Nowiny Lekarskie 2004, 73, 1, 42-45
WIESA
AW BRYL, MACIEJ CYMERYS, MAGDALENA KUJAWSKA-A
UCZAK, DANUTA PUPEK-MUSIALIK
PROGRAM EDUKACYJNY JAKO ELEMENT POPRAWIAJ
CY
WSPÓA
PRAC
LEKARZA Z PACJENTEM W TERAPII NADCIÅšNIENIA T
TNICZEGO
HEALTH EDUCATION PROGRAMME  A FACTOR IMPROVING COMPLIANCE
IN HYPERTENSION TREATMENT
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego
Akademii Medycznej w Poznaniu
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Danuta Pupek-Musialik
Streszczenie
Wstęp. Szeroko rozumiana współpraca chorego z lekarzem w leczeniu nadciśnienia tętniczego ma zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia celu
terapeutycznego, a więc właściwej kontroli ciśnienia oraz pierwotnej, względnie wtórnej, prewencji powikłań.
Cel. Celem pracy była ocena skuteczności działalności edukacyjnej w zakresie poprawy znajomości przez pacjentów zagadnień związanych
z wiedzą dotyczącą nadciśnienia tętniczego.
Metodyka. Do badań włączono 88 chorych w wieku 42,3 ą 9,8 lat z nadciśnieniem tętniczym. Program edukacyjny składał się z czterech spo-
tkań, które obejmowały zagadnienia związane z chorobą nadciśnieniową. Badani na początku i pod koniec cyklu zajęć wypełniali ten sam test
oceniający ich stopień wiedzy dotyczący choroby.
Wyniki. Odsetek poprawnych odpowiedzi wzrósł z 61% na początku badania do ponad 84% na końcu kursu. Po zakończeniu kursu wszyscy
chorzy wiedzieli o zasadach leczenia niefarmakologicznego oraz o konieczności regularnego przyjmowania leków, zdecydowana większość
wiedziała jak postępować w przypadku nagłego wzrostu ciśnienia tętniczego.
Wniosek. Właściwie zaprojektowana i przeprowadzona edukacja zdrowotna chorych na nadciśnienie tętnicze należy do najbardziej efektyw-
nych metod zwiększających współpracę lekarza z pacjentem.
SA
OWA KLUCZOWE: nadciśnienie tętnicze, edukacja, współpraca chorego.
Summary
Introduction. Compliance between patients and physicians is a significant factor in the treatment of hypertension.
The aim of the study was to estimate the effectiveness of educational programs aimed at improving patients general knowledge of hypertension.
Methods. 88 hypertensive patients, aged 42.3 Ä… 9.8, were studied. The educational program consisted of 4 weekly meetings on aspects of hyper-
tension. At the beginning, and at the end of the series of lectures, the same set of questions was answered by the participants.
Results. The percentage of correct answers rose from 61% at the beginning to over 84% at the end of the course. After the project was completed
all the patients were aware of non-pharmacological treatment principles and of the need for regular taking of prescribed drugs. The majority
knew how to react to a sudden increase in blood pressure and their knowledge of the possible effects of untreated disease had significantly im-
proved.
Conclusion. Properly designed and carried out a education project for patients with hypertension is one of the most effective method
of improving patient compliance.
KEY WORDS: hypertension, education, patient s compliance.
czyzn i 12-14% kobiet świadomych swojej choroby [1, 2].
Wprowadzenie
Najczęstszą przyczyną niskiej skuteczności leczenia nadci-
Szeroko rozumiana współpraca chorego z lekarzem w śnienia tętniczego jest brak współpracy pacjenta z lekarzem
leczeniu nadciśnienia tętniczego ma zasadnicze znaczenie w zakresie zmiany stylu życia i farmakoterapii. Ważnym
dla osiągnięcia celu terapeutycznego, a więc właściwej elementem procesu leczniczego jest wiedza pacjenta na
kontroli ciśnienia oraz pierwotnej, względnie wtórnej, pre- temat choroby, świadomość celu terapii, korzyści płyną-
wencji powikłań. Jak wynika z badań epidemiologicznych, cych z jego osiągnięcia oraz groz
nych skutków nie leczo-
poziom kontroli nadciśnienia jest niezadowalający, a skala nego nadciśnienia. Na uwagę zasługuje problem na ile
problemu ogromna wobec częstości występowania choroby zwiększenie wiedzy pacjenta na temat choroby zmierza do
w naszej populacji. W programie Pol-MONICA w grupie wzrostu jego zaangażowania w proces leczenia i w konse-
osób w wieku 35-64 lat jedynie 50% mężczyzn i 70% ko- kwencji do poprawy efektywności terapii nadciśnienia.
Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego wymienia
biet chorych na nadciśnienie wiedziało o swojej chorobie.
Spośród nich większość nie była poddana leczeniu, a prawi- edukację chorego jako ważną część postępowania w lecze-
dłowo kontrolowane ciśnienie miało zaledwie 7-10% męż- niu nadciśnienia tętniczego [3].
Program edukacyjny jako element poprawiający współpracę lekarza z pacjentem w terapii nadciśnienia tętniczego 43
Cel pracy
2. Zasady pomiaru ciśnienia tętniczego
Przed zajęciami średnia prawidłowych odpowiedzi
Celem pracy była ocena skuteczności działalności
edukacyjnej w zakresie poprawy znajomości przez pa- wynosiła około 50%. Najsłabiej chorzy orientowali się
cjentów zagadnień związanych z ogólną wiedzą doty- w częstotliwości zalecanych pomiarów ciśnienia tętni-
czego. Powyżej średniej odpowiadali na pytania doty-
czącą nadciśnienia tętniczego.
czące sposobu samodzielnego pomiaru ciśnienia tętni-
Materiał i metody
czego. Po zakończeniu programu edukacyjnego średnia
Podstawą niniejszego opracowania jest ocena cyklu prawidłowych odpowiedzi wzrosła do 68%.
spotkań szkoleniowych przeprowadzonych przez pra-
cowników Kliniki Chorób Wewnętrznych i Zaburzeń 3. Zasady leczenia niefarmakologicznego
Metabolicznych Akademii Medycznej w Poznaniu. Pro- Na poczÄ…tku programu respondenci wykazali siÄ™
gram edukacyjny składał się z czterech cotygodniowych zróżnicowaną wiedzą dotyczącą tego zagadnienia  od
spotkań, z których każde obejmowało inne zagadnienia 20% do 92% trafnych odpowiedzi. Zwraca uwagę niska
związane z chorobą nadciśnieniową. Każdy cykl spotkań znajomość zasad leczenia wysiłkiem oraz znaczenia
edukacyjnych został poprzedzony testem składającym poszczególnych frakcji lipidowych we krwi  odpowied-
się z 22 pytań jednokrotnego wyboru. Pytania dotyczyły nio 20% i 28% dobrych odpowiedzi. Korzystnie wypada
wiedzy chorych na temat prawidłowych wartości ciśnie- natomiast wiedza dotycząca zasad żywienia w nadci-
nia tętniczego, jego zasad pomiaru, modyfikacji stylu śnieniu tętniczym. W teście kończącym zajęcia wszyscy
życia oraz postaw związanych z terapią farmakologiczną uczestnicy kursu wiedzieli, iż leczenie niefarmakolo-
nadciśnienia tętniczego. Po zakończeniu cyklu eduka- giczne należy stosować u wszystkich hypertoników.
cyjnego pacjenci otrzymali ten sam test do powtórnego Poprawiła się także znajomość zasad tej terapii.
wypełnienia. Umożliwiło to autorom badania ocenę
skuteczności (mierzoną stopniem przyswojenia sobie 4. Objawy i powikłania nadciśnienia
wiedzy) programu edukacyjnego. Jednorazowa liczba Początkowo prawie 50% ankietowanych miało kło-
uczestników wynosiła do 20 osób. Czas trwania po- poty z prawidłowymi odpowiedziami na zadane pytania.
szczególnych spotkań wynosił ok. 2 godz., spotkania Pod koniec programu prawie wszyscy ankietowani
kończono dyskusją dotyczącą omawianych zagadnień. udzielili poprawnych odpowiedzi.
