Przemoc jako znamię czynu zabronionego

Wstęp

Współczesna rzeczywistość charakteryzuje się coraz większą powszechnością zjawiska przemocy oraz związanych z nią przejawów. Nawet w statystyka policyjnych odnoszących się do przestępczości zauważalny jest wysoki udział czynów zabronionych, które są połączone z przemocą. Dodatkowo, przemoc jest coraz częściej tematem przekazów medialnych. Każdy człowiek również w swoim codziennym życiu może niemalże na każdym kroku spotkać się z takim zjawiskiem, zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Z przekazów medialnych na ten temat można wnioskować, że współczesny świat jest pełen bezwzględności i okrucieństwa. W efekcie takich zagrożeń, przedstawianych jako bardzo realne, zanika poczucie bezpieczeństwa, które zastępowane jest przekonaniem, że tylko przemoc pozwala na zapewnienie sobie bezpieczeństwa.

Uwzględniając szerzącą się przemoc i brutalność współczesnego świata, w mentalności człowieka powstaje przekonanie, że zjawisko to jest stałym i nieodłącznym elementem społeczeństwa w każdym wymiarze. Dodatkowo, już nawet dzieci spotykają się z przemocą. Nie są to tylko ich bezpośrednie doświadczenia. Chodzi także o obraz obserwowany na ulicach czy w mediach. Nawet sporty walki w ostatnim czasie zyskały popularność. W związku z tym trudno się dziwić, że w mentalności ludzi powstaje przekonanie, że przemoc stanowi element współczesności, a osoby starające się stronić od niej nie czują się bezpiecznie.

Zjawisko przemocy jest obecnie spotykane praktycznie w każdej sferze życia. Nie ma znaczenia czy jest to szkoła, praca czy też środowisko rodzinne. Jej celem w każdym przypadku staje się siłowe osiąganie pewnych zamiarów, a nawet wyrządzenie szkody przeciwnikowi. Niektóre osoby też bez zastosowania przemocy nie potrafią rozwiązań problemu. Uwzględniając dodatkowo fakt spadku poczucia bezpieczeństwa, celem stosowania przemocy bywa również ochrona samego siebie czy mienia. Wynika to z powszechnej opinii, że przeciwstawienie się przemocy jest możliwe jedynie przy jej zastosowaniu¹.

Uwzględniając coraz szerszą skalę przemocy wśród społeczeństwa, połączoną z brutalizacją życia codziennego, także organy ścigania są zmuszone do zastosowania surowszej kwalifikacji przestępstw, aby w ten sposób móc reagować na faktyczny obraz przestępstwa. W wielu przypadkach zatem ma miejsce zasądzanie surowszych wyroków w związku z zastosowaniem podczas dokonywania danego czynu zabronionego właśnie przemocy. W ten sposób, z założenia, ma tworzyć się obraz napiętnowania przemocy przez wymiar sprawiedliwości.

Stosowanie przemocy jednak coraz częściej jest elementem towarzyszącym przestępczości różnego rodzaju. Jako przykład można podać zjawiska przemocy w rodzinie, stosowania przemocy podczas kradzieży czy bójki, w których sprawcy starają się przemocą rozwiązań problem. Przemoc jest obecna nawet podczas kłótni szkolnych i wbrew pozorom nie jest to tylko domena chłopców. Można też stwierdzić, że praktycznie każdy rodzaj przestępstw ma pewien związek z przemocą, czyli jest skutkiem przemocy bądź jej przyczyną, a także następuje w powiązaniu z przemocą².

Nawiązując do rodzajów przestępstw, jakie są powszechnie popełniane wskazać należy, że w wielu przypadkach przemoc bądź groźba jej użycia są warunkiem sine qua non uznania danego czynu za zabroniony. Jako przykład można wskazać choćby uregulowane w polskim prawie karnym przestępstwa zgwałcenia. Pośród jego znamion bowiem występuje użycie przemocy nakierowane na doprowadzenie do obcowania płciowego³. Oznacza to, że przestępstwo tego rodzaju może być popełnione w związku z przemocą, co skutkuje zwiększeniem wymiaru kary za jego dokonanie.

Takie przypadki można mnożyć, bowiem przemoc może towarzyszyć praktycznie każdemu czynowi zabronionemu. Jednak uogólniając wskazać należy, że wymiar kary dla sprawcy przestępstwa w znacznej mierze zostaje uwarunkowany stopniem oraz nasileniem zastosowanej przemocy, a także jej formą. Dodatkowo, często występują sytuacje, w których agresja ze strony sprawcy zdecydowanie przewyższa poziom, jaki wywołałby przełamanie obrony ze strony pokrzywdzonego. Zdarzają się bowiem sytuacje, w którym już samo zaprzestanie obrony przez pokrzywdzonego powoduje zadowolenie u sprawcy i zaprzestaje on dalszej przemocy, a w innych dąży on do możliwe najszerszego zastraszenia pokrzywdzonego, nie zaprzestając agresji do samego końca dokonywania przestępstwa, bowiem czerpie on satysfakcję ze swojego zachowania i strachu odczuwanego przez pokrzywdzonego⁴.

To właśnie uwarunkowało zastosowanie w wymiarze sprawiedliwości uzależnienia wymiaru kary od współwystąpienia przemocy. Zachowania związane z przemocą zostały bowiem zakwalifikowane do znamion warunkujących wymiar kary, jakie obowiązują w przepisach prawa karnego⁵.

Pewien problem wynikający z kwalifikacji prawnej zachowań związanych z zastosowaniem przez sprawcę przemocy czy innej formy okrucieństwa pojawia się bowiem braku kwalifikowanej formy znęcania się nad ofiarą w określonym rodzaju przestępstwa. Chodzi o przestępstwa, których znamiona mogą obejmować przemoc lub kiedy nie powoduje ona ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. W takiej sytuacji, elementem niezbędnym postępowania sądowego jest ustalenie okoliczności popełnienia danego czynu zabronionego. Nie mogą bowiem powstawać żadne wątpliwości jakoby siła fizyczna sprawcy była w stanie przełamać obronę pokrzywdzonego i nosiła cechy okrucieństwa. Zastosowana przez sprawcę przemoc musi być zatem wystarczająca, aby pozwolić mu na dokonanie przestępstwa, a także wpływać na zachowanie pokrzywdzonego.

W obowiązujących aktualnie przepisach Kodeksu karnego⁶ pojęcie przemocy pojawia się wielokrotnie. Z jednej strony jest to znamię czynu zabronionego, a z drugiej okoliczność warunkująca przyjęcie powrotu ze strony sprawcy do przestępstwa. Pomimo tego, w przepisach Kodeksu karnego nie została ona w żaden sposób zdefiniowana. Pewien zakres interpretacji występuje jedynie w orzecznictwie z tego zakresu.

