I. ZAGADNIENIA OGÓLNE, ADMINISTRACJA EUROPEJSKA

1. Pojęcie i cechy nowożytnej biurokracji.

Biurokratyzacja była jedną z dwóch pierwszych (obok centralizmu) zasad funkcjonowania nowożytnej administracji publicznej. Zasada biurokratyzmu pojawiła się w okresie monarchii absolutnej, w związku z potrzebą specjalizacji i fachowości aparatu administracyjnego. Stanowiła ona hierarchiczna organizację, opartą na zależności służbowej miedzy zwierzchnikiem a podwładnym. Biurokratyzm wiązał się więc ściśle również z centralizmem.

Samo pojęcie biurokratyzmu zostało sformułowane w 1747 roku we Francji przez Vincenta de Gornay`a. Początkowo dotyczyło wyłącznie biuralizmu (oparcie administracji na biurach złożonych z urzędników). Biurokracja w znaczeniu funkcjonalnym oznaczała więc „rządy urzędników” , zaś w znaczeniu przedmiotowym wiązała się z pojawieniem warstwy zawodowych funkcjonariuszy- tzw. korpusu urzędniczego.

Max Weber na przełomie XIX i XX wieku sformułował neutralne rozumienie biurokracji. Idealnemu systemu biurokratycznemu następujące cechy:

• zawodowy charakter administracji – pełnienie funkcji urzędniczych profesjonalnie (fachowo), co łączyło się z otrzymywaniem wynagrodzenia, które było podstawowym źródłem utrzymania.

• hierarchiczność struktury władzy – organy niższego szczebla podlegają organom nadrzędnym.

• specjalizacje w załatwianiu określonych kategorii spraw – związany jest z tym podział pracy: poziomy – podział zadań pomiędzy pracowników tego samego szczebla; pionowy – zadania podzielone pośród pracowników różnych szczebli, w sposób wykluczający kolizje i sporu kompetencyjne.

• Obowiązywanie formalnych, generalnych reguł – określających działalność aparatu dministracyjnego w sposób jednolity.

Z upływem czasu pojęcie biurokratyzacji nabrało negatywnego zabarwienie – głównie przez zbytnie sformalizowanie pracy i przerost personelu administracyjnego, co dziś jest uważane za wady administracji. Nazywana inaczej „oficjalizmem” lub „urzędomanią”. Jednakże biurokratyzm pełnił ważną rolę przy kształtowaniu się administracji – stworzył podstawy do właściwej organizacji zarządzania państwem.

2. Cechy charakterystyczne XIX-wiecznej administracji.

• Zasada biurokratyzmu

• Zasada resortowości.

• Zasada centralizacji i decentralizacji.

• Zasada koncentracji i dekoncentracji.

• Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa.

• Zasada hierarchicznego podporządkowania

3. Zasada resortowości w administracji.

Jedna z najważniejszych zasad na której zaczęto opierać działania administracji nowożytnej, była zasada resortowości wykształcona we Francji, za panowania Ludwika XIII i Ludwika XIV. Zgodnie z nią działania administracji publicznej podzielono pomiędzy niezależne od siebie struktury organizacyjne- tzw. resorty. Początkowo na ich czele stały organy kolegialne, ale od XIX w. działających jednoosobowo ministrów. Resorty były od siebie niezależne i każdy miał zadania, obejmujące sprawy jednorodne i pokrewne. Do najważniejszych i najstarszych resortów, tzw. klasycznych należały resorty: spraw zagranicznych, skarbu, wojska, spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. Założona pierwotnie równość resortów nie przetrwała długo. Dominującą rolę zaczął odgrywać resort skarbu. Postępujący od XIX w. wzrost zadań państwa, a co za tym idzie intensywność działań administracji przyniósł wzrost liczny resortów. Tworzono je głownie w drodze włączania różnej kategorii spraw z ministerstwa spraw wewnętrznych, np.: oświaty, przemysłu, handlu, rolnictwa.

Większość państw europejskich przyjęła tą zasadę już w XVIII w. – po Francji kolejno: Prusy, Austria. Polska (2poł. XVIII w.).

4. Zasada centralizacji i decentralizacji w administracji.

W zasadach tych chodzi o stosunki zachodzące między samymi organami administracji ( zachodzące miedzy organami centralnymi a organami niższego szczebla).

Centralizacja oznacza podporządkowanie organów niższego szczebla organom nadrzędnym i skupianie decyzji w organach centralnych, naczelnych. Z centralizacją wiąże się zależność osobowa (decydowanie o przyjęciu do służby, dysponowanie osobą pełniącą funkcję w organie administracyjnym itd.) i służbowa (upoważnienie do wydawania poleceń służbowych lub wyznaczaniem kierunku działania podwładnych).

Przeciwna do niej zasada decentralizacji – to brak zależności organów niższego szczebla od organów szczebla. W miejsce owej zależności przyjmuje się domniemanie niezależności i samodzielności podmiotów. Konsekwencją jest rozkład uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne i terytorialne. Do organu niższego szczebla nie mogą być kierowane polecenia służbowe, a jego decyzje zmieniane w trybie nadzoru.

Centralizacja była charakterystyczna dla XVII-wiecznych państw policyjnych. W mniejszym stopniu występowała w tzw. republikach (można do nich zaliczyć Polskę stanisławowską). W XIX w. została zastosowana w napoleońskiej Francji.

5. Zasada koncentracji i dekoncentracji w administracji.

Zasady koncentracji i dekoncentracji, wykształcone na gruncie niemieckiej nauki prawa w XIX w, wiążą się ściśle za zasadą centralizacji i decentralizacji władzy.

O koncentracji mówimy, gdy decyzje zostają skupione na wyższych szczeblach administracji państwowej, z reguły w rękach jednej osoby (np. ministra). Dekoncentracja to natomiast powierzenie kompetencji administracyjnych także organom terenowym, co prowadzi do podziału prawa do decyzji i odpowiedzialności.

Najczęściej obie zasady występują jednocześnie, przenikając się wzajemnie. O koncentracji czy dekoncentracji mówimy, gdy jedna z zasad przeważa.

Każdy zdecentralizowany układ organizacyjny administracji państwowej związany jest ściśle z zasadą dekoncentracji. Nie oznacza to jednak odwrotnej zależności, bo dekoncentracja może występować w układach silnie zcentralizowanych. Koncentracja występuje wyłącznie z zasadą centralizacji.

6. Zasada hierarchicznego podporządkowania w administracji

Ze względu na powiązania pomiędzy organami administracji, zwłaszcza na zakres podporządkowania organów niższego szczebla organom nadrzędnym, najwcześniej wykształconą zasadą organizacyjną była zasada hierarchicznego podporządkowania (hierarchicznej zależności). Początków jej stosowania dopatrywać się można już w starożytności. Natomiast w XIX w. obowiązywała ona szczególnie w systemie napoleońskiej Francji i Księstwa Warszawskiego.

Zasada ta polega na pełnej zależności aparatu państwowego (urzędników) od głowy państwa lub upoważnionych urzędników centralnych. Można mówić o 2 typach podległości: pod względem osobowym – decydowanie o obsadzie stanowisk, awansach, karach, odpowiedzialności służbowej itp.; pod względem służbowym – prawo wydawania organom niższego szczebla wiążących poleceń i dyrektyw w odniesieniu do całego zakresu ich działania.

System administracji oparty na zasadzie hierarchicznej zależności był zarazem systemem centralistycznym. Wiązał się także z zasadą koncentracji.

7. Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa w administracji.

Kolegialność i jednoosobowość należy rozpatrywać w dwu aspektach: funkcjonalnym i strukturalnym. Pierwszy ma charakter ilościowy i różnicuje pojęcia w zależności od liczby osób tworzących dany organ. Drugi odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy lub jednostki.

Zasada kolegialności była charakterystyczna dla XVII i XVIII-wiecznej administracji. Decyzje były wówczas podejmowane większością głosów członków danego organu, obecnych na posiedzeniu. Taki system miał zmniejszać ryzyko korupcji, pozwala na wzajemną kontrolę członków oraz utrudnia działania sprzeczne z prawem. Dzięki temu władza najwyższa miała ograniczone wpływy. Uważano także, że taki sposób podejmowania decyzji jest lepszy ze względów merytorycznych.

Z czasem jest – przy rozbudowywaniu administracji – zaczęto odchodzić od tej zasady, ponieważ powodowała znaczne wydłużenie czasu podejmowania decyzji. I tak zasada jednoosobowości wprowadzona została na szeroka skalę w początkach XIX wieku. Polega ona na ześrodkowaniu całego zakresu przekazanej władzy oraz powierzaniu wyłącznego prawa podejmowania decyzji jednej osobie. Do jej najważniejszych wad należy jednak korupcjogenność.

8. Granice działalności administracyjnej.

Od XIX wieku, w związku z poddaniem administracji rządom prawa, granice działalności administracyjnej określały dwie nowe zasady:

• Zasada legalności (praworządności) – polega na związaniu administracji prawem. Zaczęto ją wprowadzać już u schyłku monarchii absolutnej. W ramach programu absolutyzmu praworządnego, fizjokraci domagali się przestrzegania prawa przez cały aparat państwowy, także monarchę. Ograniczał to jednak brak niezawisłej, zewnętrznej kontroli administracji. Dopiero w XIX wieku, zwłaszcza w okresie państwa prawa, wprowadzono wymóg zgodności aktów administracyjnych z ustawami oraz stworzono sądownictwo administracyjne. Dzięki temu odwołania obywateli od nielegalnych decyzji administracyjnych zaczęły być rozpatrywane przez niezależne od administracji organy.

• Zasada odpowiedzialności za wyrządzone krzywdy – pojawiła się w XIX w. i dotyczyła zarówno urzędnika, jak i państwa, którzy ponosili odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez administrację w związku z wykonywaniem jej funkcji. Wcześniej, podczas monarchii absolutnej, jednostka nie miała jak bronić się przed nadużyciami administracji i dopiero Rewolucja Francuska i przyjęte przez nią zasady prawne wprowadziły zmianę. Postanowiono, że szkody wyrządzone obywatelom przez dany organ administracji publicznej wywoła określone sankcje prawne. Uważano, że obowiązek odszkodowań wpływa korzystnie na ochronę obywateli. Zasada ta wpływała także na poprawę praworządności i poprawności działania administracji.

9. Charakterystyka monarchii absolutnej zło wszystkich trzech faz.

Ustrojowa istota monarchii absolutnej tkwiła w skupieniu władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej w jednym ręku reku. Polegała ona również na instytucjonalnym utożsamieniu osoby monarchy z najwyższym organem państwowym. Reprezentant klasycznej formy absolutyzmu- Ludwik XIV miał wyrazić tę zasadę w formule: „państwo to ja”.

Władza monarchy była nieograniczona, nie podlegała żadnej kontroli, zaś sam władca nie podlegał żadnym prawom, poza boskimi. Chociaż i system wyznaniowy nie ograniczał monarchy, gdyż mógł go zmienić. Religia panującego była bowiem religia państwową. Monarcha nie był tez przed nikim odpowiedzialny.

Administracja publiczna była oparta na zasadach centralizmu i koncentracji, resortowego podziału zadań państwa, hierarchicznego podporządkowania organów, kolegialności i jednoosobowości. Widoczne w niej były cechy biurokratyzmu, takie jak zawodowy już i fachowy korpus urzędników. Warto podkreślić, że monarchia absolutna doprowadziła do zmiany funkcjonowania prawa-prawo zwyczajowe zostało zastąpione stanowionym.

Aparat administracyjny był zależny wyłącznie od panującego – to jemu, a nie państwu podlegali urzędnicy. Władca sam podejmował wszystkie istotne decyzje, organy centralne (ministrowie) miały jedynie glos doradczy. Wydawane przez monarchę normy prawne wiązały tylko poddanych, a nie w pełni służby administracyjne. Tworzyło to charakterystyczny dla administracji doby absolutyzmu system administracyjnego „widzimisię”.

Przy charakterystyce monarchii absolutnej można wspomnieć także o teorii tzw. państwa policyjnego. Zgodnie z nią, wkraczanie panującego w każdą dziedzinę życia obywateli było uzasadnione. Miało to zapobiec grożącym społeczeństwu niebezpieczeństwom, a tylko władca interpretował co jest dobre dla obywateli. Działania te usprawiedliwiano „dobrem powszechnym”, a więc stawianiem interesu państwa ponad interesem indywidualnych obywateli.

10. Cechy charakterystyczne światłego absolutyzmu.

Po raz pierwszy samego pojęcia absolutyzm oświecony użył P. Lemercier de La Rivière, dla określenia nowej formy absolutyzmu kształtującej się w Europie w II poł. XVIII w. Podstawy ideowe a.o. wywodziły się z koncepcji filozoficznych C. Beccarii i H. Grotiusa.

W połowie XVIII wieku pojawiły się dwie nowe idee (doktryny). Podstawa była dla nich myśl oświeceniowa, która niosła ze sobą szereg nowych poglądów krytykujących system władzy absolutnej. Karol Monteskiusz (I doktryna) w dziele „O duchu praw” (1748) wyłożył teorię trójpodziału władz wg której powinny istnieć: władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza, każda niezależna od innych i powierzona innym organom władzy. Miały się wzajemnie kontrolować i hamować, aby żadna nie zdobyła dominacji nad pozostałymi. Inną teorię przedstawił Jan Jakub Rousseau(II doktryna) w „Umowie społecznej” (1762) – zasadę suwerenności ludu wg której wszelka władza miała pochodzić od ludu, a nie od Boga. Lud zrezygnował ze swych praw politycznych na rzecz monarchy. Było to nowe racjonalne, świeckie uzasadnienie suwerennej władzy panującego.

Rosnąca krytyka klasycznego absolutyzmu spowodowała przystosowanie się go do nowych warunków, pod nazwą absolutyzmu oświeconego. Był on próbą ustrojowego przeobrażenia klasycznego państwa absolutnego w duchu nowych teorii. Prowadziło to do zracjonalizowania organizacji państwowej i reform prawnych. Władza monarchy nie została jednak ograniczona i zachował on pełnię praw.

Monarcha oświecony był „pierwszym sługą państwa” co niosło obowiązek zapewnienia poddanym porządku prawnego, opieki i bezpieczeństwa. Tylko on wiedział, co jest dla nich najlepsze, co często prowadziło do ingerencji państwa w prywatną sferę życia obywateli.

Przeprowadzane na wielką skalę reformy administracji spowodowały rozrost biurokratyzmu
i centralizacji, co doprowadziło w końcu do powstania państwa policyjnego, ograniczającego wolność osobistą jednostki często bezbronnej wobec władzy aparatu państwowego.

Absolutyzm oświecony najpełniej rozwinął się w Prusach (Fryderyk II Wielki), Austrii (Maria Teresa i Józef II). W Rosji część idei absolutyzmu oświeconego przyjęła Katarzyna II Wielka. W Rosji bowiem większy nacisk położono na absolutyzm, a mniejszy na oświecenie. Nie wystąpił we Francji gdzie krytyka reżimu absolutnego doprowadził w 1789 do wybuchu rewolucji, a Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela wytyczyła inny kierunek zmian.

11. Monarchia konstytucyjna i jej rodzaje.

Forma rządów w państwie, w którym konstytucja określa status władzy monarchy i organów przedstawicielskich. Na mocy konstytucji monarcha dzieli władzę z organem przedstawicielskim.

Konstytucjonalizm wprowadziła Rewolucja Francuska i Rewolucja Amerykańska. Pojawiła się idea spisanej konstytucji. Była to ustawa o charakterze nadrzędnym i wynikała z teorii J.J Rousseau-miała być odnowieniem umowy społecznej. W konstytucji pojawiła się idea trójpodziału władzy, idea praw obywatelskich i idea suwerenności.

W XIX w konstytucje europejskie były przeważnie oktrojowane (nadawane) przez monarchów (np. Francuska Karta Konstytucyjna, Konstytucja Księstwa Warszawskiego). Konstytucje oktrojowane były aktami łaski i utrzymywały bardzo silną władzę monarszą, ale jednocześnie stanowiły wyraz jej samoograniczenia.

