jest niczym innym, jak
świecie , lub krócej jako  nauki o materii , jest niczym innym, jak
tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek
tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek
uzasadnienie. Termin  materia nie występuje w słowniku fizyki. [& ]
uzasadnienie. Termin  materia nie występuje w słowniku fizyki. [& ]
Znacznie bardziej zgodnym z  danymi współczesnej fizyki byłoby
Znacznie bardziej zgodnym z  danymi współczesnej fizyki byłoby
wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa
wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa
świata. [& ] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz formy,
świata. [& ] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz formy,
to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego czegoś;
to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego czegoś;
to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci
to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci
matematyczno-empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest
matematyczno-empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest
czystÄ… formÄ… .
czystÄ… formÄ… .
- Michał Heller
- Michał Heller