Pojęcie przemocy jako jednego ze znamion czynu zabronionego zostało już wyżej przedstawione. Ważna jest także kwestia druga, czyli rozumienie przemocy jako warunku przyjęcia recydywy. W formie podstawowej jest nią bowiem ponowne umyślne popełnienie przestępstwa podobnego do tego, za jakie sprawca w ciągu ostatnich pięciu lat został skazany prawomocnym wyrokiem sądowym. Aby uznać działanie sprawcy jako dokonane w warunkach recydywy, musi on popełnić taki czyn w ciągu sześciu miesięcy od zakończenia odbywania kary pozbawienia wolności.

Analizując szerzej to zagadnienie należy uwzględnić także definicję przestępstwa podobnego. Została ona bowiem zawarta w art. 115 Kodeksu karnego. Zgodnie z jego treścią, obejmuje ono „przestępstwo z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”⁷. Zgodnie z tą regulacją oraz stanowiskiem doktryny, ponowne popełnienie przestępstwa przy zastosowaniu przemocy, na wskazanych warunkach, na podstawie art. 64 § 1 Kodeksu karnego będzie przesłanką do przyjęcia powrotu sprawcy do przestępstwa, co pozwala na zastosowanie wyższego wymiaru kary⁸.

Istotne znaczenie w analizowanym zakresie ma także instytucja działania w warunkach recydywy wielokrotnej, określona w art. 64 § 2 Kodeksu karnego. Zgodnie z treścią tego przepisu, „dokonanie kolejnego przestępstwa przeciw zdrowiu i życiu, zgwałcenia, przestępstwa rozboju, kradzieży z włamaniem, czy innego rodzaju przestępstwa nakierowanego przeciwko mieniu, przy zastosowaniu przemocy bądź jej groźby ze strony sprawcy”, który odbywał karę pozbawienia wolności stanowi warunek przyjęcia recydywy wielokrotnej. W takiej sytuacji sąd ma możliwość zaostrzenia granic wymiaru kary za taki czyn zabroniony⁹.

W regulacjach Kodeksu karnego, pojęcie przemocy występuje również jako znamię następujących rodzajów przestępstw¹⁰:

• jako przejawu dyskryminacji ze względu na rasę, przynależność etniczną, narodowość, wyznanie czy poglądy polityczne¹¹;

• wymuszając na określonej osobie określone zachowania¹²;

• umożliwiając popełnienie przestępstwa zgwałcenia¹³;

• doprowadzając inną osobę do prostytucji¹⁴;

• wymuszając na urzędzie administracji rządowej czy innym organie państwa podjęcie określonych czynności urzędowych bądź zaniechanie ich¹⁵;

• wywierając wpływ na czynności sądowe¹⁶;

• wywierając wpływ na zeznania świadka, tłumacza, biegłego, oskarżonego czy oskarżyciela¹⁷;

• zakłócając lub uniemożliwiając organizację zgromadzenia poprzedzającego głosowanie, swobodę wykonywania prawa do kandydowania, udziału w głosowaniu czy liczeniu głosów¹⁸;

• wywierając wpływ na sposób głosowania lub powstrzymanie się od udziału w nim¹⁹;

• udaremniając przeprowadzenie zgodnego z prawem zebrania, zgromadzenia czy pochodu²⁰;

• dokonując kradzieży i rozboju²¹, kradzieży rozbójniczej²² lub wymuszenia rozbójniczego²³;

• dokonując krótkotrwałego zaboru pojazdu mechanicznego²⁴;

• przeszkadzając przełożonemu w prowadzeniu czynności służbowych bądź zmuszając go do zaniechania ich²⁵.

Nawiązując do określenia przemocy rozumianego jako znamię czynu zabronionego, niezbędne wydaje się także zdefiniowanie tego zagadnienia w doktrynie. W pierwszej kolejności postanowiono zatem przedstawić słownikowe wyjaśnienie tego terminu. Przemoc jest zatem „siłą przewyższająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś, narzucana bezprawnie władza, panowanie, czyny bezprawne, dokonywane z użyciem przymusu fizycznego oraz gwałt”²⁶.

W literaturze prawnokarnej występuje jednak niewiele definicji przemocy. Uzasadnieniem jest fakt, że jego rozumienie nie wzbudza wątpliwości, a częstotliwość występowania w praktyce powoduje, że wykluczono możliwość jego błędnego rozumienia. W związku z tym, definicja tego pojęcia pojawia się bardzo rzadko. Jednym z autorów, który zdecydował się pomimo to na jego wyjaśnienie był T. Hanausek. Według niego, przemocą będzie zatem „oddziaływanie środkami fizycznymi, które umożliwiając lub przełamując opór zmuszonego, ma nie dopuścić do powstania bądź wykonania jego decyzji lub woli”²⁷.

Definicja ta została jednak sformułowana na gruncie obowiązywania Kodeksu karnego z 1969 roku²⁸. Wówczas, w doktrynie znacznie częściej można było spotkać definicję przemocy. Była ona rozumiana choćby jako „użycie siły fizycznej zarówno bezpośrednio wobec osoby zmuszanej, jak i wobec kogo innego, przykładowo dziecka osoby zmuszanej lub nawet wobec rzeczy, jeśli przemoc taką stosuje sprawca w celu zmuszenia pokrzywdzonego do jakiegokolwiek określonego zachowania się”²⁹. Jednocześnie podkreślano także, że przemoc obejmująca swoim zakresem oddziaływanie siłą fizyczną na osobę wywołuje u niej przymus fizyczny. Z kolei w przypadku oddziaływania na osobę siłą fizyczną dla wymuszenia określonego zachowania na innej osobie wywołuje przymus psychiczny³⁰. W obu przypadkach, zastosowanie przemocy prowadziło to uznania jej jako okoliczności warunkującej zwiększenie zagrożenia karą.

W związku z tym należy wskazać, że przemoc bywa utożsamiana także z przymusem, który charakteryzuje się bezwzględnością. Jednak jako bezwzględny uznaje się jedynie przymus fizyczny, bowiem ten psychiczny nie zawsze ma charakter absolutny. W przypadku przymusu psychicznego, osoba znajdująca się pod jego wpływem nie zostaje zagrożona w sposób bezpośredni.

Dla szczegółowej analizy problematyki znaczenia przemocy jako znamienia czynu zabronionego niezbędne wydaje się także wskazanie stanowiska orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz Sądów Apelacyjnych. Jednym z przykładów może być uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1997 roku³¹, w której Sąd wskazał, że „przestępstwem przeciwko mieniu popełnionym z użyciem przemocy może być każde przestępstwo, w którym przedmiotem ochrony jest mienie, popełnione przez fizyczne oddziaływanie na osobę bezpośrednio bądź pośrednio, czyli poprzez postępowanie z osobą trzecią lub oddziaływanie na rzecz”.