Poszczególne formy państwa konstytucyjnego różnicuje się ze względu na pozycję władz. Monarchie konstytucyjne można podzielić na :

• Monarchie ograniczone – odrzucała zasadę suwerenności narodu i 3-podziału władzy. Istnieje ciało ustawodawcze, władza wykonawcza (dualistyczna-monarcha i ministrowie) i sądownicza. Dominująca władzą był jednak monarcha, który posiadał w swych rekach pełnię władzy wykonawczej. Władza ustawodawcza była natomiast podzielona miedzy ciało ustawodawcze, ale duża część kompetencji ustawodawczych należało do monarchy. Przewaga monarchy przejawiała się tutaj tym, iż posiadał on inicjatywę ustawodawczą i prawo sankcji ustawodawczej (weto absolutne). Każda ustawa parlamentu aby weszła w życie wymaga podpisu monarchy. Władca posiadał również duży wpływ na władze sądowniczą: mianował sędziów. Monarcha ma dodatkowo swoje własne uprawnienia (prerogatywy, np. dekrety i prawo łaski). Ograniczenie szerokiej władzy panującego polegało na uzyskaniu zgody parlamentu na ustawy dotyczące podatków i prawa sądowego.

Monarcha powołuje rząd, który ponosi odpowiedzialność konstytucyjną oraz polityczną przed monarchą, ale nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej.

Przykładem monarchii ograniczonej może być przednapoleońska Francja.

• Monarchie parlamentarne – zawsze gwarantowała suwerenność narodu i 3-podzial władzy z reguły z przewagą władzy ustawodawczej. Władza wykonawcza jest dualistyczna (monarcha i parlament z premierem na czele). Władza ustawodawcza może być dualistyczne lub nie. Władza sądownicza uzyskuje władzę niezawisłości. Przewaga władzy ustawodawczej polega na tym, że poza władza ustawodawczą, parlament ma tez władze kontrolne i kompetencje kreacyjne. Monarcha pełni funkcje głowy państwa o charakterze reprezentacyjnym i posiada niewielkie kompetencje. Jego zwykle uprawnienia, by zyskać aktualność muszą być kontrasygnowane przez członka rządu (dlatego monarcha nie ponosi odpowiedzialności politycznej). Prerogatywy nie wymagały niczyjej zgody, ale monarcha miał ich niewiele. Przykładem może być Anglia po Wiośnie Ludów.

12. Republika i jej rodzaje.

Republika to ustrój państwa, w którym najwyższe organy władzy (parlament i prezydenta) zostają powoływane w drodze wyborów na określony czas.

W konstytucjonalizmie republikańskim wykształciły się dwie podstawowe formy ustrojowe:

• R. prezydencka

• R. parlamentarna

• Są to dwie podstawowe formy republiki, ale posiada ona również mutacje

• Republika parlamentarna (system komitetowy, np. Szwajcaria)

• Republika semi-prezydencka (elementy systemu parlamentarno-gabinetowego i republiki prezydencjalnej)

• System kanclerski- prezydent pełni funkcje reprezentacyjne, pozycja premiera jest bardzo silna

13. Republika prezydencjalna a parlamentarna – różnice i podobieństwa.

REPUBLIKA Prezydencjalna

REPUBLIKA PREZYDENCJALNA

Powstała w S.Z (wzór).Podobny ustrój ma większość państw latynoamerykańskich To monarchia bez monarchy Idea 3-podział władzy w formie czystej (jedyny przykład)i idea suwerenności ( bo władza pochodzi z wyboru) Uprawnienia ustawodawcze ma tylko władza ustawodawcza. Parlament nie ma funkcji kreacyjnych ani kontrolnych. Nie może być rozwiązany przez głowę państwa. Szczególna pozycje posiada prezydent, pochodzący z wyborów powszechnych. Posiada szczególne uprawnienia wykonawcze i sprawuje prezydent posiadający najwyższą władzę (jednocześnie głowa państwa, wódz naczelny). Nie ponosi on odpowiedzialności przed parlamentem. On i powoływani przez niego ministrowie odpowiadają jedynie konstytucyjnie, tj. za złamanie prawa. Władza ustawodawcza i wyk. Są od siebie niezależne, występuje wyraźna separacja. Wł. Wyk. hamuje władze ust. Np. jeśli chodzi o budżet.

Miejsce monarchy zajmuje prezydent Pozostałe elementy są podobne Parlament ma przewagę (funkcje ust, kreacyjne i kontrolne)

14. System rządów autorytarnych – charakterystyka.

Kryzys ekonomiczny lat 20. XX wieku niósł ze sobą krytykę demokratycznych standardów ustrojowych. Część państw zachowała demokrację, część stało się państwami autorytarnymi lub totalitarnymi.

Państwa autorytarne to republiki lub monarchie, które odrzuciły 3-podzial władzy. Autorytaryzm to już nie demokracja, a jeszcze nie faszyzm. System taki podporządkowywał wszystko interesom państwa, to państwo było najważniejsze. Był to system rządów opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy. Pełnia władzy była mu podporządkowana. Skupiał w swej ręce władze u, w i s. Taka wybitna jednostka stała ponad prawem i miała prawo do decydowania o wszystkich segmentach władzy państwowej.

Specyficzny charakter posiadały prawa obywatelskie. Im większy był lojalizm i wkład do państwa tym jednostka posiadała więcej praw. O lojalności orzekała administracja i patie polityczne (ale nie funkcjonujące w parlamencie).

Rządy były wykonywane za pomocą rozkazów, nakazów, sankcji karnych. Podstawą władzy jest często rozbudowany aparat przymusu w postaci armii, policji i służb bezpieczeństwa. Podtrzymują one władzę, co wiąże się z częstym stosowaniem lub grożeniem przymusem państwowym. W przeciwieństwie do totalitaryzmu ta dowolność posługiwania się przymusem ogranicza się tylko do jawnych przeciwników systemu. Jest to wybiórcze stosowanie przymusu, a nie powszechne i przejawia się w policyjnej inwigilacji czy represjonowaniu tylko aktywniejszych krytyków przywódcy autorytarnego i jego rządów.

Przykładem rządów autorytarnych, mogą być rządy J. Piłsudskiego i jego następców w Polsce w latach 1926-39.

15. System rządów parlamentarno-gabinetowych – charakterystyka.

16. Charakterystyka państw totalitarnych (faszyzm i komunizm).

W XX pojawił się obok państw demokratycznych nowy ustrój polityczny, określony jako totalitarny.. Najważniejsze postacie totalitaryzmu stanowiły Niemcy hitlerowskie w okresie III Rzeszy (1933-1945) i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w okresie dyktatury Józefa Stalina (1924-53). Generalnie totalitaryzm to ustrój odznaczający się zasadą nieograniczonej kompetencji władzy państwowej, jej pełna centralizacją i kontrolowaniem przez władzę wszystkich dziedzin życia Poli, Gos i kul. Społeczeństwa. Ponadto opierający się na jednej oficjalnej ideologii, jednej masowej partii, podporządkowaniu jednostki państwu i stosowaniu metod terroru.

Ideologia faszystowska w skrajnej postaci przybiera formę nazizmu niemieckiego. Hitlerowskie Niemcy nie miały konstytucji (nihilizm prawniczy) za podstawy ustrojowe uznano program NSDAP z 1920 i książkę Hitlera „Main Kampf. Fundamentem był pogląd narodowosocjalistyczny. Naród był uważany za wspólnotę rasową, co oznaczało brak równości. Naród to wszyscy członkowie, nawet jeśli mieszkają za granicą. Naród miał prawa i decydował o wszystkim. Państwo składało się z : wojska, partii- jako wyraziciel woli narodu i organów władzy.

Występowała doktryna wodzowska-wódz był kanclerzem, prezydentem, premierem, najważniejszym ustawodawcą, zwierzchnikiem sil zbrojnych. Miał kompetencje totalne. Nie był związany żadną normą prawną, bo on był sam w sobie źródłem prawa.

Administracja była instrumentem w reku wodza. Była całkowicie niezależna, gdyż nie obowiązywało ja żadne prawo. W metodach admi. ważny był cel, a nie ważne są środki. Samorząd terytorialny był budowany na zasadach wodzostwa. Aparat partyjny przenikał się z aparatem państwowym.

W komunistycznej Rosji idea rasowa była zastąpiona idea klasową. Twierdzono jednak, że jest do niej genetyczna przynależność. Występowała dyktatura proletariatu (lud pracujący miast i wsi), który miał eliminować klasę posiadającą. Nie tolerowano własności prywatnej i postulowano własność kolektywną. Państwo przejmuje całkowitą kontrolę nad gospodarką poprzez upaństwowienie przemysłu i rolnictwa (stara się ograniczyć do minimum własność prywatną). Obowiązuje gospodarka planowa (system nakazowo-rozdzielczy);

W 1936 weszła konstytucja zwana stalinowską, która odrzuciła zasadę 3-podzialu władzy na rzecz pełnej jej centralizacji. Zwierzchnim organem państwa była Rada Najwyższa i jej prezydium z przewodniczącym na czele. Faktycznie jednak organy konstytucyjne pełniły rolę dekoracyjną, a realna władza była wykonywana przez instytucje partii komunistycznej. Była ona awangardą proletariatu (przodujący oddział klasy robotniczej). Szczególna rola przypadła przewodniczącemu partii, który dysponował wszechwładnymi uprawnieniami, który miał do dyspozycji zastępującą aparat państwa biurokracje partyjną i rozbudowany aparat służb bezpieczeństwa (NKWD, WCZk)

17. Administracja centralna i terytorialna przełomu XVIII i XIX na przykładzie Francji, Rosji, Austrii i Prus.

FRANCJA

Francja rewolucyjna.

W 1789 miała miejsce we Francji rewolucja. W 1791 wprowadzony nowy podział zadań miedzy resorty. Zorganizowano ministerstwo spraw wewnętrznych. Powołana do życia w 1789 r. Konstytuanta podjęła prace nad reformą administracji terytorialnej kształtowanej stosownie do maksymy uznającej Francję za „jedno i niepodzielne" ciało.

Reforma administracji terytorialnej wprowadzona dekretem z 1789 r. tworzyła nowy oparty na kryteriach racjonalistycznych 4-stopniowy podział administracyjny państwa na:

• Departamenty - na czele rady departamentalne-generalne. Organami wykonawczo-zarządzającymi rad były w departamentach dyrektoriaty

• Dystrykty (zlikwidowane w 1795 r) - na czele rady dystryktu (12 osobowe) - zajmowały się rozdziałem podatków pomiędzy gminy, sprawami pomocy społecznej, wojska, tworzeniem list obywateli uprawnionych do głosowania; dyrektoriaty dystryktu oraz syndykowie

• Kantony - okręgi wyborcze i sądowe.

Nowy model całkowicie wyeliminował aparat państwowy z administracji, powierzając wszystko słabo przygotowanym organom wybieranym i niedostatecznej ich kontroli. Nie przetrwało to zbyt długo i już w 1800 został zlikwidowany przez Napoleona.

Francja napoleońska.

Po zamachu stanu z 1799 r. i objęciu rządów przez Napoleona Bonapartego zmianie uległ system naczelnych organów państwowych. Cesarz jako jednowładca i dyktator osobiści sprawował władze wykonawczą. Zasada podziału władz uległa podczas jego dyktatury zatarciu. W celu zasięgnięcia opinii Napoleon powoływał ministrów, którzy stali na czele resortów i nie tworzyli żadnego organu kolegialnego (rady ministrów). Opracowywanie projektów prawa oraz sądownictwo administracyjne w drugiej instancji powierzono Radzie Stanu, której członkowie nominowani byli przez pierwszego konsula. Okres rządów Napoleona I charakteryzował się licznymi reformami wewnętrznymi min. reforma administracji lokalnej, sądownictwa oraz kodyfikacja prawa.

Nową administrację wprowadzała ustawa z 17 lutego 1800r. Zrywała ona z Kolegialnością i obieralnością organów administracyjnych. Cala administracja oparta została na zasadach centralizmu, biurokratyzmu, podziału resortowego, hierarchiczności struktur oraz na zasadzie jednoosobowości. Wyposażała ona w uprawnienia władcze poszczególne osoby, nie zaś wieloosobowe organy.

Brak było w zasadzie całkowicie nowoczesnego samorządu terytorialnego. Wprowadzono podział kraju na:

• Departamenty - na czele stał prefekt, który podlegał ministrowi spraw wewnętrznych. Przy prefekcie utworzono radę prefekturalną . Działała też rada departamentalna (generalna) jako organ doradczy i uchwalający.

• Okręgi - na czele stał podprefekt podległy służbowo prefektowi. U jego boku działała rada okręgowa.

ROSJA

Panowanie Piotra I (1689-1725) wprowadziło szereg reform, które objęły niemal wszystkie dziedziny życia. Rozpoczęte reformy kontynuowała Katarzyna II (1762-1796) wprowadzając Rosję do kręgu monarchii oświeconych.

W 1721 r. senat ogłosił Piotra I imperatorem (cesarzem) Wszechrosji. Tym samym Rosja stała się cesarstwem.Cesarz był monarchą samowładnym, nie ponosił przed nikim odpowiedzialności, nie podlegał żadnemu prawu i niczyjej kontroli.

W 1711 r. utworzony został Senat Rządzący - początkowo jako organ doradczy cesarza. Kompetencje senatu jako najwyższej instytucji państwowej obejmowały szeroki zakres spraw, m.in. finanse, skarbowość, kontrolę nad administracją i sądownictwa, funkcja sądu najwyższego.

Senat posiadał własną kancelarię a także osobne urzędy. Należały do nich: |

• Urząd fiskałów- sprawowali oni nadzór nad urzędnikami wszystkich szczebli i donosili o ich nadużyciach

• Prokuratura - W 1722 r. zorganizowano przy senacie z mianowanym przez cesarza generał-prokuratorem na czele. Urzędnik ten pełnił funkcję „oka monarchy" sprawując nadzór nad działalnością senatu i wykonywaniem jego zarządzeń..

• Kolegia - centralne instytucje, zwane kolegiami. Przetrwały one do 1802r., kiedy zostały zastąpione ministerstwami przez Aleksandra I..

• Departamenty - Katarzyna II w 1763 roku w celu usprawnienia pracy i szybszego załatwienia zaległych spraw zreorganizowała Senat dzieląc go na sześć departamentów, ustanawiając przy każdym departamencie osobnego ober-prokuratora.

• Najwyższa Tajna Rada - po śmierci Piotra I w latach 1726-1730 funkcjonowała ponadto Najwyższa Tajna Rada, będącą organem doradczym władcy, która w praktyce za panowania Katarzyny I przejęła faktyczną władz, podporządkowując sobie najwyższe organa władzy jak Senat i kolegia.

Administracja lokalna:

Reformy tego szczebla administracji przeprowadzone zostały przez Piotra I. Kraj podzielono na gubernie, prowincje i dystrykty. W 1775 r. Katarzyna II wydała „Ordynację o administracji guberni" zwiększającą ich liczbę. Gubernatorzy podporządkowani zostali bezpośrednio monarsze i senatowi. Poszerzono znacznie zakres ich władzy. Przy nich powołano organy doradczo-wykonawcze zarządy gubernialne.

Gubernie podzielono na powiaty (ujezdy) - na ich czele stali wybierani przez szlachtę ziemscy isprawnicy (zwani też kapitanami) tworzący wraz z dwoma asesorami tzw. niższy sąd ziemski, będący organem administracyjno-policyjnym.

AUSTRIA

W latach panowania cesarzowej Marii Teresy oraz jej syna Józefa II tj. 1740 -1790 miały miejsce Reformy terezjańsko -józefińskie w monarchii habsburskiej.

Tworząc administracje centralna powołano utworzona 5 kolegialnych instytucji resortowych:

• Nadworna Rada Wojenna: zajmowała się sprawami wojska. W 1749 roku zreorganizowano ją, tworząc Narodową Radę Wojenną i Generalny Komitet Wojenny.

• Nadworna Izba Skarbowa - zajmowała się sprawami finansów państwa czyli tzw. zarządem skarbu. Dla kontroli nad rachunkowością w 1762r. utworzono Nadworną Izbę Rachunkową.

• Najwyższa Izba Sprawiedliwości - pełniła funkcje naczelnego zarządu wymiaru sprawiedliwości , a także sądu najwyższego.

• Kancelaria Stanu - sprawowała zarząd nad dworem monarchy oraz sprawami zagranicznymi.

• Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko-Austriacka - zajmowała się sprawami zarządu wewnętrznego, czyli administracji. Podzielona była na 13 departamentów, które odpowiadały resortom administracji państwowej.

Dodatkowo, w 1762 roku powołano Radę Stanu, która była organem doradczym monarchy, ale także kontrolowała wszystkie władze w państwie.

Reformy terezjańsko –józefińskie wprowadziły także w 1763 r. jednolity zarząd na szczeblu lokalnym (oprócz Węgier). Kraj podzielony został na:

• Gubernie - na czele których stali gubernatorzy mający do pomocy radców gubernialnych. Gubernie dzieliły się na :

• Cyrkuły - na czele których stali starostowie obwodowi - podlegali oni bezpośrednio gubernatorom.

PRUSY

Głównymi autorami reformy administracji państwa, ale także jego potęgi militarnej byli kolejni władcy Prus: Fryderyk Wilhelm I oraz jego syn Fryderyk II Wielki, którzy rządzili w latach 1713 - 1786.

Król w Prusach sprawował rządy osobiste. Koordynował całą działalność podległych mu ministrów.

Centralne, kolegialnie zorganizowane instytucje resortowe oparte zostały na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. W praktyce pełna jedność zarządu państwowego realizowana była wyłącznie przez samego króla, w jego gabinecie (tzw. rządy gabinetowe), a ministrowie zachowywali jedynie uprawnienia czysto wykonawcze.

Stworzony w Prusach w XVIII wieku system państwa policyjnego wymagał gruntownych reform.

Pierwszy etap reform zarządu centralnego i administracji lokalnej przeprowadzony został na początku XIX w. Reformy te choć w założeniach swych postępowe nie godziły jednak w istotę absolutyzmu monarszego.

Celem reformy zarządu centralnego likwidowała anachroniczny system kolegialności wprowadzając w to miejsce zasadę jednoosobowości. W 1808 r. powołano 5 odpowiedzialnych ministrów stojących na czele resortów:

• spraw zagranicznych,

• wojny,

• skarbu,

• sprawiedliwości,

• spraw wewnętrznych

W 1810r wprowadzono urząd kanclerza, koordynujące działalność ministerstw. Od 1814 r. stał on na czele Ministerstwa Państwa (byli w niej wszyscy ministrowie). Po 1822 r. w miejsce kanclerza przewodnictwo rady objął prezydent ministrów (od 1848 r. premier).

Utrzymywał się kolegialny system działania rady ministrów (równe stanowisko ministrów w stosunku do jej szef, a przede wszystkim do króla, któremu ministrowie byli bezpośrednio podporządkowa ).

W 1817 r. utworzono Radę Państwa będącą jedynie organem doradczym króla w sprawach legislacyjnych.

W latach 1808 -1815 dokonano również reorganizacji władz lokalnych.

18. Geneza i istota samorządu terytorialnego i jego pierwsze instytucje na postawie Anglii, Francji i Prus.

Samorząd stał się w XIX wieku zasadniczą formą decentralizacji administracji państwowej. Za H. Izdebskim należy przyjąć, że samorząd to samodzielne i zasadniczo niezależne zawiadywanie przez grupy obywateli swoimi prawami, które polega na wykonywaniu funkcji administracji publicznej.

Najważniejszy był samorząd terytorialny, który uważano za formę udziału obywateli w rządzeniu. Miał on charakter powszechny, bo obejmował wszystkich obywateli mieszkających na terenie danej jednostki podziału terytorialnego państwa. Zajmował się zarządzaniem spawami społeczności lokalnej w sposób niezależny od administracji rządowej. Choć niezależność owa nie wykluczała nadzoru państwowego. Do dalszych cech samorządu terytorialnego należy zaliczyć:

• powoływanie jego organów w drodze wyborów,

• brak zasady hierarchicznego podporządkowania,

• opieranie się na zasadach kolegialności w załatwianiu spraw

• początkowo honorowe (bezpłatne) pełnienie funkcji.

Dla kształtowania się konstrukcji samorządu terytorialnego duża rolę odegrał pogląd, wywodzący się jeszcze z idei fizjokratyzmu, że na sprawach potrzeb lokalnych społeczności żyjących w gminach najlepiej znają się sami mieszkańcy.

Już w XVIII wieku pojawiły się poglądy, ze gmina posiada własna, nienaruszalna sferę działania. W XIX gdy kompetencje organów samorządowych zaczęto określać w drodze ustaw, przyjął się podział na tzw. własny zakres działania gmin i poruczony przez państwo. W ten sposób gminom powierzono samorząd we własnych sprawach i lokalną administracją państwową.

Prusy

W Prusach zorganizowano na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego, z wyjątkiem rejencji, samorząd. Najwyższym szczeblem samorządu był samorząd prowincjonalny. Jego organem samorządu prowincjonalnego był sejm prowincjonalny. Organami wykonawczymi sejmu byli: wybierany przez sejm wydział prowincjonalny i wybrany dyrektor krajowy, reprezentujący wydział.

Organem pruskiego samorządu powiatowego był (1872) sejmik powiatowy. Przewodniczył mu starosta- landrat. Władza wykonawczą był wydział powiatowy.

Austria

W monarchii austro-węgierskiej występował samorząd krajowy i powiatowy. Samorząd krajowy łączył się z autonomią krajów koronnych. Samorząd powiatowy dopuszczono jedynie w czterech krajach koronnych (istniał w Galicji). Jego organami były:

• rada powiatowa o władzy uchwałodawczej i kontrolnej

• wydział powiatowy o władzy wykonawczej. Na czele wydziały powiatowego stał marszałek powiatu

Rosja

Właściwą reformę samorządową przeprowadzono w Rosji w 2. poł XIX w, w związku ze zniesieniem poddaństwa chłopów (1864).

W 1864 powołano ziemstwa- jednostki samorządowe na terenie powiatów i guberni. W powiatach utworzono zgromadzenia powiatowe i zarządy powiatowe, odpowiednio o charakterze organów uchwalających i wykonawczych. Na terenie guberni zaczęły działać zgromadzenia gubernialne i zarządy gubernialne o analogicznych uprawnieniach uchwałodawczych i wykonawczych. Zgromadzenia pochodziły z wyborów ograniczonych jednak wysokim cenzusem majątkowym.

Francja

Samorząd we Francji rozwinął się słabo i z opóźnieniem. Początkowo funkcjonował tylko w gminach. Poważne reformy samorządu przeprowadzono w latach 70-tych XIX w, gdy Francja stała się republiką (1870/71). Zaczęto organizować powszechne wybory do rad samorządowych oraz- co istotne- za związek samorządowy uznano departament. Rozszerzono uprawnienia działających w departamentach jako organy uchwałodawcze rad generalnych, które nie pochodziły już z nominacji, a z wyborów. Powołano tez komisje departamentalne kontrolujące perfekta. Prefekt pozostał jedynym organem samorządu w departamencie, co znacznie osłabiało samorząd. Cecha charakterystyczną samorządu francuskiego było ponadto ograniczenie instytucji samorządowych w Paryżu, który formalnie był gminą.

21. Reformy administracji centralnej i lokalnej w XIX w. na przykładzie Prus, Rosji i Austrii

AUSTRIA

Do 1848 r. w Austrii pozostawiono ustrój administracyjny wprowadzony w ramach reform terezjańsko- józefińskich. Monarchia austriacka nadal rządzona była absolutnie. Całością spraw państwowych kierował osobiście cesarz, odbywający konferencje z urzędnikami tworzącymi ścisły gabinet. Na początku XIX wieku gabinetowi temu zaczął przewodniczyć minister odgrywający w praktyce rolę zbliżoną do premiera rządu.

Zmiany przyszły w 1848 r. została ogłoszona przez cesarza konstytucja (zawieszona 1848 r.). W 1849 r. została oktrojowana przez nowego cesarza kolejna konstytucja.

W 1851 r. została ona jednak uchylona i nastąpił powrót do rządów absolutnych.

Upadek tych rządów nastąpił dopiero w 1859 r. Powołano wtedy na stanowisko ministra stanu polityka Agenora hr. Gołuchowskiego, z którego inicjatywy wydany został „Dyplom październikowy", który tworzył podstawy autonomii krajów koronnych poprzez wprowadzenie instytucji sejmów krajowych. „Dyplom październikowy” zastąpiony został w 1861 r. „Patentem lutowym" i od tego momentu w Austrii zostały wprowadzone rządy konstytucyjne.

Dalsze zmiany nastąpiły w 1867 r. - doszło do przekształcenia Austrii w dualistyczną monarchię austrowęgierską. W tym samym roku uchwalono nową konstytucję.

Administracja centralna

W 1848 r. likwidacji uległy dawne urzędy centralne. Utworzono w to miejsce ministerstwa wraz z Radą Ministrów, na której czele stał Prezes Rady Ministrów. Stworzony został system rządów gabinetowych. Po 1867 r. powołano dwa odrębne rządy - dla krajów austriackich i węgierskich. Jedynie trzy resorty pozostawiono wspólne: spraw zagranicznych, wojny i finansów.

Wszyscy ministrowie powoływani byli i odwoływani przez cesarza, do niego też należało tworzenie nowych resortów. W celu zapewnienia sprawnej administracji cesarz nie tylko kontrolował osobiście prace rządu oraz dbał o obsadę większości stanowisk urzędniczych w państwie, ale również odbywał częste podróże inspekcyjne.

Rządowa administracja lokalna

Austriacka część monarchii podzielona została w 1849 r. na 17 krajów koronnych. Na czele zarządu stał początkowo gubernator a następnie namiestnik. Namiestnik był reprezentantem cesarza w terenie oraz szefem administracji rządowej w kraju. Sprawował swą władzę za pomocą urzędu zwanego namiestnictwem. Do jego kompetencji należało m.in: reprezentowanie cesarza w terenie, szefowanie administracji rządowej, nadzór nad władzami autonomicznymi.

Kraje koronne dzieliły się początkowo na okręgi oraz powiaty, a od 1867 r. tylko na powiaty. Na czele powiatu postawiono starostę. Organem pomocniczym starosty było starostwo powiatowe.

Władze autonomiczne i samorządowe

„Patent lutowy" z 1861r. wprowadził, obok administracji rządowej, działające w oparciu o Statuty Krajowe władze autonomiczne w poszczególnych krajach koronnych oraz samorząd powiatowy i gminny.

AUTONOMIA KRAJOWA – jej organami były Sejmy Krajowe i Wydziały Krajowe.

Jednoizbowy Sejm Krajowy składał się z wirylistów (osób wchodzących do sejmu z tytułu piastowanej godności) oraz posłów wybieranych w systemie kurialnym. Na czele Sejmu Krajowego stał marszałek krajowy. Kompetencje sejmu obejmowały m.in.:

• Zmiany przepisów Statutu Krajowego

• Sprawy kultury krajowej (rozumiane jako rolnictwo, leśnictwo, hodowla)

Wydział Krajowy był organem wykonawczym sejmu a zarazem komisja sejmowa przygotowująca między innymi projekty ustaw. Na jego czele znajdował się marszałek krajowy.

SAMORZĄD POWIATOWY:

• Rada powiatowa jako organ uchwałodawczo-kontrolujący. Wyłaniała ona ze swego grona wydział powiatowy.

• Wydział powiatowy jako organ wykonawczo-zarządzający. Na czele stał marszałek powiatu zatwierdzany przez cesarza.

ROSJA

Z chwilą objęcia tronu przez Aleksandra I w 1801r. podjęło prace nad reformą kolegialnego systemu organów państwowych które został wprowadzony w XVIII w. W wyniku owych reform cesarz zachował władzę absolutną i nieograniczoną, przeobrażeniom podlegała jednak struktura zarządu państwem.

ADMINISTRACJA CENTRALNA

Pierwszym nowym organem centralnym była utworzona w 1801r. Rada Nieustająca, składająca się z przedstawicieli arystokracji. Był to organ doradczy cesarza, ze stale urzędującą kancelarią.

W 1802r. skasowano kolegia, tworząc w to miejsce urząd ministrów wraz z podległymi im ministerstwami. Dzieliły się one na departamenty, na których czele stali dyrektorzy.

Ministrowie mianowani byli przez cesarza i przez nim tylko odpowiedzialni. Decyzje podejmował ^: jednoosobowo, a ze swej działalności składali cesarzowi sprawozdania. Wchodzili w skład Rady Państwa, nie tworzyli jednak gabinetu. Aż do 1905 r brak było właściwej Rady Ministrów z premierem na czele.

W 1812r. zorganizowano Komitet Ministrów jako kolejny organ doradczy cesarza. Pozbawiony był możliwości samodzielnego decydowania. Składał się on z ministrów, szefów departamentów Rady Państwa oraz kierowników urzędów centralnych. Komitet obradujący z udziałem monarchy zyskał natomiast miano Rady Ministrów.

W 1810r. utworzony nowy organ - Radę Państwa. Także ta instytucja nie uzyskała uprawnień władczych, pozostając wyłącznie organem doradczym. Od 1882r. pełniła rolę Komisji Kodyfikacyjnej. Z chwilą jej powołania zakończyła działalność Rada Nieustająca. Do Rady Państwa wchodzili z urzędu ministrowie oraz kierownicy urzędów centralnych. Dzieliła ona na departamenty, posiadała też własną kancelarię prowadzącą sprawy biurowe.

W 1802r. zreorganizowano Senat Rządzący. Oprócz funkcji sądu najwyższego o uprawnieniach kasacyjnych, powierzono mu nadzór nad wpływami z podatków i wydatkami państwowymi oraz nad wszystkimi ministerstwami. Spełniał rolę trybunału administracyjnego. Do niego należało także ogłaszanie ustaw. Dzielił się na departamenty, przy których funkcjonowali ober prokuratorzy.

Przy boku monarchy działała od czasów Aleksandra I Kancelaria Cesarska. Znaczenie jej wzrosło za następnego władcy- Mikołaja I, który podzielił też kancelarię na wydziały. Kancelarii podlegała policja.

ADMINISTRACJA LOKALNA

Do końca istnienia monarchii zasadniczo utrzymano podział administracyjny z poprzedniego stulecia. Kraj podzielony był na gubernie z gubernatorami na czele. Byli oni przedstawicielami władzy centralnej w terenie i wykonawcami decyzji ministra spraw wewnętrznych.

Zespoły guberni tworzyły generał – gubernatorstwa. Gubernie dzieliły się na powiaty (ujezdy). Ich zarząd tworzyli: naczelnik, asesor, dwóch sielskich.

PRUSY

Konstytucja z 1871 r. wyliczała szczegółowo kompetencje przyznane organom Rzeszy. Władza wykonawcza została zorganizowana w sposób oryginalny. Spoczęła ona w rękach Cesarza Niemieckiego oraz Kanclerza Rzeszy. Cesarz sprawował funkcje naczelnego wodza, szefa polityki zagranicznej. Powoływał on kanclerza. W praktyce zostawał nim premier rządu pruskiego. Należy zaznaczyć, ze kanclerz był właściwie jedynym organem władzy wykonawczym. Odpowiadał za swoja działalność wyłącznie przed cesarzem. Kontrasygnacie kanclerza polegały wszystkie akty państwowe cesarza.

Centralny aparat administracyjny rzeszy organizowano stopniowo. Z czasem powstało kilkanaście urzędów centralnych z sekretariatami stanu na czele.. Sekretarze stanu wykonywali funkcje delegowane przez kanclerza Rzeszy. Ministrów jako taki, ani Rady Ministrów nie powołano.

Na początku XIX wieku Prusy przeszły reformę administracji terytorialnej. Zniesiono kamery wojny i domen. Na czele prowincji stanęli nadprezydenci prowincji, którzy na tym obszarze byli reprezentantami króla. Prezesi rejencji posiadali na terytorium swojej działalności rozległe kompetencje. Na czele powiatów stanęli landraci czyli starostowie.. Wszyscy wymienieni urzędnicy pochodzili z nominacji. Lata 70 XIX przyniosły samorządowe organy uchwałodawcze i wykonawcze. Doszło również do oddzielenia sądownictwa od administracji.