Do badań włączono 88 chorych (51 mężczyzn i 37
kobiet) w wieku od 25 do 65 lat (średnio 42,3 ą 9,8 lat) 5. Zasady leczenia farmakologicznego
z nadciśnieniem tętniczym o średnim czasie trwania Przed rozpoczęciem zajęć 82% chorych wiedziało
choroby 5,7 lat. Grupę badaną stanowiły osoby leczone o tym, iż należy regularnie przyjmować leki, ale tylko
w Poradni Przyklinicznej. Średnie wartości ciśnienia 40% znało odpowiedz
na pytanie dotyczÄ…ce doraz
nego
tętniczego pacjentów wynosiły 152/99 mmHg, natomiast obniżania ciśnienia. Po zakończeniu kursu 100% cho-
wskaz
nik masy ciała 29,5 ą 3,8 kg/m2. rych wiedziało o tym, iż należy regularnie przyjmować
leki. Postępowanie przy bezobjawowym wzroście ci-
Wyniki
śnienia znało 56% chorych. Zalecane wartości ciśnienia
tętniczego potrafiło określić 92% ankietowanych.
Średnia frekwencja na zajęciach wynosiła około
85%. Odsetek poprawnych odpowiedzi na wszystkie
Dyskusja
pytania wzrósł z 61,2% na początku badania do 84,3%
na końcu kursu. Po zakończeniu programu 32% chorych W leczeniu choroby przewlekłej, jaką jest nadciśnie-
odpowiedziało bezbłędnie na wszystkie pytania.
nie tętnicze, dobra współpraca chorego z lekarzem ma
Pytania podzielono na kilka grup tematycznych:
podstawowe znaczenie. Za niezadowalajÄ…cy poziom
kontroli ciśnienia tętniczego często odpowiedzialny jest
1. Definicja i epidemiologia nadciśnienia tętniczego pacjent nie zgłaszający się do lekarza bądz
zaprzestajÄ…cy
Przed zajęciami edukacyjnymi 94% pacjentów wie- terapii. Do niepowodzeń terapii może przyczyniać się
działo, iż główną przyczyną zgonów w Polsce są choro- także lekarz, który nie poświęca pacjentom wystarczają-
by układu sercowo-naczyniowego. Jedynie 54% chorych co dużo czasu [4]. Po ustaleniu rozpoznania lekarz wi-
znało wartości upoważniające do rozpoznania nadciśnie- nien zapoczątkować opartą na zaufaniu współpracę
nia tętniczego. Najgorzej wypadło pytanie dotyczące z chorym, ukierunkowaną na objaśnienie celów terapii
częstości występowania samoistnego nadciśnienia tętni- oraz zmotywowanie chorego. Chory na nadciśnienie
powinien jak najwięcej wiedzieć o swojej chorobie,
czego wśród wszystkich postaci choroby, gdzie 32%
respondentów udzieliło prawidłowej odpowiedzi. Pod rozumieć jej przyczyny, następstwa i konieczność sys-
koniec zajęć znacząco poprawił się odsetek prawidło- tematycznego leczenia. Ocena znajomości problematyki
wych odpowiedzi dotyczących poruszanych zagadnień  nadciśnienia winna być punktem wyjścia dla strategii
zasady rozpoznania nadciśnienia tętniczego znało już edukacyjnych ukierunkowanych na pogłębienie zrozu-
92% pytanych. mienia przez chorego jego stanu zdrowia [5, 6].
44 W. Bryl i inni
Choć postępowanie niefarmakologiczne odgrywa w formie prostej prezentacji na slajdach możliwej do
istotną rolę w terapii hipotensyjnej, jak wynika z na- demonstracji w poczekalni oraz jej wpływ na współpracę
szych badań, prawie połowa leczonych chorych nie wie- w leczeniu badali Neyses i wsp. [17]. Odsetek osób
działa o potrzebie zmiany stylu życia po rozpoznaniu wykazujących dobrą lub bardzo dobrą znajomość pro-
nadciśnienia tętniczego. Zaledwie 54% respondentów blematyki nadciśnienia i otyłości był wyższy w grupie
zna prawidłowe wartości ciśnienia tętniczego. Także inni edukowanej (64,2%) w porównaniu do grupy kontrolnej
badacze stwierdzili, że większość leczonych nawet przez (22,8%). W badaniach opublikowanych przez Fortmanna
wiele lat chorych nie znała docelowych wartości ciśnie- i wsp. efektem programu edukacyjnego prowadzonego
nia, ani możliwych powikłań nadciśnienia, nie była więc wśród chorych z nadciśnieniem była większa redukcja
świadoma celów leczenia [7, 8]. Jedną z najbardziej ciśnienia tętniczego w porównaniu z grupą kontrolną,
skutecznych metod poprawy wyników współpracy w le- która nie była poddana edukacji [18]. Rolę wiedzy o cho-
czeniu jest właściwie zaprojektowana i przeprowadzona robie wśród pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pod-
edukacja zdrowotna pacjenta. Umożliwia ona pogłębie- kreślają także Smoleń i wsp., zaliczając edukację do
nie samowiedzy pacjenta na temat choroby, uczy do- niefarmakologicznych metod postępowania [19].