Ciekawe rozwiązanie zostało zawarte także w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1988 roku. Zgodnie z jego treścią, „przemoc względem osoby jako forma zmuszania może polegać jedynie na bezpośrednim fizycznym oddziaływaniu na człowieka, ale nie obejmuje już oddziaływania pośredniego poprzez postępowanie z rzeczą”³². Z orzeczenia tego można wnioskować, że zgodnie z Kodeksem karnym z 1997 roku uznanie przemocy jako okoliczności zwiększającej wymiar kary dla sprawcy jest zastosowanie przemocy względem osoby, zarówno w formie fizycznej, jak i psychicznej, zgodnie z rozumieniem wskazanym powyżej. W uzasadnieniu można znaleźć także twierdzenie wskazujące, że przemoc musi być nakierowana na zmuszanie określonej osoby do zachowania³³.

Na konieczność powiązania przemocy z użyciem siły fizycznej względem drugiej osoby, zmuszając ją do określonego zachowania wskazują także inne pozycje z orzecznictwa. Jednym z przykładów będą wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1997 roku³⁴, z dnia 8 marca 1973 roku³⁵, z dnia 16 maja 1968 roku³⁶, w których potwierdzono tę tezę. Potwierdzenie takie zostało zawarte również w niektórych wyrokach sądów apelacyjnych³⁷.

W szerszym znaczeniu przemocą będzie zatem „każde oddziaływanie na pokrzywdzonego bądź jego otoczenie, które przy pomocy pewnych środków fizycznych uniemożliwia opór, przełamuje go lub wywiera wpływ na podjęcie decyzji rozumianej jako akt woli”³⁸. Za poglądem takim opowiada się także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 marca 1973 roku³⁹, w którym stwierdził, że „za przemoc uważać należy każde działanie zmierzające do fizycznego przełamania oporu. Fakt zaś stosowania małej czy dużej przemocy nie ma istotnego znaczenia w ocenie tego czy przemoc nastąpiła”.

Ze stosowaniem przemocy, która polega na oddziaływaniu siły fizycznej powiązane jest wywieranie przymusu na osobie pokrzywdzonej. Przymus taki może mieć charakter bezpośredni, co oznacza najczęściej jakikolwiek brak możliwości obrony przez osobę pokrzywdzoną bądź też pośredni, jaki pozwala osobie pokrzywdzonej na podjęcie określonych działań, również tych obronnych⁴⁰.

Poza poglądem, który ściśle uzależnia użycie siły fizycznej przeciwko osobie pokrzywdzonej wyrażony został także pogląd wskazujący, że jakakolwiek czynność fizyczna oddziałująca na ciało lub psychikę osoby pokrzywdzonej może zostać uznana za przemoc⁴¹. Uwzględniając fakt, że siła fizyczna użyta przez sprawcę przestępstwa ma doprowadzać do oddziaływania na zachowanie osoby pokrzywdzonej można uznać także, iż skierowanie siły fizycznej przeciwko zwierzęciu, z jakim jest emocjonalnie związana osoba pokrzywdzona będzie stosowaniem przemocy⁴²

Analiza różnego rodzaju definicji przedstawionych powyżej nie daje jednak jasnej odpowiedzi, jakie kryteria muszą zostać spełnione, aby określone działanie czy zaniechanie zostało nazwane przemocą czy też stosowaniem przemocy. Wydaje się jednak, że na podstawie wskazanych definicji można wskazać następujące elementy, które są niezbędne dla zdefiniowania przemocy jako znamienia czynu zabronionego:

• relacje międzyludzkie, bowiem działanie człowieka przeciwko samemu sobie będzie stanowiło agresję, ale nie przemoc; konieczna jest zatem relacja międzyludzka, ale nie musi ona być bezpośrednia; można wskazać na oddziaływanie fizyczne na daną rzecz celem wywołania negatywnych doczuć u innej osoby;

• zamierzone działanie po stronie sprawcy przemocy, czyli osoba stosująca przemoc musi działać w sposób świadomy oraz w określonym celu; chęć wyrządzenia krzywdy, wywołania cierpienia, upokorzenie, uzyskanie przewagi czy inne negatywne dla osoby doznające przemocy następstwa stanowią nieodzowny element definicji przemocy;

• naruszenie określonego dobra osoby, która doznaje przemocy, bowiem przemoc, bez względu na jej rodzaj zawsze zostaje wymierzona w jakieś dobro; może nim być nietykalność cielesna, integralność osoba, poczucie bezpieczeństwa, wolność seksualna, własność rzeczy czy też każde inne dobro, jakie zostaje naruszone poprzez przemoc.

Nawiązując do przedstawionych stanowisk zawartych w doktrynie i orzecznictwie sądowym stwierdzić należy, że przemocą może stać się każde zastosowanie siły fizycznej względem innej osoby. Nie ma przy tym znaczenia jej rozmiar czy też natężenie. Zachowanie takie musi jednak zostać podjęte, aby zmusić daną osobę do określonego zachowania, które będzie zgodne z wolą sprawcy.

Odnosząc się do przedstawionej powyżej problematyki, pojęcie przemocy jako znamienia czynu zabronionego stało się przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy. Jako cel pracy ustalono poznanie przejawów stosowania przemocy przez sprawcę, które pozwalają na zakwalifikowanie takiego zachowania jako znamienia czynu zabronionego.

Praca niniejsza została zrealizowana na podstawie obowiązujących w tym zakresie regulacji prawnych, które zostały uzupełnione dostępną literaturą przedmiotu i artykułami naukowymi, zawartymi w specjalistycznych pismach. Ponadto, dla kompleksowego poznania tej problematyki wykorzystano również dostępne w tym zakresie orzecznictwo.

Praca składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym skupiono się na wyodrębnieniu form przemocy względem ofiary.

W rozdziale drugim postanowiono poddać analizie wybrane regulacje Kodeksu karnego, które określają czynu zabronionego, w jakich przemoc może zostać uznana za znamię.

W rozdziale trzecim dokonano podsumowania poruszonej problematyki oraz przedstawiono proponowane postulaty w zakresie ewentualnych zmian w prawie w tym zakresie.

Pracę następnie podsumowano w jej zakończeniu.

Rozdział 1. Analiza zjawiska przemocy w ujęciu prawno karnym

1. Pojęcie przemocy

Odnosząc się do analizy pojęcia przemocy, w pierwszej kolejności wskazać należy na jego historyczne uwarunkowania, która poniekąd stały się pierwowzorem dla tych współczesnych. Współczesny świat charakteryzuje się co prawda bezwzględności, okrucieństwem i przemocą. Jednak to współczesność charakteryzuje się występowaniem przemocy na niespotykaną dotychczas skalę. To właśnie w tym okresie dotyczyły się najbardziej okrutne wojny. Jednak mimo tego, przemoc była w społeczeństwie obecna już od zarania dziejów⁴³.