21. Typy sądownictwa administracyjnego w Europie w XIX wieku Na przykładzie Francji, Prus i Austrii.

Nowoczesne sądownictwo administracyjne narodziło się w Europie w XIX wieku. W tym stuleciu ukształtowały się dwa podstawowe systemy kontroli administracji:

• System angielski - sporne sprawy administracyjne rozpatrywały sądy powszechne. System

• kontynentalny vel francuski - w drugiej połowie XIX w. zaczął się w Europie odwrót od zasady powierzania kontroli administracji sądom powszechnym. Rozpowszechniły się osobne, niezawisłe sądy administracyjne. Wykształciły się 3 modelowe rozwiązania sądownictwa kontynentalnego: francuskie, austriackie i pruskie. Modele te wiążą się z różnymi metodami określania uprawnień sądów administracyjnych oraz z różnym trybem orzekania. Różne są także ilości instancji sądowych.

FRANCJA

Za datę narodzin sądownictwa administracyjnego we Francji uchodzi rok 1799. Sądownictwo administracyjne zostało zorganizowane dwuinstancyjnie.

• W 1799 r. powołano Radę Stanu, która obok innych zadań pełniła funkcję najwyższego sądu administracyjnego. Kompetencje Rady Stanu określono przy pomocy ogólnej formuły, czyli klauzuli generalnej. Klauzula generalna przyznawała sądowi administracyjnemu rozpatrywanie skarg na wszystkie decyzje wydane przez organy administracyjne i naruszające prawo.

• W tym samym roku powołano w departamentach rady prefekturalne, które obok innych funkcji spełniały rolę sądów administracyjnych I instancji. Uprawnienia rad prefekfuralnych określono klauzulą enumeratywna polegającą na szczegółowym wyliczeniu spraw należących do sądów administracyjnych.

Sądy administracyjne francuskie rozpatrywały 2 typy spraw. Stosownie do tych typów wyróżniono skargę kasacyjną (o uchylenie aktu administracyjnego) oraz pełnego orzekania (o samo odszkodowanie za błędy administracji)

PRUSY

W Prusach właściwe sądownictwo administracyjne powołano w latach 1872-1883. Pruskie sądownictwo administracyjne było trójinstancyjne.

• Rolę sądów I instancji pełniły wydziały powiatowe -organy wykonawcze samorządu powiatowego. W wydzielonych miastach I instancję stanowiły wydziały miejskie. W ten sposób najniższą instancję powiązano z samorządem terytorialnym.

• Jako sądy II instancji ustanowiono wydziały obwodowe (działały one na szczeblu rejencji, wyjątkowo rozstrzygały również skargi I instancji).

• Najwyższą instancją sądową był Wyższy Trybunał Administracyjny, który był oddzielony od administracji jak i od sądów zwyczajnych (mógł orzekać zarówno w I, II i III instancji w zależności od rodzaju sprawy).

Uprawnienia pruskich sądów administracyjnych określono przy pomocy metody mieszanej. Zasadniczą metodą było wyliczenie spraw podlegających orzecznictwu sądów administracyjnych (enumeracja). Klauzulę numeracyjną uzupełniała klauzula generalna, stosowana w sprawach policyjnych i skarbowych.

Kompetencja sądów pruskich pozwalała na orzekanie w większości przypadków merytorycznie, ale w niektórych przypadkach sądy orzekały też kasacyjnie.

AUSTRIA

W Austrii sądownictwo administracyjne powstało na podstawie konstytucji z 1867 r. Było to jednoinstancyjne sądownictwo administracyjne.

W roku 1875 powołano Trybunał Administracyjny. Trybunał składał się przeważnie z fachowców, połowa sędziów musiała posiadać kwalifikacje sędziowskie. Na czele trybunału stali tzw. pierwszy i tzw. drugi prezydent.

Kompetencje trybunału określono przy pomocy klauzuli generalnej. Rozstrzygał on skargi na sprzeczne z prawem decyzje administracyjne. Jednocześnie wyłączono spod jego kompetencji pewne sprawy wyliczając je enumeratywnie.

Trybunał posiadał wyłącznie uprawnienia kasacyjne wobec zaskarżonego aktu administracyjnego, co oznaczało, że mógł zatem zaskarżoną decyzję uchylić i odesłać właściwemu organowi administracyjnemu do ponownego rozpoznania.

Trybunał Administracyjny konkurował w praktyce z innym sądem- Trybunałem Państwa. Zakres jego kompetencji nie był jasno określony, co często powodowało spory. Trybunał Państwa rozstrzygał m.in. skargi o naruszenie konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywatelskich.

II. HISTORIA ADMINISTRACJI NA ZIEMIACH POLSKICH.

1. Komisje rządowe w czasach stanisławowskich.

Lata 1764-1775 przyniosły wiele zmian w funkcjonowaniu administracji publicznej. Już w 1764 w czasie obrad sejmu konwokacyjnego powołano dwie centralne, resortowe instytucje administracyjne: Komisję Skarbową i Komisję Wojskową, ustanawiając identyczne komisje w Wielkim Księstwie Litewskim (unia z 1569). Były one pierwszymi nowoczesnymi i centralnymi organami administracji rządowej.

Organizacja Komisji opierała się na zasadzie kolegialności i odpowiedzialności przed sejmem. Przewodniczyli komisjom z urzędu: skarbowym -podskarbiowie (koronny i litewski), zaś wojskowym-hetmani. Członków komisji wybierał sejm na okres dwóch lat spośród poczwórnej liczby kandydatów przedstawionych przez króla.

Do zadań Komisji Skarbowej obok funkcji fiskalnych i gospodarki budżetowej, należały prace nad rozbudową komunikacji i transportu (budowa dróg). Ważnym celem było popieranie inicjatyw dotyczących rozwoju przemysłu i handlu W zakres uprawnień Komisji Skarbowej wchodziło także sądownictwo w sprawach handlowych i skarbowych.

Komisji Wojskowej powierzono kwestie organizacji i modernizacji sił zbrojnych, wyszkolenia armii oraz jej odpowiednie zaopatrzenie materialne i finansowe. Dodatkowo do jej kompetencji należało również sądownictwo w sprawach osób wojskowych i cywilnych przeciw wojskowym. Działały jednak mniej sprawnie ni ż komisje skarbowe. Ostatecznie, w 1776 roku uległy likwidacji, a ich zadania przejął departament wojskowy Rady Nieustającej.

W latach 1965-1768 –w celu podniesienia za upadku miast królewskich i uzdrowienia ich gospodarek powstały komisje boni ordinis (dobrego porządku). Zajęły się one: uporządkowaniem miast, sprawa ich oczyszczenia, odbudowy ulic i domów według nowego planu regulacyjnego, wybrukowaniem ulic.

W 1773 powołano Komisje Edukacji Narodowej jako trzecia komisja wielka, wspólna dla Korony i Litwy, która skupiła w swym reku funkcje administracyjnej władzy oświatowej, podporządkowując sobie prawie wszystkie szkoły i wprowadzając jedność ich zarządu. Pełniła ona ponadto pewne funkcje sądownicze i gospodarcze. Posiadała szeroką autonomię, podlegając wyłącznie królowi. Powołane przez Komisję w 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, złożone z pedagogów i uczonych, opracowało 27 nowych podręczników.

W 1775 powołano także komisje nad szpitalami. Do jej zadań należało: zakładanie nowych szpitali i reorganizacja zarządu już istniejących, organizacja powiatowej służby zdrowia, powołanie kolegium lekarzy, aptekarzy i akuszerek.

Do zadań utworzonej w czerwcu 1791 roku Komisji Policji, której podlegały główne miasta królewskie -należały nie tylko sprawy bezpieczeństwa i spokoju mieszkańców lecz także sprawy tzw „wygody publicznej” Kraj podzielono na 8 - podległych Komisji -wydziałów policyjnych, zwanych „intendencjami”, na których czele stali intendenci policji, mając do pomocy strażników. Kompetencje Komisji Policji obejmowały policję bezpieczeństwa, obyczajową, budowlaną, handlową jak również zagadnienia zdrowia i opieki społecznej.

2. Rada Nieustająca.

W 1775 przez Sejm Rozbiorowy została powołana Rada Nieustająca- pierwszy w Polsce kolegialny organ rządowy i od 1776 stojący ponad komisjami. Miała pełnić funkcje rządu centralnego, ograniczając jednocześnie maksymalnie władzę królewską. Król utracił na jej rzecz prawo wydawania poleceń osobistych organom administracji i uprawnienia nominacyjne w stosunku do urzędników i oficerów. Podlegał decyzjom Rady, przewodnicząc jej tylko i dysponując tylko jednym głosem.

Rada działa w składzie plenarnym liczącym 36 członków – tzw. konsyliarzy, powoływanych co dwa lata przez sejm (połowę składu mianowała izba senatorska spośród swoich członków, a drugą połowę izba poselska). Kolejni członkowie byli wymieniani w 2/3 składu, 1/3 składu zawsze wybierana była spośród członków poprzedniej kadencji, w celu zachowania ciągłości prac. Spośród przedstawicieli izby poselskiej wybierano marszałka Rady Nieustającej. W rzeczywistości większość członków była rosyjskimi płatnymi agentami.

Wszystkie decyzje zgodnie z zasada kolegialności, zapadać miały absolutna większością głosów. Do rady należało kierownictwo i nadzór nad administracja w państwie, inicjatywa ustawodawcza, kontrola urzędników centralnych, a od 1776 także interpretacja obowiązującego prawa. Członkowie Rady ponosili odpowiedzialność przed sejmem za przekroczenie swych uprawnień.

Oprócz zebrań plenarnych, Rada prowadziła prace w 5 departamentach stanowiących zalążek ministerstw:

• Departament Interesów Cudzoziemskich (spraw zagranicznych) – zajmował się dyplomacją; na czele stał król.

• Departament Skarbu - nadzorował prace Komisji Skarbowej Koronnej i Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajmował się rozwojem rzemiosła, handlu i przemysłu; na czele: podskarbi.

• Departament Sprawiedliwości - nadzorował system sądowy, dbał o właściwą egzekucję wyroków; na czele stał Kanclerz.

• Departament Wojskowy - od 1776, gdy skasowano Komisję Wojskową Koronną i Komisję Wojskową Wielkiego Księstwa Litewskiego przejął bezpośrednią kontrolę nad wojskami Rzeczypospolitej; na czele stał hetman.

• Departament Policji, czyli Dobrego Porządku - nadzorował miasta królewskie; na czele stał Marszałek.

Rosnąca niepopularność Rady była spowodowana faktem, iż była powołana pod dyktatem Rosji-Katarzyny II. Ostro krytykowana jako narzędzie poleceń płynących z Moskwy i nazywana „Zdradą Nieustającą”. Doszło więc do jej obalenia na początku obrad Sejmu Czteroletniego w1789. Została jednak następnie reaktywowana w lekko zmienionym kształcie w 1793 przez sejm grodzieński. Funkcjonowała do upadku państwa (1794).

3. Reformy administracji na Sejmie Czteroletnim.

Wstępna reorganizacja aparatu wykonawczego w czasach stanisławowskich wykazała konieczność przeprowadzenia dalszych reform. Przypadły one na okres Sejmu Czteroletniego tj. na lata 1788- 1792.

Poprzedziła je rozwijająca się wówczas prężnie działalność publicystyczna. Do głośnych promotorów reformy państwa należeli m. in: Antoni Popławski, Stanisław Staszic i Hugon Kołłątaj.

Uchwalona 3 maja 1791r. Konstytucja, nazwana Ustawą Rządową, realizując postulaty rzeczników reformy państwa, stworzyła nowoczesną strukturę władzy państwowej, kształtując podstawy odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej ministrów. Jej art. 5 nawiązywał do zasady zwierzchnictwa narodu i zasady trójpodziału władzy. Tak wiec Naród Rzeczypospolitej miał powoływać do funkcji państwowej władze: u, w, s.

Wytworzona została wówczas hierarchiczna struktura władz wykonawczych z królem, Strażą Praw pełniąca funkcje rządu, komisjami rządowymi stanowiącymi centralne instytucje resortowe oraz komisjami porządkowymi w województwach, na których spoczywała realizacja funkcji zarządu lokalnego.

Przede wszystkim zmieniała się pozycja monarchy. Nie był on już oddzielnym stanem sejmującym, a przewodniczącym senatu. Stracił tez prawo sankcji ustaw. Zlikwidowana została wolna elekcja i wprowadzono na nowo dziedziczność (po Leszczyńskim elektor saski Fryderyk August Wettyn lub infantka Maria Augusta;). Monarcha nie ponosił odpowiedzialności, wiec jego akty wymagały kontrasygnaty, posiadał też niewielką możliwość wydawania prerogatyw (prawo łaski), ale ograniczone. Podczas wojny był Naczelnym Wodzem, mianował dowódców wojskowych. Decydował o zawieszeniu broni

Król stał na czele władzy wykonawczej która konstytucja składała w ręce nowopowstałego organu- Staży Praw.

Straż Praw (ministrowie z królem na czele) była w zasadzie odpowiednikiem rządu, choć pozbawionym charakteru gabinetu ministrów. Była to instytucja mniej liczna od Rady Nieustającej, co stwarzało warunki do jej efektywniejszego działania. W jej skład wchodzili:

• król jako przewodniczący i szef rządu,

• I minister-prymas jako głowa duchowieństwa polskiego – jako jedyny nie mógł kontrasygnować

• 5 ministrów resortowych, mianowanych przez króla na 2 lata ( resorty: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, sprawiedliwości, wojska, finansów)

Nie wolno było łączyć urzędów (incombilitas), tego urzędu nie można było się też zrzec. Ministrowie odpowiadali konstytucyjnie przed sądem sejmowym (o postawieniu w stan oskarżenia decydowała komisja sejmowa zwykła większości głosów przy quorum ¼); nowością była odpowiedzialność parlamentarna. Po 2 letniej kadencji przeprowadzano również ocenę (absolutorium).

Straż Praw posiadała własny aparat urzędniczy (2 komórki do spraw wewnętrznych i zagranicznych). Członkowie tych komórek nie mieli jednak żadnych obowiązków, bo nie wydano przepisów wykonawczych co mają robić. Pozycja Straży Praw została ograniczona. W Konstytucji pisało, ze nie może Stanowic prawa, dokonywać jego wykładni, nakładać podatków, manipulować budżetem. Późniejsze ustawy regulowały kompetencje urzędników (np. Ministra Spraw Zagranicznych).

Podlegały jej formalnie, komisje rządowe „Obojga Narodów" (zatem wspólne dla Korony i Litwy): 3 zreformowane

• Wojska,

• Skarbu

• Policjinowa

• Edukacji Narodowej.

Były to kolegialnie zorganizowane ministerstwa, których członków powoływał sejm. Kierowali nimi ministrowie nie należały do straży, co osłabiło zasadę centralizmu w administracji. Bezpośrednio podporządkowano komisje sejmowi, któremu musiały składać sprawozdania ze swej działalności. Mogły one składać odwołania od decyzji Straży Praw do sejmu.

Nowa komisją była Komisji Policji powstała 1791 roku. Zajmowała się sprawami wewnętrznymi:

• Nadzór nad miastami królewskimi

• Nadzór nad jednostkami administracyjnymi.

• Należały do jej kompetencji nie tylko sprawy bezpieczeństwa spokoju mieszkańców, lecz także szeroko pojęta administracja. Kraj podzielono na 8 - podległych Komisji – wydziałów policyjnych- intendencji, na których czele stali intendenci policji. Kompetencje Komisji Policji obejmowały policje bezpieczeństwa, obyczajową, budowlaną, handlową, jak również zagadnienia zdrowia i opieki społecznej czyli tzw. „dobroczynność".

Sejm Czteroletni dokonał również ważnych reform w zakresie administracji lokalnej. Zaczęła się kształtować już od początku Sejmu Czteroletniego. Już w 1789r. Komisje Porządkowe Cywilno- wojskowe, działające w województwie, jednym lub kilku powiatach. Tworzyły one niejednolitą sieć. Brak było hierarchicznego podporządkowania. Były powoływane przez króla. Komisarzy wybierały większością głosów sejmiki ( nie mogli być notowani wedle prawa). Kadencja trwała 2 lata. Powinni oni rezydowac codziennie, a decyzje miały zapadać kolegialnie. Miały dwie grupy kompetencji:

• Cywilno-wojskowe:

• Rekrutowanie i kwaterowanie wojska

• Magazynowanie żywności

• Zapobieganie dezercji i włóczęgostwa

• Ekonomicznych (ważniejszych):

• prowadzenie wykazów statystycznych,

• pomoc rolnictwu,

• polepszenie komunikacji,

• sprawy podatkowe,

• organizacja służb pożarniczych, czyli tzw. „porządku ogniowego",

• nadzór nad szkolnictwem parafialnym

• sprawy opieki społecznej i opieki zdrowotnej.