strzegać dotychczasowe negatywne nawyki i wskazuje Skuteczność wielorakich inicjatyw mających na celu
na możliwość ich eliminacji. poprawę współpracy chorego podsumowali Roter i wsp.
Należy zaznaczyć, iż nie wszyscy pacjenci rozpo- w metaanalizie 153 badań opublikowanych w latach 1977-
czynający kurs i wypełniający ankietę przed zajęciami 1994 [20]. Wykazali oni, że efekty poprawy współpracy
edukacyjnymi brali udział we wszystkich zajęciach. były widoczne w wynikach zdrowotnych (wartości ciśnie-
Średnia frekwencja na zajęciach wynosiła ok. 85%  nia tętniczego, hospitalizacje) oraz umawianiu się i dotrzy-
podobny odsetek pacjentów uczestniczył w wypełnieniu mywaniu terminów wizyt chorych na nadciśnienie tętnicze.
ankiety kończącej zajęcia. Z danych literaturowych Autorzy wyciągnęli wniosek, że programy interwencyjne
wiemy, że osoby pracujące, z powodu braku czasu, nie- oddziałujące szeroko na sfery: poznawczą, behawioralną
zbyt chętnie biorą udział w programach edukacyjnych i afektywną odnosiły większy skutek od innych, o ograni-
[9]. Wydaje się, że odsetek osób, które ukończyły kurs czonym zakresie.
jest wysoki. Należy założyć, iż z uczestnictwa w kursie
Wnioski
zrezygnowali chorzy najsłabiej zmotywowani. Wykaza-
no, że w takiej grupie pacjentów wyniki leczenia są 1. Znajomość prawidłowych wartości ciśnienia tętni-
najgorsze i częściej dochodzi do powikłań choroby czego, podobnie jak świadomość możliwych powikłań
i absencji chorobowej [10]. Dlatego też przedstawione nadciśnienia i niefarmakologicznych metod kontroli, jest
wyniki po zakończeniu kursu są prawdopodobnie nieco ogólnie niska.
zawyżone w stosunku do całej populacji hypertoników. 2. Właściwie zaprojektowana i przeprowadzona eduka-
W wielu badaniach wykazano, że dobre wyedukowanie
cja zdrowotna chorych na nadciśnienie tętnicze należy do
pacjentów ułatwia proces leczenia [11, 12]. Naszym najbardziej efektywnych metod zwiększających współpracę
dużym sukcesem jest przekonanie wszystkich pacjentów lekarza z pacjentem.
o konieczności regularnego pobierania leków. 3. Zespolenie działań edukacyjnych, leczniczych i re-
Liczne badania dowodzą, że dobrze przygotowane habilitacyjnych umożliwi zmniejszenie ilości powikłań
programy prewencyjne i lecznicze mogą w pewnym nadciśnienia tętniczego lub ograniczenie ich skali.
stopniu przyczynić się do poprawy skuteczności leczenia
nadciśnienia tętniczego. W Stanach Zjednoczonych
Piśmiennictwo
zakrojone na szerokÄ… skalÄ™ programy edukacyjne spo-
1. Pająk A., Kawalec E.: Rozpowszechnienie i skuteczność
wodowały wzrost skuteczności leczenia nadciśnienia
postępowania w nadciśnieniu tętniczym. Wynik badania
tętniczego z 8,5% do 27% na przestrzeni 20 lat [13, 14].
długofalowego Pol-MONICA Kraków. Mediapress Kardio-
Jednocześnie aż o 50% zmniejszyła się śmiertelność
logia 1994, 1, 3-6.
wywołana udarami mózgu i zawałami serca. Ponad
2. Rywik S., Broda G.: Nadciśnienie w Polsce  najważniejsze
dwukrotnie spadła też liczba udarów mózgu. Programy
problemy. Kardiol. Pol., 1997, 47, 243-249.
prewencyjne zostały także zaadoptowane do polskich 3. Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym. Stanowisko
Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego. Nadciś.
realiów przez Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętni-
Tęt., 2000, 4, supl. B, B1-B34.
czego [3, 12]. Pozytywny wpływ jednorazowej sesji
4. Rapi J.: Hypertension therapy and patient compliance. Orv.
szkoleniowej na znajomość kwestii związanych z nadci-
Hetil., 2002, 143(34), 1979-83.