Historia ludzkości jest pełna doświadczeń związanych z walką i przemocą. Ich ofiarami byli wszyscy, bez względu na kulturę, środowisko czy religię. Potwierdzeniem występowania przemocy w judaizmie czy chrześcijaństwie mogą być choćby przykłady z Biblii i historii judeochrześcijańskiej. Jednym z przykładem jest podbój ziemi Kanaan przez hebrajczyków w 1200 roku p.n.e. Zdarzenie to jest często nazywane ludobójstwem⁴⁴. Innym przykładem będą krucjaty europejskich chrześcijan organizowane w okresie średniowiecza. W 1099 roku krzyżowcy wymordowali bowiem praktycznie całą ludność Świętego Miasta⁴⁵. Teologia islamska z kolei zaleca przemoc w wielu sferach życia⁴⁶.

Przez wiele wieków, pewne formy przemocy stanowiły normalne cechy życia społecznego. Przykładem może być choćby niewolnictwo, będące sposobem oszczędzania własnych sił na pracę. Inne przykłady dotyczą stosowania okrucieństwa jako pewnej formy rozrywki czy tortur i okaleczania jako kary. Dla okresu średniowiecza charakterystyczne było także organizowanie pogromów, jako sposobu na wyładowanie frustracji. Wyroki śmierci z kolei zasądzane były już za drobne wykroczenia, a ludobójstwo było sposobem zdobywania terytorium.

Niepokojącym zjawiskiem jest to, że wskazane formy przemocy po części nadal występują. Są one jednak zdecydowanie mniej powszechne, a ich występowanie zostaje ograniczone do niektórych obszarów. Ich występowanie jest ponadto skrywane, a ewentualne informacje na ten temat powodują powszechne potępienie ze strony opinii publicznej⁴⁷.

Na przełomie wielu wieku zaszły w analizowanym zakresie znacznie zmiany. Zmianie uległ nie tylko rodzaj przemocy, ale także jej uwarunkowania. Czynniki sprzyjające powstawaniu jego zjawiska zostały wyróżnione choćby w socjologii. Nauka ta zalicza do nich biedę, ubóstwo, bezsilność, brak perspektyw na zmianę własnego życia i możliwości zaspokojenia często nawet podstawowych potrzeb. Z drugiej strony są to również rządza władzy, poczucie wyższości, a często nawet bezkarności, a ponadto dominacja czy potrzeba sławy i bogactwa⁴⁸.

W literaturze światowej, zagadnienie powszechności skrajnych form agresji i przemocy stało się przedmiotem badań już w latach siedemdziesiątych XX wieku. Koncentrowano się jednak głównie na ujęciu tego problemu w kategoriach rodziny. Relacje dotyczące zdarzeń powiązanych z przemocą uwarunkowały wzrost świadomości ze strony społeczeństwa, a także wymusiły upowszechnienie poglądu o powszechności przemocy w rodzinie w większości kultur. Jednocześnie, nawiązywano także do milczącej akceptacji takich zachowań, polegającej między innymi na przedstawianiu przemocy w mediach, sporcie czy sztuce.

Odnosząc się do dziejów związanych z występowaniem przemocy oraz zmianami jej form należy przytoczyć stanowisko N. Mandeli. W jego opinii, „przemoc występuje tam, gdzie brakuje demokracji, poszanowania praw człowieka i dobrych rządów”⁴⁹. Stanowisko to należy uznać za słuszne, bowiem doświadczenia z historii dowodzą, że ówczesne państwa nie szanowały praw człowieka, a także nie koncentrowały się na dobrych rządach, a jedynie takich, które zapewniały dostatek władzy. W takich okolicznościach przemoc zawsze się pojawi i to już na poziomie władzy, dając wzór również społeczeństwu.

W opinii W. Sikorskiego jednak nawet demokratyczne państwa, które przestrzegają praw człowieka nie są wolne od przemocy. Zjawisko to jest bowiem na tyle powszechne, że nie istnieją prawdopodobnie żadne sposoby jako jego wyeliminowane ze społeczeństwa. Nawet współcześnie niemożliwe byłoby wskazanie kraju czy społeczeństwa, w jakim przemoc nie występowałaby w żadnej z form. Media bowiem do tego stopnia rozpowszechniają obrazy związane z przemocą, tworząc z niej coraz bardziej wyrazisty i akceptowany element kultury, że zahamowanie tego procesu, a nawet jego wycofanie nie byłoby możliwe żadnymi siłami⁵⁰.

Przemoc, jak już wspomniano jest także powszechnie obecna we współczesnej literaturze, muzyce czy filmach. Nasycone przejawami przemocy programy telewizyjne, filmy czy muzyka, traktują to zjawisko jako rozrywkę oraz narzędzie do przykuwania odbiorców, kreując w ten sposób rzeczywistość i sankcjonując agresywne zachowania. Z drugiej jednak strony to media zapoczątkowały rozumienie przemocy jako powszechnego problemu społecznego. To media bowiem pokazują coraz więcej przejawów przemocy, nie tylko w formie rozrywki, ale również upowszechniania tego problemu. Jednak nie do końca wiadomo, czy zjawisko przemocy faktycznie charakteryzuje się takim wzrostem nasilenia, czy też jest ona częściej nagłaśniana przez media, niż dotychczas, stwarzając pozorny wzrost jej poziomu⁵¹.

Bez względu na powszechność czy znajomość zjawiska przemocy, jej użycie w wielu przypadkach wydaje się być jednym z najłatwiej dostępnych narzędzi prowadzących do osiągnięcia danego celu. Być może to właśnie warunkuje jej powszechnie wykorzystanie i brak możliwości jej przezwyciężenia. Jednak, aby poznać to zjawisko dokładniej, również w ujęciu Kodeksu karnego, niezbędne wydaje się szczegółowe przedstawienie istoty tego zjawiska.

Wyjaśnienia istoty tego zjawiska można zatem doszukiwać się w twierdzeniu T. Kotarbińskiego, który wskazuje, że „brak oporu utrwala przemoc, a opór wzmaga jego surowość”⁵². Prowadzi to do wniosku, że zwalczenie przemocy jest wyjątkowo trudne w przypadku osób doświadczających jej, czy to pośrednio, czy też bezpośrednio. Należy w tym miejscu wskazać, że każda osoba w swoich codziennych relacjach może spotkać się z przemocą. Wówczas może ona występować w roli ofiary, sprawcy bądź świadka⁵³. To tylko od tej osoby zależy jej postawa wobec przemocy.