Każda komisja miała swoja kancelarię. Skutkiem powstania komisji była likwidacja samorządu terytorialnego.

4. Administracja centralna w Konstytucji 3 Maja.

5. Straż Praw w Konstytucji 3 Maja.

6. Administracja centralna w Księstwie Warszawskim.

Najwyższa rola w państwie powierzona została królowi (oficjalny tytuł to książę warszawski, był nim król saski Fryderyk August) który sprawować miał rządy konstytucyjne. Według konstytucji korona książęca warszawska należała dziedzicznie do króla saskiego, który łączył Saksonię i Księstwo unią personalna. Saksonia prowadziła politykę zagraniczną.

Konstytucja mówiła „rząd jest w osobie króla”

Władzę króla określano jako „rząd" w znaczeniu obejmującym wszystkie funkcje państwowe z wyjątkiem ustawodawstwa zastrzeżonego dla sejmu oraz wymiaru sprawiedliwości , choć i w tym zakresie konstytucja (nadana przez Napoleona w 1807) przyznawała mu pewien zakres uprawnień. Należała więc do niego cala władza wykonawcza i cześć ustawodawczej (inicjatywa ustawodawcza). W praktyce oznaczało to przewagę egzekutywy nad legislatywą (odmiennie niż w Konstytucji 3 Maja).

Władza wykonawcza:

• obsadzanie wszystkich stanowisk w administracji państwowej, miał też prawo zwalniania urzędników (urzędnicy ci odpowiadali przed królem za kierunek swej polityki)

• powoływał cała administracje rządową w departamentach i powiatach

• mianował wszystkich sędziów

• współdziałał przy mianowaniu bpów

• wyroki sądowe wydawano w jego imieniu

Władza ustawodawczą był Sejm. Miał on ustalać podatki, regulować sprawy monetarne; regulować ustawodawstwo cywilne i karne. Wszystkie inne sprawy regulował król swoimi dekretami.

Konstytucja Księstwa przewidywała również powołanie Rady Stanu jako stałego, pomocniczego aparatu władzy królewskiej. Składała się z ministrów (skład identyczny z Radą Ministrów). Dekretem z 1808r. powiększono liczbę jej członków, mianując 6 radców stanu, nieprzewidzianych w konstytucji. W 1809r. zwiększono liczbę radców. Pojawiła się tez kategoria ministra Rady Stanu (bez teki). Istniała też instytucja referendarzy –

Radę w 1810 podzielono na 4 sekcje:

• spraw wewnętrznych i religijnych,  do każdej wchodziło kilku radców stanu i jeden refe.

• wojny,

• Finansów i Skarbu

• Sprawiedliwości

Jako organ techniczno-pomocniczy przygotowywała projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich. Opiniowała budżet państwa i rozkładała podatki na departamenty. Kontrolowała ministrów. Po 1810 podejmowała niektóre decyzje za monarchę. Pełniła funkcje Sadu Najwyższego. Była sądem kasacyjnym. Do niej należało też rozstrzyganie sporów kompetencyjnych miedzy admin.

Rada Stanu wykonywała funkcje rządu krajowego, konkurując z Radą Ministrów. Jednak po 1810, gdy rozszerzone zostały kompetencje tej drugiej, rada Stanu zaczęła tracić na znaczeniu, stając się organem przede wszystkim sądowniczym.

Na czele głównych działów administracji krajowej stali bowiem ministrowie resortowi (6):

• spraw wewnętrznych i religijnych,

• wojny,

• policji,

• przychodów i skarbu,

• sprawiedliwości.

• minister sekretarz- będący szefem kancelarii królewskiej; rezydował u boku króla w Dreźnie.

Ministrowie resortowi poza kierownictwem swoim resortem sprawowali nadzór nad poległymi im urzędnikami. Ministrowie działali jednoosobowo, ale mieli aparat pomocniczy. W skład każdego ministerstwa wchodzili konsyliarzy (radcy), audytorzy- urzędnicy merytoryczni i personel kancelaryjny. Każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra.

Istnieli jednak również ministrowie bez teki. Byli oni organami królewskimi, a wiec nie samodzielnymi. Ich uprawnienia dotyczyły realizacji ustaw.

Powołano do życia Radę Ministrów. Składała się ona z wszystkich ministrów z osobnym prezesem na czele, mianowanym przez króla. Rada obradowała nad sprawami przekraczającymi kompetencje jednego resortu. Początkowo spełniała rolę zastępcy króla, później stanowiła forum porozumiewania się ministrów przed skierowaniem sprawy do decyzji króla. Jej pozycja uległa wzmocnieniu w 1810 roku i od tego roku możemy mówić o tym, że staje się kolegialnym organem. Rada kontrolowała ministrów i administrację państwową. W 1812 r. Rada Ministrów formalnie otrzymała uprawnienia do sprawowania całej władzy w Księstwie. Nastąpiło przejęcie kompetencji monarchy.

4. Pozycja i kompetencje monarchy w Księstwie Warszawskim.

5. Rada Stanu i ministrowie w Księstwie Warszawskim.

6. Administracja terytorialna i samorząd w Księstwie Warszawskim.

Administracje lokalną regulował art.5 Konstytucji. Wzorowano ją na administracji lokalnej Francji.

Przyjęto podział terytorialny Księstwa na departamenty, których było 6, po 1809 -10. Dekretem z 19 grudnia 1807r. utrzymano tymczasowo podział na powiaty w liczbie 60, po 1809 -100.

Na czele departamentu stał prefekt (organ jednoosobowy)- mianowany przez króla na wniosek ministra spraw wewnętrznych. Podlegał więc służbowo i personalnie ministrowi spraw wewnętrznych, ale wykonywał też polecenia każdego z ministrów. Do jego kompetencji należały wszelkie sprawy z zakresu szeroko pojętej administracji z wyjątkiem wojskowości i sprawiedliwości. Podlegały mu wszystkie organy administracji w departamencie-bezpośrednio lub w drodze nadzoru. Prefekci wydawali Dzienniki Departamentalne.

Obok prefekta funkcjonowała Rada prefekturalna. Była kolegialnym organem doradczym prefekta. Miała również kompetencje sądu I instancji.

Na czele administracji powiatowej stal mianowany przez króla podprefekt, podlegający służbowo prefektowi, spełniający podobne funkcje do prefekta. Miał do pomocy Urząd podprefektury.

W departamentach i powiatach były tez rady o charakterze samorządowym. Zbierała się one raz do roku na sesje 15 dniowe. Do głównych funkcji rad departamentowych należał rozkład na powiaty ciężarów publicznych uchwalonych przez sejm. Ponadto prowadziły narady nad potrzebami departamentu oraz wydawały opinie o ulepszeniach w administracji. Wydawały również zażalenia na urzędników.

Sesje rad powiatowych odbywały się też raz do roku i były też 10 dniowe. Ich główną funkcją był rozkład ciężarów w danym powiecie na poszczególne dwory, miasta i wsie.

4. Administracja centralna i lokalna w Królestwie Polskim doby konstytucyjnej.

W 1815 roku, po klęsce Napoleona, z części ziem byłego Księstwa Warszawskiego utworzone zostało Królestwo Polskie.

Tego samego roku cesarz Aleksander I nadał Królestwu 27 listopada 1815 „Ustawę konstytucyjną”. Konstytucja Królestwa była bardziej liberalna od konstytucji Księstwa z uwagi na szeroki katalog praw i swobód obywatelskich. Konstytucja Królestwa przyjmowała liczne rozwiązania obowiązujące w czasach Księstwa Warszawskiego, jednak np. w odniesieniu do administracji zastosowano (odmiennie niż w Księstwie) zasadę całkowitej niemal kolegialności zarządu i to zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym. Aktami rozwijającymi Konstytucje były statuty organiczne. Tak wiec w latach 1815-1830 Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną.

Król był najwyższą władzą wykonawczą. Wyłącznie od niego pochodziła wszelka władza administracyjna. Posiadał prawo nominacji urzędników oraz dostojników kościelnych. W jego imieniu wydawano akty publiczne sądów i urzędów. Kierował siłą zbrojną i posiadała wyłączne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatów. Znaczący był jego udział w ustawodawstwie. Posiadał m.in. prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo weta wobec ustaw. Wszelkie jego akty wymagały kontrasygnaty właściwego ministra

Namiestnik, zastępował króla podczas jego nieobecności (oczywiście stało się to reguła) jako zwierzchnik krajowych władz administracyjnych, stojący na czele rządu-Rady Administracyjnej. Miał działać w zakresie udzielonych przez króla pełnomocnictw. Do najważniejszych należały: prezydowanie w Radzie Stanu, prawo mianowania urzędników.

Została utrzymana Rada Stanu, a jej funkcje zostały bardziej wyodrębnione. Była centralnym organem władzy administracyjnej. Dzieliła się ona na:

• Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (zwane w skrócie Radą Stanu)

• Radę Administracyjną

Zarząd kraju należał do Komisji Rządowych, podległych Radzie Administracyjnej. Były to organy kolegialne, działające jednak pod indywidualnym kierownictwem ministrów. Utworzono pięć komisji tj.

• Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,

• Sprawiedliwości,

• Spraw Wewnętrznych i Policji,

• Wojny,

• Przychodów i Skarbu.

Ponadto przy boku króla w Petersburgu przebywał nadto minister bez teki, zwany sekretarzem stanu, pośredniczący miedzy monarchą, a władzami w Królestwie. Komisjom Rządowym podlegały równego rodzaju dyrekcje generalne.

Kontrole nad rachunkowością państwową sprawowała powstała jeszcze w czasie Księstwa Warszawskiego, Najwyższa Izba Obrachunkowa. W celu obrony prawnej interesów majątkowych państwa powołano w 1816 roku Prokuratorię Generalną.

Konstytucja Królestwa Polskiego przywróciła tradycyjny- istniejący do rozbiorów- podział kraju na województwa, obwody oraz powiaty. Władza administracji ogólnej były komisje wojewódzkie w każdy województwie, urzędy municypalne w miastach, zaś wójtowie w gminach.

Działalność komisji wojewódzkich została oparta na zasadzie kolegialności- decyzje zapadały większością głosów. Na czele komisji stał prezes komisji. Pełnił on funkcje koordynatora działań komisji przy pomocy podległych sobie komisarzy, zawiadujących poszczególnymi wydziałami. W strukturze wewnętrznej komisji zastosowano podział na resortowy, dzieląc je na poszczególne wydziały: administracyjny, wojskowy, skarbowy i policyjny. Ich kompetencje zakreślono dość szeroko. Komisje miały w szczególności realizować uchwały rządowe, nadzorować porządek wewnętrzny i bezpieczeństwo mieszkańców.

Komisarze delegowani do obwodów podlegali komisji wojewódzkiej. Realizowali na swym terenie zadania te same co komisje na szczeblu wojewódzkim, jednakże jednoosobowo.

4. Pozycja i kompetencje monarchy w Królestwie Polskim w latach 1815 – 1914.

Królestwo Polskie w latach 1815-1830 było monarchią konstytucyjną. Według Konstytucji król był najwyższą władzą wykonawczą, od niego pochodziła wszelka władza administracyjna. Dysponował następującymi kompetencjami: nominował urzędników, również dostojników kościelnych, w jego imieniu wydawano akty publiczne sądów i urzędów, kierował siłą zbrojną i posiadał wyłączne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatów i umów

W zakresie prawodawstwa król posiadał inicjatywę ustawodawczą oraz prawo sankcji w stosunku do uchwalanych projektów. Wszelkie akty wydawane przez króla wymagały kontrasygnaty resortowego ministra - w praktyce nie zawsze przestrzegano tej zasady, co stanowiło jaskrawe naruszenie konstytucji.

Poza konstytucyjną instytucją był osobisty pełnomocnik króla (Mikołaj Nowosilcow). Miał być powołany na kilka miesięcy, faktycznie urzędował do 1830 r. uzyskując prawo zasiadania w Radzie Administracyjnej. Był faktycznym kontrolerem władz krajowych, powiadamiany o wszystkich ważniejszych aktach prawnych.

Tron Królestwa Polskiego miał pozostać dziedziczny w rodzinie Romanowów.

4. Rada Stanu i Rada Administracyjne w Królestwie Polskim doby konstytucyjnej.

Centralnym organem władzy i administracji była, odziedziczona po Księstwie Warszawskim, Rada Stanu. Różniła się ona jednak od swej poprzedniczki w sposób znaczący, dzieliła się bowiem na: Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (zw. Radą Stanu) i Radę Administracyjną.

Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (zwane w praktyce skrótowo Radą Stanu). Zgromadzenie Ogólne pełniło w zasadzie te same funkcje co Rada Stanu w Księstwie Warszawskim, z tym że w zakresie sądownictwa administracyjnego powołano specjalny organ, tzw. Delegację Administracyjną. W skład Zgromadzenia Ogólnego weszli, poza namiestnikiem, ministrowie, członkowie kolegiów resortowych z tytułem radców stanu oraz referendarze stanu. Działała do roku 1822.

Obok rady Stanu pojawiła się nowa Rada Administracyjna, składająca się z ministrów oraz innych osób powołanych przez króla pod przewodnictwem namiestnika. Była organem o charakterze doradczym wobec monarchy, swoistym gabinetem ministrów. Rozpatrywała w szczególności sprawy przekraczające wyłączną właściwość poszczególnych szefów resortów. W 1826 zakres jej uprawnień uległ rozszerzeniu o kompetencje namiestnika. Od tego momentu Rada Administracyjna stała się najwyższym organem władzy wykonawczej i administracyjnej, reprezentującej osobę monarchy i działającym w jego zastępstwie.

4. Ewolucja podziału administracyjnego Królestwa Polskiego w latach 1815 – 1914.

W Królestwie Polskim zrezygnowano z obowiązującego w Księstwie Warszawskim sytemu francuskiego. Sięgnięto w pewnym stopniu do wzorców staropolskich. Konstytucja z 27 listopada 1815r przywróciła tradycyjny-istniejący do rozbiorów- podział kraju na:

• Województwa –w liczbie 8 – ich nazwy określał akt namiestnika. Ich granice pokryły się z granicami dotychczasowych departamentów.

• Każde województwo podzielono na 4-7 obwodów – łączna liczba 39. Wprowadzone je decyzją namiestnika w 1816.

• Dawny podział na powiaty, miał zastosowanie jedynie pomocnicze, pełniąc funkcje okręgów wyborczych i sądowniczych.

Podział kraju był więc trójstopniowy. Statut Organiczny z 1832 utrzymał ten podział do 1837, kiedy to nazwę województwa zastąpiono gubernią. Natomiast po powstaniu listopadowym w 1842 zmieniono nazwę obwodów na rosyjska nazwę powiaty (ujazdy).

W 1845 rozkazem carskim zmniejszono liczbę guberni do 5. W 1866 Królestwo podzielono na 10 guberni, zwiększając jednocześnie liczbę powiatów do 85. W latach 1869-1870 dokonano zmiany charakteru wielu miejscowości polegającej na utracie statusu miejskiego i określania ich jako osad i gmin.

Taki podział terytorialny utrzymał się w zasadzie do I wojny światowej, z wyjątkiem guberni chełmińskiej utworzonej Aktem Dumy Państwowej w 1912. Faktycznym powodem tej decyzji było oderwanie tych ziem od Królestwa i włączenie do cesarstwa.

4. Władze centralne Wolnego Miasta Krakowa.

Kongres Wiedeński (1815) powołał do życia Wolne Miasto Kraków funkcjonujące do 1846. Jego status był wzorowany na średniowiecznych miastach hanzeatyckich (republik miejskich).