śnieniem wśród chorych wykazali Cuspidi i wsp. [15].
5. The Seventh Report of the Joint National Committee on Pre-
Odsetek poprawnych odpowiedzi na te same pytania
vention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood
wzrósł z 60-80%, początkowo do 75-98% tuż po sesji.
Pressure. The VII Report JNC.: JAMA, 2003, 289, 2560-72.
Twórcy programów edukacyjnych powinni rozważać
6. Winkleby M.A., Fortmann S.P., Rockhill B.: Trends in car-
kombinacje metod dydaktycznych, gdyż jak sugerują diovascular disease risk factors by educational level: Stanford
Five-City Project. Prev. Med., 1992, 21, 592-601.
badania, same broszury dla pacjentów nie przynoszą
mierzalnego przyrostu wiedzy [16]. Przydatność infor-
macji o nadciśnieniu i otyłości, podawanej pacjentom
Program edukacyjny jako element poprawiający współpracę lekarza z pacjentem w terapii nadciśnienia tętniczego 45
7. Flack J.M., Novikov S.V., Ferrario C.M.: Benefis of adher- 15. Cuspidi C. i wsp.: Improvement of patients knowledge by a
nace to anti-hypertensive drug therapy. Eur. Heart J., 1996, single educational meeting on hypertension. J. Hum. Hyper-
17, (suppl. A), 16-20. tens., 2001, 15(1), 5.
8. Kjellgren K.I. i wsp.: Hypertensive patients knowledge of 16. Palumbo G. i wsp.: Education of the hypertensive patient: are
high blood pressure. Scand. J. Prim Health Care, 1997 Dec, educational booklets useful? Epidemiol. Prev., 2001, 25(3),
15(4), 188-92. 118-23.
9. Kyngäs H., Lahdenperä T.: Compliance of patients with hy- 17. Neyses L. i wsp.: A simple and effective method to teach pa-
pertension and associated factors. J. Adv. Nurs., 1999, 29(4), tients about high blood pressure and obesity. J. Hypertens.,
832-839. Suppl 1985, 3(1), S27-30.
10. Düsing R. i wsp.: Changes in hypertensive therapy  the role 18. Fortmann S.P. i wsp.: Effect of long-term community health
of adverse effects and compliance. Blood Press, 1998, 7 (5- education on blood pressure and hypertension control. The
6), 313-5. Stanford Five-City Project. Am. J. Epidemiol., 1990, 132,
11. Sawicki P.T. i wsp.: Improvement of hypertension care by a 629.
structured treatment and teaching programme. J. Hum. Hy- 19. Smoleń M. i wsp.: Wiedza o chorobie wśród pacjentów
pertens., 1993, 7, 571-573. z nadciśnieniem tętniczym a ich zachowania prozdrowotne.
12. Szczęch R. i wsp.: Poprawa kontroli ciśnienia tętniczego i Klinika, 1996, 3, 276.
poszerzenie wiedzy dotyczącej choroby wśród uczestników 20. Roter D.L. i wsp.: Effectiveness of interventions to improve
programu edukacji Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia patient compliance: a meta-analysis. Med. Care, 1998, 36(8),
Tętniczego. Nadciś. Tęt., 2001, 5, 197. 1138-61.
13. Burt V.L. i wsp.: Trends in the prevalence, awareness, treat-
ment and control of hypertension in the adult US population: Adres do korespondencji:
Dr n. med. Wiesław Bryl
Data from the Health Examination Surveys, 1960 to 1991.
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych
Hypertension, 1995, 25, 305.
i Nadciśnienia Tętniczego AM w Poznaniu
14. Luepker R.V. i wsp.: Community education for cardiovascu-
Ul. Szamarzewskiego 84, 60-569 Poznań
lar disease prevention: risk factor changes in the Minnesota
Tel: [phone], Fax: [phone]
heart health Program. Am. J. Epidemiol., 1995, 142, 576-586.
E-mail: [e-mail]