W nauce filozofii wskazuje się, że przemoc wywodzi się od człowieka, czyli od jego własnej woli. Na tej podstawie wskazuje się, że stanowi ona wyraz zła moralnego. Jednostka decydująca się na taką formę postępowania z własnej woli, bez żadnego przymusu, samodzielnie wkracza na niewłaściwą drogę. W takiej sytuacji dana osoba samodzielnie podejmuje decyzję o szerzeniu przemocy, bowiem kiedy nie została ona do tego w żaden sposób przymuszona, mogła wybrać inne postępowania. Sprawcy przemocy ponadto często próbują tłumaczyć swoje zachowania wskazując, że nie jest to zależne od ich woli. Jako przykład takiego wytłumaczenia wskazują oni choćby stan upojenia alkoholowego⁵⁴. Jednak nie jest to żadne wytłumaczenie, bowiem osoba, która nie tłumi w sobie agresji prawdopodobnie nawet po spożyciu alkoholu nie będzie jej wyładowywać.

Przemoc jest jednym z tych zjawisk, które są wciąż rozwijane znaczeniowo. Zmienia się także ich wymiar, wyznaczając kierunki poszukiwań definicyjnych dla innych badawczy, które byłyby w stanie pokazać zakres, przyczyny oraz skutki przemocy. Na podstawie dotychczasowych rozważań wskazać można, że przemoc jest zaliczana do kategorii agresji fizycznej. Jednak jej rozumienie nie jest ograniczane do tego zakresu, rozszerzając je także na kategorii agresji, przejawiającej się w werbalnych i fizycznych formach, o cechach przymusu i ograniczenia wolności⁵⁵.

Pojęcie to może być tłumaczone na wiele sposobów, między innymi jako brutalność, okrucieństwo, przestępczość czy opresyjność. Pierwotne rozumienie przemocy dotyczyło nadużycia siły przez człowieka względem drugiej osoby. Aktualnie przyjmuje się, że przemocą będzie zachowanie jednostki bądź grupy na skutek, którego inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele bądź w zakresie funkcji psychicznych⁵⁶. Na tej podstawie można stwierdzić, że ograniczenie tego terminu jedynie do agresji fizycznej nie jest uzasadnione. Przemoc może przybierać wiele form, a warunkiem jej uznania jest wywołanie w poszkodowanym jakiegokolwiek przymusu czy uszczerbku.

Przemoc jest jednak najczęściej utożsamiana z takimi zachowaniami przestępczymi, jak gwałt czy przewaga nad kimś, przy zastosowaniu siły fizycznej⁵⁷. Potwierdza to definicja słownikowa, która termin ten wyjaśnia jako „przewaga fizyczna, która jest wykorzystywana do czynów bezprawnych, dokonywanych na kimś, a także jako narzucona bezprawnie władza lub panowanie”⁵⁸.

Podobne rozumienie zostało przedstawione z punktu widzenia socjologii. Przemocą jest w tym przypadku bowiem „jeden z głównych obok groźby, środków przymusu, który polega na użyciu siły fizycznej przez jednostkę czy grupę często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakiejś osoby czy członków grupy do określonego działania, czy też umożliwienia podjęcia działań lub do zaprzestania wykonywania czynności już rozpoczętej, także bezprawne narzucenie władzy”⁵⁹.

Zgodnie ze wskazanymi definicjami, cierpienie czy zadawanie bólu psychicznego jest najczęstszym sposobem na osiągnięcie zakładanego celu, którym może być wymuszenie określonych zachowań. Zjawisko to w ujęciu socjologicznym oznacza także zespół czynności obejmujących wszelkie rodzaje przemocy. Jest to zatem ciąg zachowań, które zostają nakierowane na zniewolenie ofiary i jej działań, które zostają następnie za pośrednictwem przemocy podporządkowane żądaniom sprawcy. Rozumienie to jest zgodne z ujęciem przemocy jako znamienia czynu zabronionego, bowiem właśnie przy jej zastosowaniu, sprawca czynu zabronionego osiąga swój cel, którym jest taki czyn przestępczy. Kierując się różnymi formami przemocy stara się zapobiec obronie ze strony poszkodowanego, zmuszając go do bezczynności i poddania się jego woli.

Definicje przemocy formułowane są na podstawie pewnych kryteriów, do których zalicza się zachowanie sprawcy, intencje kierujące nim podczas stosowania przemocy oraz skutki, jakie z niej wynikają. Kryterium zachowania sprawcy przemocy zostało zastosowane między innymi przez J. Rudniańskiego. Według jego definicji, przemocą są „relację zachodzącą pomiędzy jednostkami, grupami czy zespołami ludzi bądź między jednostką a grupą, relację tę charakteryzuje stosowanie przez jedną ze stron przeważającej siły lub groźby jej zastosowania. Skupia się ona na wywieraniu wpływu, tak intencjonalnie, jak i nieintencjonalnie”⁶⁰.

M. A. Strauss z kolei wyjaśnia przemoc jako zachowanie osoby względem innego podmiotu, które jest sprzeczne z naturą kontaktów pomiędzy tymi osobami. Zachowanie takie nakierowane jest na zadanie bólu fizycznego bądź innego rodzaju obciążenia względem takiej osoby⁶¹. Autor ten nie wyklucza jednak, że przemoc może obejmować takie zaniechanie działania, które w owej sytuacji powinno nastąpić, gdzie przykładem może być choćby obrona ofiary przemocy. Osoba, która dopuszcza się zaniechania takiego działania jest uznawana za biernego sprawcę przemocy.

W literaturze przedmiotu często wskazuje się na trudności związane ze sformułowaniem definicji przemocy przy uwzględnieniu kryterium zamiarów sprawcy. Chodzi o to, że sprawca przemocy może działać dla zaspokojenia własnych potrzeb zadania bólu lub nie mieć świadomości tego, że jego postępowanie jest szkodliwe. Wobec tego, w wielu definicjach pomijany jest wątek intencji sprawcy, koncentrując się jedynie na jego działaniu. Fakt zaistnienia przemocy względem drugiej osoby jest rozpatrywany przy uwzględnieniu konsekwencji takiego działania, jakie poszkodowany ponosi. W związku z tym, brak ujemnych skutków zastosowania przemocy nie stanowi przesłanki do uznania jej zaistnienia.

Na tej podstawie można stwierdzić, że przemoc zawsze będzie działaniem szkodliwym, którego skutkiem jest krzywda drugiej osoby. Nie ma w tym względzie znaczenie forma takich konsekwencji, a jedynie subiektywne odczucia ofiary. Każda forma przemocy może bowiem rodzić u pokrzywdzonego pewne objawy zewnętrzne oraz wewnętrznych. W ten sposób mogą się jednak pojawiać wątpliwości, czy przemoc faktycznie miała miejsce, bowiem subiektywne odczucia dotyczące tej samej sytuacji mogą być odmienne w przypadku różnych osób.