Posiadała ona 3 mocarstwa opiekuńcze, zobowiązujące się do szanowania jej neutralności. Otrzymało ono Ustawę Konstytucyjną z 3 maja 1815 r., zmienioną przez Konstytucję rozwiniętą z 11 września 1818 r. Rzeczypospolita Krakowska nie była tworem suwerennym. Nie miała administracji centralnej. Politykę zagraniczną prowadziły państwa opiekuńcze. Organami zaborców byli tu rezydenci trzech mocarstw, umieszczeni przy Senacie Wolnego Miasta. Rezydenci byli najwyższa władzą. Mieli status przedstawicieli dyplomatycznych akredytowanych przy Senacie. Utworzyli oni Konferencje Rezydentów. Decyzje miały zapadać większością głosów. W 1842 Senat stał się organem władzy wykonawczej Konferencji Rezydentów.

Senat był więc organem władzy wykonawczej. Łączył funkcje rządu i głowy państwa. Składał się z prezesa oraz 12 senatorów. Prezesa i Ośmiu senatorów wybierało Zgromadzenie Reprezentantów, 2 senatorów było delegowanych przez Uniwersytet Jagielloński i 2 przez Kapitułę krakowską. Prezes koordynował prace Senatu oraz reprezentował go na zewnątrz. Senat dzielił się na 2 wydziały:

• Spraw Wewnętrznych i Policji,

• Finansów i Skarbu.

Senat obradował na posiedzeniach plenarnych (quorum- prezes + 6 senatorów). Zarządzał budżetem. Mianował na stanowiska urzędnicze i kościelne. Posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej i prawo łaski. Podlegały mu urzędy centralne ( np. Dyrekcja Policji).

Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów. Liczyło ono 41 członków z czego 26 deputowanych pochodziło z wyborów dokonywanych na zgromadzeniach gminnych. Pozostałych delegował Senat, Kapituła krakowska, Uniwersytet Jagielloński. Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie (w notatkach 6 miesiecy). Przewodniczył na nich marszałek wybierany spośród delegatów Senatu. Do kompetencji Zgromadzenia należały:

• wybieranie senatorów do 1842

• uchwalania budżetu.

• nadzór nad administracją W.M.K

4. Administracja i samorząd w zaborze pruskim w XIX wieku.

W zaborze pruskim początkowo zachowano prawa i wolności Polaków. W 1850 liberalna konstytucja wprowadziła szerokie prawa obywatelskie. Po klęsce powstania listopadowego sytuacja Polsków się pogorszyła. W latach 80-tych obowiązywała bezwzględna polityka germanizacyjna.

Administracja centralna

Przeprowadzono reformę zarządu centralnego, która likwidowała anachroniczny system kolegialności, wprowadzając w to miejsce, zasadę jednoosobowość.

• W 1808 r. powołano 5 ministrów, stojących na czele resortów: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Pełnia władzy spoczywała jednak nadal w rękach absolutnego władcy, jednak odtąd król wykonywał władze poprzez działających u jego boku i odpowiedzialnych przed nim ministrów. Taki stan rzeczy utrzymał się aż do połowy XIX w. , tj. do czasu pojawienia się konstytucji

• W 1810 r. wprowadzono urząd kanclerza, jako organu nadzorującego i koordynującego działalność ministerstw. Od 1814 r. kanclerz stanął na czele rady ministrów (powstał rząd), zwanej Ministerstwem Państwa. Po 1822 r. w miejsce kanclerza przewodnictwo rady objął prezydent ministrów (od 1848 r. premier)

• W 1817 r. utworzono 6 ministerstwo (ministerstwo kultury) i Radę Państwa, która była jedynie organem doradczym króla, głównie w sprawach legislacyjnych

• Po 1850 kształt administracji zasadniczo nie uległ zmianie. W dalszym ciągu na czele ministerstw stali ministrowie, przy czym ich liczba zwiększyła się i wynosiła od 8 do 10, Powołano nowe resorty.

Administracja lokalna

W 1815 dokonano kompleksowej reorganizacji podziału państwa. Kraj podzielono na:

• Prowincje. Prowincji było 10 (5 prowincji to ziemie polskie). Na czele prowincji stał nadprezydent mianowany przez króla. Stał się pełnomocnikiem monarchy na danym terenie. Spełniał rolę organu administracji ogólnej. Rozstrzygał spory administracyjne, a od 1860 posiadał prawo nadawania koncesji. Posiadał wiec bardzo szerokie kompetencje. Podlegał radzie Ministrów i każdemu ministrowi w zakresie jego kompetencji.

• Rejencje z mianowanymi przez króla prezydentami rejencji na czele, będącymi przedstawicielami ministra spraw wewnętrznych w powierzonych im obwodach.

Taki stan rzeczy utrzymał się do 1879 roku, kiedy miała miejsce reforma prowincji. W prowincjach - do czasu przeprowadzenia reform samorząd nie funkcjonował, gdyż nadprezydent był organem administracji rządowej. Organem uchwalającym była rada prowincjonalna. W prowincjach organem uchwałodawczo- kontrolującym samorządu prowincjonalnego był sejm prowincjonalny na czele z marszałkiem. Do kompetencji sejmu należały sprawy lokalne oraz opiniowanie, spraw przekazanych przez rząd.

Sejm wybierał organ wykonawczo-zarządzający, którym był wydział prowincjonalny (na czele dyrektor a krajowy).

W rejencjach brak było organów samorządowych (również po reformie).

4. Status Wielkiego Księstwa Poznańskiego w monarchii pruskiej w XIX wieku.

Z zachodniej części byłego Księstwa Warszawskiego utworzono w 1815 Wielkie Księstwo Poznańskie.

Monarcha pruski w patencie okupacyjnym z 15 maja 1815 deklarował swym poddanym m.in. nadanie konstytucji, równouprawnienie języka polskiego i niemieckiego, dostęp Polaków do urzędów i godności w całym państwie. W.K.P nie było ono jednak osobnym tworem państwowym i stanowiło część monarchii pruskiej.

Przejawem odrębności była nazwa, choć używana zamiennie z określeniem prowincja poznańska (Provinz Posen). Król pruski przyjął więc do swej tytulatury tytuł wielkiego księcia poznańskiego. Księstwo otrzymało własny herb, którym był polski orzeł umieszczony na tarczy pośrodku orla pruskiego oraz własne biało-czerwone barwy.

Utworzono urząd namiestnika królewskiego, nieznany innym prowincjom pruskim i sprawowany przez Polaka. Jego funkcje miały charakter honorowy i reprezentacyjny bez prawa zarządu prowincją. Do niego należało przekazywanie monarsze skarg, próśb i dekretów ludności., wystawianie opinii o przepisach dotyczących W.K.P, jak tez składanie propozycji obsady wyższych stanowisk. Nadawał tytuły, odznaczenia. W nowszej literaturze podkreśla się fakt, iż mimo ograniczonych kompetencji urząd namiestnika wyróżniła W.K.P od pozostałych terytoriów pruskich i urealniał możliwości utrzymania odrębności narodowych. Urząd ten istniał do 1830 (powstanie listopadowe).

W.K.P posiadała również swój sejm prowincjonalny (od 1824), jak zresztą każda inna prowincja pruska. Miał on charakter stanowy. Kompetencje sejmu nie były jednolite. W zasadzie był ciałem doradczym. W tym charakterze wydał opinie o ustawach dotyczących spraw prowincji, mógł tez przedkładać do tronu petycje i zażalenia obywateli. Zbierał się co 3 lata i obradował na posiedzeniach tajnych pod przewodnictwem Marszalka mianowanego przez króla. Brak było stałego organu wykonawczego sejmu.

Obok uprawnień o charakterze ustrojowy najistotniejsza odmiennością W.K.P było utrzymanie równouprawnienia języka polskiego i dostępności Polaków do urzędów. Na ogół władze pruskie do 1830 przestrzegały uprawnienia Polsków do używania języka ojczystego. Jeśli chodzi o urzędy, to niestety nie powiężono Polakom żadnych ważniejszych funkcji w administracji. Od 1824 postępowała polityka germanizacji uderzająca głownie w oświatę. Zlikwidowano urząd namiestnika. Nie powoływano polaków na żadne stanowiska w administracji. W 1832 r. wydano regulamin o języku urzędowym władz (językiem stosowanym w administracji był niemiecki). W 1834 zniesiono odrębne sądownictwo. Klęska powstania wielkopolskiego (1848) przyniosła kres marzeniom powrotu o dawnych odrębnościach. Wielkie Księstwo Poznańskie był już od tego momentu jedynie prowincja pruską.

Po powstaniu listopadowym prowincja poznańska zaczęła być dyskryminowana. Nastąpił podział prowincji na obwody rejencyjne, które były jednostkami administracji rządowej. W skład rejencji wchodzili dyrektor i radcy rejencyjni. Każda rejencja miała dwa wydziały: I (spraw wewnętrznych) i II (finansowy). W wydziałach decyzje podejmowano kolegialnie.

W 1880 na miejsce wydziałów zajęła Rada Obwodowa i Obwodowy Sąd Administracyjny.

4. Administracja w zaborze rosyjskim w okresie międzypowstaniowym i po powstaniu styczniowym.

Wieczorem 29.11.1830r. wybuchło w Warszawie powstanie listopadowe. Władzę przejęła pierwotnie Rada Administracyjna. Przemianowała się ona następnie w Rząd Tymczasowy, który następnego dnia powierzył J. Chłopickiemu urząd dyktatora. Rozwiązał on Rząd, powołując w jego miejsce Radę Najwyższą Narodową. Składała się ona z przewodniczącego i 4 członków, dzieląc się wewnętrznie na 5 sekcji:

• dyplomatyczną,

• skarbową,

• administracyjną,

• wojny

• sprawiedliwości i oświaty.

Podporządkowane im były komisje rządowe.

Miejsce Rady w 1831r. zajął Rząd Narodowy pod przewodnictwem A. Czartoryskiego. Po detronizacji cara Mikołaja przejął on część kompetencji monarchy, pozostałe oddając Sejmowi. Władzę wykonawczą Rząd realizował przez 6 ministrów. W wyniku późniejszej reorganizacji Rządu na jego czele stanął Prezes Rady Ministrów, wybierany przez obie izby Sejmu. Mianował on swego zastępcę oraz 6 ministrów, którzy mogli odtąd zasiadać w Rządzie, ale tylko z głosem doradczym.

Po upadku powstania listopadowego doszło do faktycznego zawieszenia konstytucji Królestwa Polskiego. Stan taki trwał do wydania przez cara Mikołaja I, 14 lutego 1832 roku, Statutu Organicznego znoszącego dawną konstytucję. W miejsce istniejącej do 1830 roku unii, Statut inkorporował Królestwo do Cesarstwa Rosyjskiego, znosił odrębność koronacji i wojska. Zachowywał osobny skarb Królestwa i rząd. W odniesieniu do rządu nastąpiły jednak istotne ograniczenia.

Radzie Administracyjnej przewodniczyć miał z urzędu mianowany przez cesarza namiestnik. Została ona oddzielona od Rady Stanu, przestała też pełnić funkcję gabinetu ministrów, przejmując jedynie zarząd Królestwa.

Rada Stanu podporządkowana została Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego, utraciła też swe funkcje związane z systemem parlamentarnym z uwagi na likwidację sejmu. W 1841 roku Radę zniesiono, a część jej kompetencji przejął Departament do Spraw Królestwa Polskiego w petersburskiej Radzie Państwa. Przywrócono ją na krótko w okresie reform przeprowadzanych przez Aleksandra Wielopolskiego, istniała jednak tylko do 1867 roku.

Pozostawiono jedynie trzy Komisje Rządowe:

• Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego

• Sprawiedliwości

• Przychodów i Skarbu.

Na ich czele postawiono - w miejsce ministrów - dyrektorów głównych.

W zakresie administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podział terytorialny na województwa, obwody, powiaty zachowując dotąd działające władze lokalne. Taki stan rzeczy przetrwał jedynie do 1837 roku, kiedy to w ramach unifikacji władz administracyjnych w Królestwie Polskim i Cesarstwie województwa przemianowano na gubernie, a w 1842 roku obwody na powiaty, zaś powiaty na okręgi. W konsekwencji gubernatorzy i rządy gubernialne zastąpili prezesów i komisje wojewódzkie, a naczelnicy powiatowi -komisarzy obwodowych. W miastach urzędy municypalne przemianowano na magistraty, pozbawiając je całkowicie cech samorządowych.

Wprawdzie Statut Organiczny utrzymał w administracji i sądownictwie język polski jako urzędowy, lecz od 1836 roku znajomość języka rosyjskiego dawała pierwszeństwo w przyjmowaniu do służby państwowej.

W rezultacie reform Wielopolskiego, z lat 1861-1862, wprowadzono w Królestwie w ograniczonym zakresie samorząd terytorialny. Powierzony został radom gubernialnym i radom powiatowym, do których kompetencji należały sprawy związane z rozkładem ciężarów publicznych. Rady nie uzyskały żadnych własnych organów wykonawczych i w praktyce podporządkowane zostały naczelnikom powiatu.

Powstanie styczniowe (1863) przeżyło swój kres już 1864 r. Nakazem cesarskim utworzony został urzędujący w Petersburgu Komitet do Spraw Królestwa Polskiego, którego głównym celem było przygotowanie całkowitej inkorporacji Królestwa do Cesarstwa oraz likwidacja istniejących jeszcze odrębności w administracji. Bezpośredni nadzór nad realizacją reform unifikacyjnych powierzono działającemu w Warszawie Komitetowi Urządzającemu. Rezultatem prac obu Komitetów było zniesienie w 1867 roku Rady Administracyjnej, Rady Stanu oraz Komisji Rządowych (ostatnią - Komisję Rządową Sprawiedliwości - zlikwidowano w 1876 roku). Zreorganizowaną według wzorów rosyjskich administrację terenową podporządkowano właściwym resortowo ministrom w Petersburgu.

Po powstaniu styczniowym utrzymany został urząd Namiestnika, ale w 1868 zmieniono jego status prawny. Podlegał on personalnie ministrowi spraw wewnętrznych, a służbowo także innym ministrom, których polecenia miał obowiązek wykonywać. Jego kompetencje uległy zmniejszeniu, poprzez likwidacje podległych mu komisji rządowych. Pozycja namiestnika została nazwana pozycją generał-gubernatora. Nie był wiec reprezentantem cesarza, a zwykłym organem rosyjskiej administracji terytorialnej na szczeblu Generalnego Gubernatu. W roku 1874 urząd namiestnika został formalnie zlikwidowany. Jego kompetencje obejmowały zarząd cywilny swojego terytorium, jak i zarząd wojskowy. Był zwierzchnikiem gubernatorów i rządów gubernialnych na całym swoim terenie oraz dowódcą warszawskiego okręgu wojennego. Do jego obowiązku należało ścisłe wykonywanie wszystkich poleceń służbowych i rozporządzeń. Miał jednak przede wszystkim czuwać nad spokojem publicznym. Był zwierzchnikiem całej administracji samorządowej, służby lekarskiej, administracji rolnej, organów kontroli przemysłu i handlu. Po 1885 pozycja jego została wzmocniona, gdyż uzyskał możliwość karana grzywna i aresztem do 5 miesięcy.

Jego organami pomocniczymi było 3 zastępców i Kancelaria z dyrektorem na czele. Podlegali mu również urzędnicy do specjalnych poruczeń, którzy należeli do Kancelarii.

Poza generał-gubernatorem i jego personelem w Królestwie Polskim działały także organy adm. Specjalnej. Był to Okrąg Naukowy Warszawski, który kontrolował szkolnictwo; Warszawski Komitet Cenzury, Zarząd Akcyzy, Komisja Emerytalna, Inspekcja Fabryczna, Kontrola państwowa, prokuratoria. To były organy administracji wydzielonej, niezespolonej. Były one podporządkowane swoim ministrom w Petersburgu. Wszystkie pozostałe organy władzy w Królestwie Polskim w Petersburgu zostały zlikwidowane. Jedynym odrębnym organem do 1874 została prokuratoria generalna. Najpóźniej, w 1885 zlikwidowano Wydział Skarbowy i Bank Polski.

Podział na gubernie się utrzymał, ale w 1866 podwojono ich liczbę. Organami administracji gubernialnej byli Gubernator, Wicegubernator i Rząd Gubernialny. Najważniejsze i najwięcej kompetencji miał Gubernator, bo miał w swoim reku całość spraw policyjnych..