Ciekawą definicję przemocy sformułował także A. Olubiński. Według niego, przemocą będzie zatem każdy akt, który w jakikolwiek sposób narusza wolność osobistą człowieka, a także wymusza na nim podjęcie zachowań, które nie są zgodne z jego wolą⁶². Na podstawie tej definicji stwierdzić można, że szkoda wywołana przez sprawcę przemocy oraz wynikające z niej cierpienie jednostki jest metodą osiągnięcia zakładanego celu przez sprawcę. Pragnie on po prostu zadań ból i tego dokonuje, co rodzi w nim przekonanie o wyższości oraz zadowolenie.

Definicję przemocy przy uwzględnieniu intencji sprawcy sformułowali również R.J. Gelles i C.P. Cornell. Według tych autorów, przemocą będzie „akt przeprowadzony z zamiarem spowodowania cierpienia fizycznego czy krzywdy innej osoby albo postrzegany jako wiedziony taką intencją”⁶³. W opinii tych autorów również istotne znaczenie ma rozróżnienie aktów przemocy „normalnej” od zjawiska nadmiernej przemocy. Do kategorii przemocy normalnej zostały przez nich zakwalifikowanie akty o mniejszych skutkach dla ofiary. Mogą to być przykładowo klapsy wymierzane przez rodziców ich dzieciom, a także popychanie, które można obserwować przykładowo wśród uczniów. W przypadku nadużywania przemocy z kolei skutki takich aktów mogą przynosić poważniejsze konsekwencje. Można do nich zaliczyć przykładowo kopanie, uderzanie pięścią czy pchnięcie nożem, charakterystyczne dla wielu bójek ulicznych, ale także dla przemocy rodzinnej. Zachowania takie wywołują znacznie poważniejsze obrażenia ciała, które mogą skutkować nawet śmiercią ofiary. Na tej podstawie można stwierdzić, że przemoc nie powinna być definiowana jednolicie, bowiem jej wymiar może różnić się w wielu sytuacjach.

Zjawisko przemocy przez wielu autorów rozpatrywane jest także w ujęciu relacji rodzinnych. A.L. Ganely przykładowo wyjaśnia, że przemocą jest „zespół atakujących, nadzorujących oraz kontrolujących zachowań, które obejmują przemoc fizyczną, seksualną i emocjonalną. Jest to spójna całość, ciąg zachowań o charakterze zamierzonym i instrumentalnym, jakich celem staje się zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie jej żądaniom i potrzebom sprawcy”⁶⁴. W takim ujęciu przemoc nie jest utożsamiana z zachowaniami ze strony agresora, które są powodowane silnie negatywnymi emocjami, wykluczającymi możliwość zaplanowania podejmowanych działań. W przypadku przemocy rodzinnej, działania sprawcy nie są podejmowane w afekcie, ale są zaplanowane i dokładnie przemyślane. Autorka ta wyklucza jednocześnie fakt, że jej definicja dotyczy jednorazowych ataków na członków rodziny, a raczej odnosi się do regularnej przemocy.

Definicja przemocy skonstruowana przy uwzględnieniu rodzaju czynów dokonywanych przez sprawcę obejmuje zachowania czynne, jak i bierne. Zachowania czynne obejmują swoim zakresem bicie, kopanie czy zachowania na tle seksualnym. Charakter bierny wskazuje na dokonywanie czynów pośrednio zaliczanych do przemocy. Może to być przykładowo izolowanie osoby w miejscu, które zagraża jej życiu i zdrowiu, o czym sprawca doskonale wie, czy też pozbawienie przedmiotów, które są niezbędne danej osobie do życia lub niszczenie innych rzeczy. Takie zachowania mają charakter bezpośrednich oddziaływań na ofiarę, która może doznawać przemocy w formie czynnej bądź biernej lub formę oddziaływań pośrednich, które mają miejsce, gdy dana osoba widzi krzywdę innych, ale poprzez działanie sprawcy nie jest w stanie podjąć interwencji.

Ostatnim uwzględnionym kryterium tworzenia definicji przemocy jest skutek przemocy. W tym zakresie można przytoczyć definicję J. Kądzieli, który przemoc zdefiniował jako „takie wywieranie wpływu na ludzi, w którego efekcie ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy, niż potencjalny poziom takiego rozwoju”⁶⁵. Autor ten koncentruje się na tych odległych skutkach przemocy, jak zahamowanie rozwoju ofiary, który następuje na skutek psychicznego oddziaływania sprawcy przemocy. Osoba doznająca krzywdy w różnej formie staje się w pewnym momencie zastraszona do tego stopnia, że jej rozwój psychiczny zostaje zahamowany.

Podobną definicję przemocy sformułował W. Szander. W jego opinii jest to „takie działanie, które niezależnie od formy upośledza ostatecznie moc kogoś, kto jest obiektem. Taki też jest cel przemocy, czyniącej z człowieka istotę bezwolną”⁶⁶. Autor ten co prawda nie odnosi się wprost do rozwoju psychicznego ofiary, ale poprzez wskazanie na upośledzanie mocy osoby można przypuszczać, że dopuszcza on również oddziaływanie bezpośrednio podane przez J. Kądzielę. Moc bowiem oznacza aktualną kondycję psychofizyczną osoby, będącej ofiarą przemocy.

Definicję opartą na wszystkich wskazanych kryteriach łącznie sformułowała I. Pospiszyl. Według tej autorki, przemocą będą zatem „wszelkie nieprzypadkowe akty, które godzą w osobistą wolność jednostki lub przyczyniają się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji”⁶⁷. W definicji tej zawarta została intencjonalność sprawcy, czyli godzenie w wolność jednostki oraz wywołanie szkody psychicznej lub fizycznej, co stanowi jednocześnie skutek takich aktów.

W naukach psychologii i socjologii przemoc jest utożsamiana w relacjami rodzinnymi. Wobec tego pojęcie dotyczy głównie przemocy w rodzinie bądź przemocy domowej. Uwzględniając fakt, że z punktu widzenia prawa karnego przemoc w relacjach rodzinnych również stanowi czyn zagrożony sankcją karną, niezbędne wydaje się także odniesienie do analizowanej problematyki w takim ujęciu. Przemoc domowa obejmuje zatem uzależnienie od pewnej toksycznej relacji, jaka łączy osoby prowadzące wspólnie gospodarstwo domowe. Taka relacja sprawia cierpienie członkom rodziny, a sprawca ma wówczas silny wpływ na ofiarę.

Takie ujęcie przemocy będzie zatem określane jako akt nakierowany na zadanie cierpienia i bólu fizycznego bądź innego rodzaju krzywdy innej osobie, będącej członkiem rodziny. Taka forma przemocy obejmuje swoim zakresem również zachowania agresywne skierowane w sposób bezpośredni przeciwko drugiemu człowiekowi, skutkujące dla niego uszczerbkiem fizycznym bądź psychicznym.

Przemoc w relacjach rodzinnych może być definiowana bardzo szeroko. W wielu rozważaniach wskazuje się na objęcie tym terminem nie tylko partnerów w związku małżeńskim czy partnerskim, ale również także osoby, które padają ofiarą przemocy ze strony innych członków rodziny⁶⁸. Nie można bowiem wykluczyć sytuacji, w której przemoc jest nakierowana na dziecko, a jej sprawcą jest rodzic. Zdarzają się również przypadki przemocy pomiędzy rodzeństwem. Jednak dokładne przedstawienie takiego zagadnienia jest trudne przez wzgląd na fakt, że zachowania te najczęściej pozostają w strukturach rodziny.

Dość ogólną definicje przemocy zaproponował P. Stratton. W jego opinii przemoc obejmuje sytuacje, w których jedna osoba odnosi się względem drugiej w sposób niezgodny z relacjami pomiędzy nimi oraz bez odpowiedniej troski, jaka wynikałaby z charakteru takich relacji. Autor ten pojęcie przemocy utożsamia w wielu przypadkach z „niewłaściwym traktowaniem”. Takie podjecie do zagadnień przemocy pozwala na zastosowanie go do wielu rodzajów relacji, w których można dopatrywać się przejawów przemocy.

Już we wstępie niniejszej pracy zaakceptowano, że pojęcie przemocy często jest współdefiniowane z agresją. W literaturze przedmiotu pojawiają się opinie, że pojęcia te są tożsame. Stanowisko takie prezentuje między innymi M. Cabalski. Według tego autora, pojęcia te pokrywają się w wielu dziedzinach nauk, jak przykładowo psychologia, socjologia czy nauki prawne. Jednocześnie wskazuje on, że można wyróżnić w tym zakresie subiektywne oraz obiektywne elementy agresji. Te subiektywne są skoncentrowane na stronie podmiotowej, czyli agresorze oraz celu jego działania. Obiektywne elementy odnoszą się do konsekwencji takiego zachowania dotyczących zmian w otoczeniu⁶⁹. W związku z tym można stwierdzić, że zarówno w przypadku przemocy, jak i agresji wywołują one subiektywne odczucia bycia ofiarą u osoby poszkodowanej oraz obiektywne skutki dla całego otoczenia.

W doktrynie pojawiają się jednak głosy sprzeciwiające się utożsamianiu agresji z przemocą. Zwolennikiem rozróżnienia tych dwóch pojęć jest choćby B. Hołyst, który twierdzi, że agresja jest charakterystyczna dla natury biologicznej istot żywych, nie tylko ludzi. Przemoc następnie odnosi się do sfery wartości i norm postępowania, jakie są charakterystyczne dla społeczeństwa ludzkiego⁷⁰. Według tego autora zatem agresja jest elementem przemocy, ale nie powinna być z tym pojęciem utożsamiana, bowiem nie zawsze wywołuje konsekwencje takie same, jak przemoc i nie zawsze intencje sprawcy będą takie same.

Podobne stanowisko zajmuje M. Stożek, który rozróżniają pojęcia przemocy i agresji stosuje kryterium celu, na jaki są one nakierowane. Agresja według tego autora może obejmować proste zadawanie bólu fizycznego. Celem przemocy jest najczęściej ograniczenie wolności ofiary oraz zmuszenie jej do podporządkowania swojego zachowania sprawcy⁷¹. Agresja jest w takim rozumieniu nawarstwieniem frustracji i uzewnętrznieniem negatywnych emocji⁷². Definicja ta potwierdza również powyższe stwierdzenie, że agresja może być elementem przemocy.

Za rozróżnieniem analizowanych pojęć opowiada się także R. Kalina. W jego opinii, „w akcie agresji prawie zawsze zaangażowane są dwie strony. Przemoc z kolei ma charakter jednostronny”⁷³. Autor ten wyklucza zatem pokrywanie się tych dwóch pojęć, z czym należy się zgodzić. Agresja może bowiem być obecna w codziennych relacjach ludzkich, pomiędzy kilkoma osobami, ale z każdej strony podobnie. Cechą charakterystyczną przemocy jest z kolei podporządkowanie siłowe ofiary, a zatem występują w niej dwie strony.

Twierdzenie to zostało potwierdzone przez M. Baranowska, która twierdzi, że „agresja jest działaniem świadomym oraz celowym, a jej motywem staje się zaszkodzenie bądź sprawienie cierpienia drugiej osobie. W przypadku przemocy z kolei motywacją staje się wywarcie określonego, szkodliwego wpływu na jednostkę”⁷⁴. W opinii tej autorki, różnica pomiędzy tymi dwoma terminami jest często trudna do zidentyfikowania, pomimo występowania pomiędzy nimi wielu charakterystycznych różnic. Nie są one jednak na tyle wyraźne, aby jednoznacznie zaprzeczyć bądź potwierdzić tożsamość tych dwóch pojęć.

Zdefiniowanie przemocy w ujęciu psychologicznym należy rozpocząć od przedstawienia stanowiska D. Jaszczak-Kuźmińskiej i K. Michalskiej. Według tych autorek, przemoc należy rozumieć jako „zamierzone oraz wykorzystujące przewagę sił działanie bądź zaniechanie skierowane ku członkom rodziny, wywołujące szkody i cierpienie, a także naruszające godność i prawa jednostki”⁷⁵. W definicji ten zawarto najważniejsze cechy wyróżniające to pojęcie, czyli intencje sprawcy, dysproporcja sił, naruszenie praw i godności oraz wywoływanie szkód i cierpienia. Jest to jedna z najbardziej ogólnych przemocy, który z jednej strony wyklucza utożsamianie tego pojęcia z agresją, a z drugiej jest zgodna z tym, co przedstawia doktryna prawnicza z tego zakresu.

Przemoc nie może być zatem rozpatrywana w kategoriach przypadkowości. Działania sprawcy są najczęściej zaplanowane i celowe. Jednak intencją sprawcy przemocy nie musi być zrobienie krzywdy drugiej osobie⁷⁶. Osoba sprawcy bowiem może w jej mniemaniu mieć dobre zamiary. Taka sytuacja występuje w przypadku przekonania, że dana osoba wie najlepiej, co jest dla innego osoby dobre. Według takiego sprawcy jedynie on ma rację i tylko ona prawo do podejmowania decyzji. Inne osoby są z kolei zobowiązane do podporządkowania się mu. Sytuacja taka może być charakterystyczna dla osób psychicznie chorych, które porywają kogoś i trzymają w niewoli bądź są prześladowcami. Sprawca taki bowiem dąży wszelkimi możliwymi sposobami do kontrolowania danej osoby oraz chce wywołać posłuszeństwo z jej strony⁷⁷.