Gubernie dzieliły się na powiaty. W 1866 ich liczba została znacznie powiększona. Organem administracji powiatowej był zarząd powiatowy, który składał się z naczelnika powiatu, jego dwóch zastępców, lekarza powiatowego i budowniczego powiatowego. Tworzyli oni tzw. kolegium zarządu. Obok nich był zatrudniony urzędniczy personel pomocniczy. Był to organ administracji ogólnej, którego rolą było wykonywanie poleceń władz zwierzchnich i czuwanie nad porządkiem publicznych

4. Władze autonomiczne i rządowe w Galicji w II poł. XIX wieku..

Dyplom październikowy z 1860 i Patent lutowy z 1861 r. wprowadziły w Galicji władze miejscowe.

W administracji rządowej do połowy XIX nic się nie zmieniło, ale w 1848 zmieniło się nazewnictwo. Wprowadzono nazwę namiestnik. Dopiero w 1861 administracja rządowa się zmieniła. Namiestnik, którego mianował cesarz, reprezentował cesarza w tych kwestiach, które nie podlegały innym organom administracji rządowej. Do jego kompetencji należał resort spraw wewnętrznych, obrona, skarb, Koleje żelazne, edukacja wyższa. Posiadał inicjatywę ustawodawczą. Był nim zawsze arystokrata polski. Namiestnik urzędował we Lwowie. Był on podporządkowany i odpowiedzialny przed rządem austriackim. Swoją władzę sprawował przy pomocy urzędu, zwanego namiestnictwem, które dzieliło się wewnętrznie na departamenty.

Najwyższym organy autonomii krajowej był Sejm Krajowy. Jednoizbowy Sejm Krajowy składał się z wilirystów (osób wchodzących do sejmu ze względu na godność i posłów wybieranych w systemie kurialnym. Początkowo składał się ze 150 członków, kadencja trwała 6 lat.

Kompetencje ustawodawcze:ustawodawstwo ogólnokrajowe (sprawy gminne, szkolne z wyjątkiem szkolnictwa wyższego, sprawy kościelne)

Kompetencje organizacyjnezarząd majątkiem krajowym

Kompetencje kontrolne obejmowały całość administracji. Namiestnik składał co rok sprawozdanie przed sejmem.

Wydział krajowy działał jako stała komisja sejmowa. Składał się z marszałka krajowego jako przewodniczącego oraz 6 członków.

Kompetencje ustawodawcze:

• Kontrolował i weryfikował wybory

• Dbał o sprawność działania

• Miał inicjatywę ustawodawcza

Kompetencje wykonawczo- nadzorujące:

• Zarządzał majątkiem państwowym

• Reprezentował Galicje na zewnątrz

• Nadzorował samorząd terytorialny

• Nadzorował Krajową radę górniczą, Ossolineum.

Rada Szkolna Krajowa zajmował się zarządem szkolnictwem elementarnym i średnim. Miała prawa nominowania dyrektorów i zajmowała się budżetem szkodnictwa.

W 1861 wykształciły się nowoczesne formy samorządu powiatowego i gminnego

• rada powiatowa -organ uchwałodawczo – kontrolujący. Rada wyłaniała ze swego grona wydział powiatowy. Kompetencje rady: komunikacja, zdrowie, bankowość.

• wydział powiatowy - organ wykonawczo - zarządzający, na czele którego stal marszałek powiatu zatwierdzony przez cesarza.

4. Dzielnicowe organy władzy państwowej na ziemiach polskich w latach 1916 – 1919.

Sytuacja niebytu sprawy polskiej w polityce światowej zaczęła się zmieniać latem 1916. Z powodu braku rekruta Niemcy chciały zaciągnąć do swojej armii mężczyzn z Królestwa Polskiego. W konsekwencji proklamowano tzw. akt 5 listopada, który całkowicie zmienił sytuacje Polski. Generał-gubernatorzy proklamowali, że z ziem wydartych Rosji, czyli z ziem Królestwa Polskiego po wygranej wojnie zostanie utworzone konstytucyjne Królestwo Polskie-monarchia konstytucyjna. Zachęcano przy tym Polaków do walki.

Akt 5 listopada był jednym z dwóch dokumentów jakie przyczyniły się do powstania niepodległego państwa polskiego. Drugim dokumentem było orędzie Wilsona ze stycznia 1916 roku. W 13 punkcie była mowa, ze po wojnie powinno powstać niezależne państwo polskie z dostępem do morza.

U schyłku wojny zaczęły powstawać dzielnicowe organy władzy państwowej, tworzone przez okupantów (wynikały z aktu 5 listopada). Początkiem tworzenia władz było powołanie w grudniu 1916 Tymczasowej Rady Stanu. Składała się z 25 członków pochodzących z nominacji. Był to organ konsultacyjno-opiniodawczy. Najważniejszym zadaniem było opracowywanie projektów aktów prawnych dotyczących tworzenia polskich instytucji państwowych oraz przygotowanie polskiej administracji. Obudowała się ona ciałami doradczymi powołując szereg komisji. (Komisja Parlamentarno-Konstytucyjna; Komisja Wojskowa)

W lipcu 1917 Piłsudski wezwał członków Tymczasowej Rady Stanu, co spotkało się z małym entuzjazmem. W konsekwencji Piłsudski został osadzony w twierdzy w Magdeburgu. W tej sytuacji TRS w sierpniu się samo rozwiązała. Aparat kadrowy przetrwał i dla utrzymania tego co zostało została powołana tzw. Komisja Przejściowa, która miała funkcjonować do czasu powołania nowej władzy.

Następnie została powołana Rada Regencyjna, która miała stanowić najwyższa władze w królestwie polskim do czasu powołania króla. Powołała ona Rząd królewsko-polski, którego prezydentem został Jan Kucharzewski. W jego skład weszło 8 ministrów.

W lutym 1918 RR wydała dekret o Radzie Stanu, która miała stanowić namiastkę parlamentu. Składała się ona ze 110 członków. Nastąpiło wtedy zamkniecie odtworzenia władz centralnych.

7 listopada 1918 w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej prezydentem był Ignacy Daszyński. Był jeszcze kolejny organ pretendujący do centralnego- był nim Komitet Narodowy Polski w Lozannie założony przez Romana Dmowskiego. Przeniósł się potem do Paryża i walczył o uznanie go przez państwa Entanty za cos w rodzaju rządu emigracyjnego. Komitet związany był z Ignacym Paderewskim.

10 listopada 1918 roku przyjechał do Warszawy.11 listopada Rada Regencyjna dekretem przekazała mu władze wojskową, ale Piłsudski chciał cała władze. Wobec tego 14 listopada wydano dwa dekrety-o przekazaniu władzy Piłsudskiego i dekret Piłsudskiego o przejęciu przez niego władzy państwowej. Jednocześnie powoływał on Rząd Centralny, a misje jego stworzenia przekazał Ignacemu Daszyńskiemu, który stał się premierem.

W pozostałych zaborach także zaczęły powstawać dzielnicowe organy administracyjne, ale bez ambicji ogólnopolskich. Najwięcej władz powstało w Galicji. Najpierw ukonstytuowały się władze na Śląsku Cieszyńskim. 19 października 1918 w Cieszynie ukonstytuowała się Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Miał to być organ o charakterze politycznym. Jego celem było przyłączenie polskiej części Śląska Cieszyńskiego do macierzy. Początkowo zakładano, że będzie miała ona charakter tymczasowy. Warszawa w tej sprawie nie zajęła stanowiska. Rada w grudniu tegoż roku powołała Rząd Krajowy Księstwa Cieszyńskiego.

Drugim organem dzielnicowym w Polsce była powstała 28 października 1918 w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna Powołali ja posłowie polscy do parlamentu wiedeńskiego. Na jej czele stanął Wincenty Witos -przywódca największej Partii politycznej w Galicji Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast. Utworzyła ona 15-osobowe prezydium. PKL pełniła swoistego rodzaju organ władzy wykonawczej i ustawodawczej. Powstała dla likwidacji władz austriackich i powołania władz polskich.

10 listopada 1918 w Poznaniu powołano Naczelną Rade Ludową. Wyłaniała Sekretariat (Komisariat). Zarządzili tworzenie sieci miejskich i powiatowych rad.

II Rzeczypospolita:

• Od 14 listopada 1916- końca 1922- okres tymczasowym

• Koniec 1922- maj 1926- obowiązywała konstytucja marcowa

• Okes pozakonstytucyjny- zamach majowy J. Piłsudskiego- rządził sam i robił co chciał

• Okres autorytarny- po śmieci Piłsudskiego kiedy zaczęła obowiązywać konstytucja kwietniowa

1. Do 1928- obowiązywały zasady funkcjonowania adm. Centralnej i terytorialnej przepisy zaborcze i dekret Rady Regencyjnej. 1928 rozporządzenie prezydenta unifikujące administracje rządową. 1933- ustawa scaleniowa która unifikowała samorząd gminny i powiatowy. W dziedzinie samorządu unifikacja została dokonana

2. Po 1933 administracje samorządową i rządową obowiązywały jednolite przepisy

20. Administracja centralna w II Rzeczypospolitej.

Zasadniczym członem administracji centralnej II Rzeczypospolitej była Rada Ministrów, powoływana przez prezydenta pod przewodnictwem Prezesa R.M. Prezes Rady Ministrów reprezentował rząd, czuwał nad jego pracami i czuwał nad wykonawstwem ustaw. Jako biuro Prezesa zorganizowano urząd Prezydium Rady Ministrów. Ministrowie byli drugim organem składowym R.M. Występowali ministrowie resortowi, kierujący wydzielonymi działami administracji państwowej i ministrowie bez teki nie stojący na czele resortów.

Funkcjonowanie rządu opierało się na dekrecie Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918. Rząd jest wtedy całkowicie uzależniony od Naczelnika Państwa. Jest odpowiedzialny politycznie. Naczelnik Państwa może członków rządu zdymisjonować. W Małej Konstytucji wszystko się zmienia. Rząd jest mianowany przez naczelnika państwa, ale zaczyna ponosić odpowiedzialność parlamentarną. W konstytucji marcowej Rola Rady ministrów sprowadza się do stosowania ustaw i realizacji polityki wytyczanej przez sejm. Dochodzi odpowiedzialność ministrów konstytucyjna przed Trybunałem Stanu i odpowiedzialność polityczna. Pod rzędami konstytucji kwietniowej pozycja rządu i premiera ulega ona wzmocnieniu . Zgodnie z art. 25 rząd odtąd „kieruje sprawami państwa, nie zastrzeżonymi innym organom władzy”. (domniemanie kompetencji nie tylko organ władzy wykonawczej). Rząd jest jednak podporządkowany prezydentowi i ponosi odpowiedzialność konstytucyjna, polityczna i parlamentarną.

Prezydent miał tez centralna władze wykonawcza. Nie był sensu stricto organem administracji. Najpierw był Tymczasowy Naczelnik Władzy- pełna władza (dyktatorska). Potem Naczelnik Państwa- żadna władza, funkcja reprezentacyjna. Wedle postanowień konstytucji macowej z 1921 prezydent posiadał niewielką władzę. Mianował i odwoływał Prezesa Rady Ministrów. Obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe. Była najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Każdy jego akt wymagał kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów i właściwego ministra. W konstytucji kwietniowej z 1935 jego pozycja ulega wzmocnieniu. W jego osobie skupiała się niepodzielna i jednolita władza państwowa. Stal się czynnikiem nadrzędnym w państwie harmonizującym działalność naczelnych instytucji państwowych, tj. rządu, sejmu, senatu, sił zbrojnych i sądów.

4. Klasyfikacja i rodzaje administracji terytorialnej w II Rzeczypospolitej.

Administracja terytorialna dzieli się na rządową i samorządową. Rządowa dzieli się administracja ogólna, nazywana zespoloną, drugi-administracja specjalna, zwana niezespoloną.

Administracja zespolona zajmuje się wykonywaniem zadań należących do resortu spraw wewnętrznych. Dia celów administracji ogólnej obszar państwa podzielony został na województwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie. Administracja ta dzieliła się na dwa szczeble –instancje.

Organami I instancji byli najpierw komisarze ludowi, później rządowi, a następnie starostowie- powiatowi i grodzcy. Organami II instancji byli wojewodowie. Zawsze miała jednak przewagę nad niezespolonej.

Wojewoda stał na czele rządowej administracji ogólnej w województwie. Mianowany był przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów, przedstawiany przez ministra spraw wewnętrznych. Podlegał osobowo temu ministrowi, służbowo odpowiednim ministrom. Jako organ administracji działał w charakterze:

- przedstawiciela rządu,

- szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej zespolonej.

Jako przedstawiciel rządu koordynował działalność administracji rządowej pod kątem zgodności z polityką rządu, nadzorował obsadę stanowisk kierowniczych w województwie, posiadał uprawnienia nadzorczo - ingerujące wobec organów administracji specjalnej.

Jako szef administracji ogólnej wykonywał administracje w zakresie spraw wewnętrznych. Sprawował nadzór nad stowarzyszeniami, prasą_, samorządem. Miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych oraz porządkowych.

Wojewoda stał na czele urzędu wojewódzkiego, podzielonego na wydziały i oddziały, który był jego organem pomocniczym. Na poziomie województwa nie było samorządu!!!!!!!Przy wojewodzie utworzono rade województwa jako organ opiniodawczy. Obowiązkiem wojewody było zaciąganie opinii tego organu we wszystkich sprawach większego znaczenia dla województwa.

Administracją powiatów kierowali starostowie. Starostów mianował minister spraw wewnętrznych, ale podlegali oni służbowo i osobiście wojewodzie. Jeśli chodzi o starostę i powiaty Rzeczypospolitej to zostało przyjęte rozwiązanie pruskie. Starosta był jednocześnie przedstawicielem administracji rządowej w powiecie i organem wykonawczym samorządu powiatowego (razem z rada powiatową i wydziałem powiatowym). Był odpowiedzialny za wykonywanie „zleceń” wojewody w powiecie.

Administracja niezespolona wykonuje zadania z zakresu pozostałych resortów (z wyjątkiem spraw wewnętrznych). Organy terenowe podlegają swoim ministrom resortowym (np. administracja wojskowa). Administracja niezespolona to taka, której nie da się zespolić w 1 dział. Działy administracji specjalnej nie zespolone z administracją ogólną posiadały odrębną strukturę organizacyjną. Kraj był podzielony na okręgi. Należały do niej całkowicie resorty: Spraw Wojskowych. Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, Reform Rolnych (do 1932) oraz częściowo resorty: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu i Handlu Komunikacji oraz Opieki Społecznej. Działy administracyjne niezespolone:

• Administracja wojskowa- zwierzchnictwo należało do prezydenta. Wyznaczał wodza naczelnego. Kraj podzielono na okręgi korpusów (5 później 10). Na czele stał dowódca Korpusu. Istotną rolę odgrywała piechota. Okręgi podzielono na komendy garnizonów na czele -dowódca garnizonów. Komendy uzupełnień zajmowały się rekrutacją.

• Administracja oświatowa- kraj podzielony na 10 okręgów szkolnych na czele z kuratorami. Jeden okręg przypadał na 2 województwa. Okręgi dzielono na obwody na czele z inspektorami szkolnym.

• Administracją wymiaru sprawiedliwości kierował minister sprawiedliwości, któremu podlegali: I Prezes Sądu Najwyższego oraz prezesi sądów: apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, jak również prokuratorzy odpowiednich szczebli.

• Administracją skarbową kierował minister skarbu. Organami skarbowymi pierwszej instancji były urzędy skarbowe i dyrekcje ceł. Ministrowi poczt i telegrafów podlegały dyrekcje pocztowe, w tym urzędy i agencje pocztowe.

• Administracją wyznaniową na szczeblu centralnym kierował minister wyznań i oświecenia publicznego, a w terenie wojewoda.

• Administracją przemysłową kierował minister przemysłu i handlu. Struktura władz przemysłowych oparta została na dwóch instancjach: pierwszą stanowili starostowie i zarządy miejskie, a drugą wojewodowie. Jednostkami terenowymi były urzędy okręgowe i miejscowe, np. miar, górnictwa itp.

• Administracja komunikacji podlegała ministrowi komunikacji. Dla jej potrzeb kraj podzielono na 9 okręgów kolejowych na czele z Dyrekcjami Kolei Państwowych, którym podporządkowano oddziały i urzędy kolejowe.

22. Rządowa administracja zespolona w II Rzeczypospolitej.

23. Rządowa administracja niezespolona w II Rzeczypospolitej.

24. Administracja samorządowa w II Rzeczypospolitej.

W byłym powiecie pruskim. To administracja w zasadzie na szczeblu województwa i powiatu, gmin i miast w zaborze pruskim. Do 1933 administracja samorządowa działała tak jak w zaborach. W Galicji administracja samorządowa była całkowicie oddzielona od adm. rządowej. Rady powiatowe sobie a starostowie sobie. W zaborze pruskim funkcjonowało to tak jak w Prusach. A w Królestwie Polskim tak jak Pruskim.

Na podstawie tzw. ustawy scaleniowej z 23 marca 1933 r. scalono administracje na szczeblu gmin i powiatów. Ogólnopolski samorząd wojewódzki, wbrew zapowiedziom, nie został wprowadzony

Wprowadzono jednolite nazewnictwo (rady powiatowe i wydziały powiatowe). Wzmocniono pozycje organów wykonawczych. Organami uchwalającymi w powiatach były rady powiatowe, pochodzące z wyborów pośrednich i jawnych, dokonywanych przez rady gminne i miejskie. Rady powiatowe wybierały organ wykonawczy- wydział powiatowy. W jego skład wchodziło 6 członków i starosta jako przewodniczący.

Uprawnienia samorządu obejmowały zarówno spraw poruczone, jak i własne. Ustawa z 1933 dawała samorządowi terytorialnemu prawo działania tylko w wypadkach, gdy ustawy wyraźnie go do tego upoważniały. Własny zakres działania samorządu obejmował sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowia publicznego. Zakres spraw poruczonych określały ustawy lub rozporządzenia Rady Ministrów.

Ustawa z 1933 wzmocniła nadzór nad samorządem terytorialnym. Sprawowały go organy administracji ogólnej: minister spraw wewnętrznych, wojewodowie, starostowie.

25. Administracja ziem polskich pod okupacją w latach II wojny światowej.

W wyniku układu o przyjaźni i granicach z dnia 28 września 1939 miedzy Związkiem Radzieckim a Rzesza Niemieckim nastąpił podział ziem polskich na okupacje radziecka i niemiecką.

Administracja okupacji niemieckiej była dwojakiego rodzaju. Inaczej wyglądała adm. Ziem wcielonych do II Rzeszy Niemieckiej, a inaczej adm. Generalnej Guberni.

Z części wcielonych do Rzeszy ziem utworzono dwa okręgi: Gdańsk -Prusy Zachodnie i Kraj Warty. Podzielono je na rejencje, te zaś na powiaty miejskie i wiejskie (z wyjątkiem rejencji białostockiej podzielonej na komisariaty obwodowe. Pozostałe ziemie włączono do istniejących prowincji niemieckich.

Na czele okręgu stał namiestnik, będący jednocześnie szefem Narodowo- Socjalistycznej Niemieckiej Partii Pracy NSDAP. Posiadał liczne uprawnienia związane z łączeniem wielu funkcji państwowych i partyjnych. Personalnie podlegał ministrowi spraw wewnętrznych, a rzeczowo odpowiednim ministrom. Kierował administracją zespoloną, a w stosunku do niezespolonej miał uprawnienia instrukcyjno -nadzorcze.

Administracją rejencji kierował prezes rejencji.

Generalne Gubernatorstwo utworzono dekretem 12 października 1939r.Z podporządkowano zwierzchniej władzy Rzeszy ale nie stanowiło jej części. Pomiędzy GG i Rzeszą istniała granica celna, policyjna, dewizowa i walutowa.

Na czele GG stal generalny gubernator (Hans Frank), który był komisarzem ds. obrony Rzeszy i kierował strukturami NSDAP w gubernatorstwie. Miał bardzo szerokie kompetencje. Przy generalnym gubernatorze działali pełnomocnicy ministerstw Rzeszy.

Organem doradczym był Urząd Generalnego Gubernatora, od 1940r. zwany rządem, kierowany przez sekretarza stanu.

Generalne Gubernatorstwo było podzielone na dystrykty, a to na powiaty miejskie i wiejskie. Administracją dystryktów kierowali szefowie dystryktów od 1941 r. zwani gubernatorami. Odpowiednio na czele powiatów stali starostowie powiatowi wiejscy i miejscy. Wszystkie kierownicze funkcje powierzono Niemcom przybyłym z Rzeszy.

Adm. pod okupacja rosyjską polegała na tym, że na te tereny po dekrecie z Rady Najwyższej listopada 1939 o włączeniu zachodniej Ukrainy do Ukraińskiej Republiki Socjalistycznej i zachodniej Białorusi do Białoruskiej Republiki Socjalistycznej, rozciągnięto na te tereny okupacji prawo radzieckie. Przystąpiono do wprowadzania radzieckiego aparatu administracyjnego, wymiaru sprawiedliwości i partyjnego. Administracja na tym terenie niczym nie różniła się od administracji na terenie Związku Radzieckiego.

26. Polskie Państwo Podziemne.

Pion wojskowy P.P.P zaczęto tworzyć w czasie trwania kampanii wrześniowej, od utworzenia organizacji wojskowo - politycznej Służby Zwycięstwu Polski, w grudniu zastępując ją Związkiem Walki Zbrojnej. Przyjęto zasadę oddzielenia ZWZ, jako organizacji wojskowej od pionu cywilnego. W 1942 roku ZWZ przemianowano na Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa. Na czele AK stanął Komendant Główny AK. Jej organem dowodzenia była Komenda Główna, a struktura terenowa odpowiadała przedwojennemu podziałowi terytorialnemu: okręgi odpowiadające województwom, obwody o zasięgu powiatowym, a na szczeblu gmin placówki.

Do kierowania oporem społeczeństwa w 1942 r. utworzono on Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), którego głównym zadaniem było rozpowszechnianie walki cywilnej w całym kraju. Połączono je następnie z istniejącym już Kierownictwem Walki Konspiracyjnej (KWK) w Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP), które koordynowało odtąd wszystkie akcje AK.

Naczelnymi zadaniami pionu wojskowego była rozbudowa militarna, która miała dać Polakom możliwość walki o suwerenność i niepodległość kraju po zakończeniu wojny. Pion wojskowy był także łącznikiem między okupowaną Polską a Rządem na uchodźstwie, chronił pion cywilny i zapewniał bezpieczeństwo jego pracownikom.

Był tez pion cywilny, który wyłonił administracje i struktury polityczne. Jeśli chodzi o administracje, to pierwotnie powołano oddzielnego delegata dla ziem wcielonych do Rzeszy i delegata Generalnej Guberni. Nie powołano jednak 3 planowanego delegata- dla ziem pod okupacja radziecką. Jednak później funkcje te połączono w ręku głównego delegata rządu na kraj. Organy cywilne stanowili powołani pod koniec 1940 roku: Delegat Rządu na Kraj, delegaci okręgowi i powiatowi. Kolejno Zadaniem delegatów było organizowanie struktur administracyjnych podziemia. Dekretem prezydenta z 26 kwietnia 1944r. główny delegat zyskał rangę ministra, pełniącego w kraju funkcję wicepremiera. Dysponował aparatem pomocniczym, którym była Delegatura Rządu podzielona na resortowe departamenty np. spraw wewnętrznych, skarbu, sprawiedliwości itp. Miały zbierać materiały potrzebne Delegatowi w wykonywaniu decyzji.

Strukturą polityczną był Polityczny Komitet Porozumiewawczy do którego należeli przedstawiciele Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego, Polskiej Partii Socjalistycznej - Wolność, Równość, Niepodległość oraz Stronnictwa Pracy. Głównym powodem zawiązania go była chęć zorganizowania przez partie polityczne, działające w konspiracji, ośrodka porozumiewawczo-konsultacyjnego. W 1943 PKP został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, którą przekształcono następnie w Radę Jedności Narodowej działająca do 1945.

Najważniejszymi zadaniami pionu cywilnego było utrzymanie ciągłości instytucji państwowych oraz zapewnienie funkcjonowania państwu i ewentualne przygotowanie do przejęcia władzy po zakończeniu działań wojennych.

27. Cywilne organy Polskiego Państwa Podziemnego

28. Pion wojskowy Polskiego Państwa Podziemnego.

29. Komunistyczne organy władzy i administracji w latach II wojny światowej.

Od powstania w 1942 roku Polskiej Partii Robotniczej, zaczął kształtować się drugi obóz polityczny podziemia „ludowo-demokratyczny". Odrzucał konstytucję kwietniową jako podstawę porządku prawnego w państwie oraz nie uznawał prawa do reprezentowania narodu polskiego przez rząd emigracyjny. Od początku 1944 roku jego działacze przystąpili do budowania konkurencyjnego w stosunku do organów tworzonych przez rząd londyński systemu.

W nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 roku utworzono Krajową Radę Narodową (KRN), która miała pokierować walką z okupantem, a następnie przebudować ustrój polityczny i społeczny w wyzwolonym kraju. KRN działała opierając się na systemie terenowych rad narodowych: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych. Wiosną 1944 roku rady znajdowały się w stadium zalążkowym

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) – samozwańczy tymczasowy organ władzy wykonawczej w Rzeczpospolitej Polskiej, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944 na obszarze wyzwalanym spod okupacji niemieckiej. Manifest PKWN z 22 lipca 1944 formułował zasadę przejęcia władzy państwowej przez lud pracujący (zasada ludowładztwa) i uznawał KRN za jedyne legalne źródło władzy i najważniejszy organ władzy w państwie, sprawujący swe kompetencje przez PKWN oraz wojewódzkie, powiatowe i gminne rady narodowe (zasada jedności władzy państwowej).

PKWN został powołany w Moskwie ( rząd marionetkowy) i funkcjonował pod polityczną kontrolą Józefa Stalina. Zdominowany był przez komunistów polskich i realizował politykę ZSRR w Polsce. Na powstanie PKWN mieli dominujący wpływ komuniści z Centralnego Biura Komunistów Polskich, jednak ostateczną decyzję o jego powstaniu podjął Stalin.

30. Administracja centralna w latach 1944 – 1947.

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego objął - w imieniu Krajowej Rady Narodowej - władzę na wyzwolonych terenach. Na jego czele stał:

• przewodniczący (E. Osóbka-Morawski),

• dwóch wiceprzewodniczących.

Poszczególne działy administracji nazwano resortami, którymi zarządzali kierownicy resortów. Sprawy należące przed wojną do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych rozdzielono między dwa resorty:

• Bezpieczeństwa Publicznego

• Administracji Publicznej.

W sumie utworzono 14 resortów: spraw zagranicznych, obrony narodowej, rolnictwa i reform rolnych, administracji publicznej, gospodarki narodowej i finansów, sprawiedliwości, bezpieczeństwa publicznego, pracy, opieki społecznej i zdrowia, komunikacji, poczt i telegrafów, odszkodowań wojennych, oświaty, kultury i sztuki oraz informacji i propagandy.

Po utworzeniu 31 grudnia 1944r. Rządu Tymczasowego dotychczasową nazwę „resort" zastąpiono terminem ministerstwo, struktura administracji centralnej nie uległa większym zmianom także po przekształceniu się Rządu Tymczasowego w dniu 28 czerwca 1945 roku w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.

31. Administracja centralna w latach 1947 – 1952.

Do organów państwowych działających w zakresie władzy wykonawczej zgodnie z treścią Małej Konstytucji z 1947 roku zaliczano:

• prezydenta,

• Rząd.

• Radę Państwa- zaliczona do organów wykonawczych.

Mała Konstytucja nie określała struktury wewnętrznej rządu, odsyłając w zakresie liczby ministerstw, ich kompetencji i wzajemnych stosunków między ministrami do osobnej ustawy, której jednak nie wydano.

Prezes Rady Ministrów - miał nie tylko przewodniczyć Radzie Ministrów, lecz także stanąć na jej czele Prezydium Rządu, (organ poza konstytucyjny, w którego skład wchodzili: prezes i wiceprezesi Rady Ministrów, podsekretarz stanu oraz - fakultatywnie - inni członkowie rządu).

Do zadań Prezydium należało kierowanie pracami rządu we wszystkich dziedzinach oraz zastępowanie go w sprawach ważnych. Organ ten obradował regularnie pod przewodnictwem prezydenta RP, łączącego w swych rękach także funkcję przewodniczącego Rady Państwa oraz I sekretarza Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Zmian w administracji centralnej dokonano ustawą z 10 lutego 1949 roku, rozbudowując system ministerstw branżowych zarządzających gospodarką narodową, w celu realizacji tzw. planu sześcioletniego,

Przy Radzie Ministrów utworzono, jako organ pomocniczy i doradczy w sprawach gospodarczych, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów. Powstała Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego, która scentralizowała i przejęła kompetencje w sprawach gospodarczych, jako naczelny organ państwowego planowania komisja była organem jednoosobowym, jej przewodniczący był faktycznym zwierzchnikiem wszystkich ministrów zarządzających resortami gospodarczymi.

31. Administracja terenowa i samorząd w latach 1944 – 1950

Terenowymi organami administracji rządowej zgodnie z dekretem PKWN z 21 sierpnia 1944 byli: wojewodowie i starostowie. Jest to ich reaktywowanie, ale o zmienionej pozycji. Służbowo i organizacyjnie podlegali oni ministrowi administracji publicznej, zaś rzeczowo ministrom resortowym.

Wojewodów początkowo mianował PKWN, a następnie Rada Ministrów na wniosek ministra administracji publi­cznej, zaopiniowany przez wojewódzką radę narodową.

Starostów mianował minister Administracji Publicznej, na wniosek wojewody, zaopiniowany przez powiatową radę narodową.

Zakres kompetencji wojewodów i starostów w porównaniu z okresem przedwojennym uległ zmianom. Ich urzędy utraciły charakter polityczny, a z zakresu ich działań wyłączono:

• Milicję Obywatelską,

• sprawy kontroli publikacji i wydawnictw,

• przeprowadzenia reformy rolnej.

Wojewodów i starostów powiązano z radami narodowymi, które mogły wystąpić z wnioskiem o odwołanie wojewody lub starosty. Podlegali oni radom w sprawach należących do zakresu samorządu teryto­rialnego. Społeczną kontrolę nad organami administracji rządowej powierzono prezydiom odpowiednich rad narodowych.

31. Administracja terenowa w latach 1950 – 1972.

W Polsce zasadnicza reforma, przeprowadzona została ustawą z dnia 20 marca 1950 roku o terenowych jednolitych organach władzy państwowej.

Ustawa:

• znosiła dotychczasowy dualizm administracji terenowej,

• likwidowała samorząd terytorialny,

• zniesiono istniejące dotąd organy administracji rządowej zespolonej: likwidacja stanowisk wojewodów, wice wojewodów, starostów i wójtów oraz wydziałów wojewódzkich i powiatowych urzędów wojewódzkich i starostw,

Rady narodowe stały się jedynymi terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej w gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach. Były one organami władzy ludowej, organami samorządu.

Na szczycie systemu rad działała Rada Państwa, posiadająca od roku 1952 charakter emanacji sejmu.

Do zadań rad należało m.in.: kierowanie działalnością gospodarczą, społeczną, kulturalną ochrona porządku publicznego, własności społecznej i obywateli, uchwalanie terenowych budżetów i planów gospodarczych oraz nadzorowanie ich wykonania współdziałanie w obronności państwa. Działały zgodnie z zasada podwójnego podporządkowania: poziomego i pionowego. Rady obradowały na: sesjach zwyczajnych, w terminach wynikających ż ustawy oraz nadzwyczajnych, zwoływanych decyzją samej rady.

Organami wewnętrznymi były powoływane i kierowane przez rady komisje.

Organami wykonawczymi i zarządzającymi rad były działające kolegialnie, wybierane przez rady, prezydia sprawujące na podległym terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, wykonujące uchwały rad oraz zarządzenia i polecenia władzy zwierzchniej. Były wiec organami administracji państwowej. Pracami prezydium kierował przewodniczący. Prezydia dzieliły się na wydziały, zarządzające poszczególnymi dziedzinami spraw rady narodowej.