Według K. Mellibrudy, to właśnie wskazana powyżej intencjonalność jest cechą w największym stopniu charakteryzującą przemoc. W opinii tego autora, pierwszy akt przemocy może być przypadkowy. Jednak poczucie bezkarności w takiej sytuacji powoduje, że sprawca zostaje zachęcony do dalszych działań⁷⁸.

Nawiązując do odróżnienia pojęcia przemocy od innych, pozornie tożsamych wskazać trzeba również na nierównowagę sił. Zjawisko to bowiem jest charakterystyczne dla przemocy, ale nie dla agresji, co pozwala na rozróżnienie tych dwóch pojęć. Dysproporcja sił pojawia się bowiem często w relacjach międzyludzkich, w których przemoc ma miejsce⁷⁹. Sprawca przemocy może wówczas dysponować większą siłą fizyczną, materialną, psychiczną czy społeczną⁸⁰.

Jednak sam fakt wystąpienia dysproporcji sił nie stanowi jeszcze o zaistnieniu przemocy. W takiej sytuacji „istotą przemocy staje się wykorzystanie przewagi w celu podporządkowania sobie innych osób, zaspokojenie własnych potrzeb w sposób krzywdzący dla innych, aby osiągnąć kontrole i władze”⁸¹. Wykorzystywana wówczas przewaga ogranicza osobie pokrzywdzonej obronę. Dodatkowo, w przypadku występowania przemocy, który oddziałuje negatywnie na psychikę ofiary, zastraszając go, takie dysproporcje sił zostają dodatkowo pogłębione.

Zjawisko nierównowagi sił zostało uwzględnione także przez I. Pospiszyl. Autorka ta wskazuje, że jest to jeden z warunków koniecznych do uznania danego zachowania jako przemocy. Autorka ta jednocześnie wskazuje na ogólnie przyjętą większą kompetencję mężczyzn w relacjach społecznych, co może zostać przez nich wykorzystane do podważania kompetencji kobiet⁸². Wówczas może być mowa o przemocy symbolicznej. Relacje z kobietami zostają oparte na asymetrii pozycji społecznej, która mężczyznę stawia w roli tego silnego i odpowiedzialnego, a kobietę w roli jego słabej podopiecznej⁸³.

Dokonując zdefiniowania pojęcia przemocy, uwzględnienia wymaga także analiza intencji sprawy w ujęciu jego psychiki, rodzaju zachowań czy podejmowania decyzji. Osoba, która dopuszcza się przemocy względem drugiego człowieka przyznaje sobie zatem prawo do jej traktowania w sposób, który narusza jej dobra, prawa i godność. Sprawca przemocy najczęściej poniża ofiarę wyśmiewając ją, obrażając czy nawet kontrolując na każdym kroku. W ten sposób zostaje ona pozbawione szacunku, tajemnicy korespondencji, godnych warunków życia, kontaktów z rodziną czy nawet pracy. Sprawca taki podważa wartość drugiej osoby we wszystkich możliwych sferach życia. Można spotkać się ponadto z przedmiotowym traktowaniem ofiary⁸⁴, połączonym z publicznym upokarzaniem czy podważaniem kompetencji lub wiarygodności. Takie zachowania, łącznie z naruszeniem określonych praw i dóbr jednostki wpływają silnie na jej psychikę. Osoba taka zaczyna się obawiać swojego prześladowcy, a strach ten hamuje jej zdolność do samoobrony.

Zachowania ze strony sprawcy przemocy oddziałują na ofiarę nie tylko pod kątem fizycznym, czyli faktycznego zadania szkód, ale również psychicznym i emocjonalnym. Życie i zdrowie ofiary zostaje wówczas narażone przez sprawcę na poważne szkody. Do tego dochodzą wskazane skutki emocjonalne, jak bierność, zaniżone poczucie wartości, lęki, depresja czy inne zaburzenia psychosomatyczne⁸⁵. Takie skutki pozostają w psychice ofiary na bardzo długo, a nawet na zawsze, zaburzając zdolność do tworzenia nowych relacji społecznych oraz utrzymywania kontaktów międzyludzkich.

Na pewne rozbieżności w definiowaniu pojęcia przemocy wskazała A. Lipowska-Teutsch. Według niej bowiem mężczyźni definiują przemocą wężej, niż kobiety. W ich rozumieniu przemoc oznacza działanie fizyczne nakierowane na zadanie bólu. Inne formy, jak niszczenie przedmiotów, popychanie czy izolowanie nie są dla nich przejawem zachowań przemocowych. Także wymuszenie pożycia seksualnego od własnych partnerem nie jest przez nich utożsamiane z przemocą⁸⁶. W opinii kobiet z kolei przemoc obejmuje wszelkie rodzaje zachowań, które naruszają jakiekolwiek dobra osobiste jednostki, jej wolność czy nietykalność cielesną. Trudne jest rozpatrywane, kto w tym wypadku ma rację. Z jednej strony definicja formułowana przez mężczyzn wydaje się być zbyt wąska, a z drugiej obejmowanie pojęciem przemocy wszystkiego, co jest dokonywane przeciwko drugiej osobie wydaje się zbyt szerokie.

Pomocne w rozważeniu tego problemu może być stanowisko Rady Europy, która zdefiniowała przemoc jako „jakikolwiek czyn lub zaniedbanie ze strony jednego członka rodziny wobec innych jej członków, które zagrażają życiu, cielesnej lub psychicznej integralności bądź wolności innego członka danej rodziny bądź poważnie szkodą rozwojowi jego osobowości”⁸⁷. Ta definicja wydaje się być bardziej zbliżona do szerokiego pojmowania przemocy przez kobiety, niż wąskiego przez mężczyzn.

Odnosząc się do nauk prawnych wyjaśniających pojęcie przemocy należy wskazać na fakt, że przepisy prawne z tego zakresu nie pozwalają na ustalenie legalnej definicji tego pojęcia. Już wcześniej wspomniano bowiem, że termin ten nie został zdefiniowany w prawie karnym. Jednak w definiowaniu tego pojęcia można posiłkować się przedstawionych we wcześniejszej części pracy orzecznictwem. Przytoczyć należy tutaj również Sądu Najwyższego wskazujące, że zakresy znaczeniowe zwrotów „przemoc wobec osoby” oraz „gwałt na osobie” są tożsame⁸⁸.

Pogląd tego rodzaju potwierdził P. Kobes, który porównał przemoc ze sformułowaniem „zasady współżycia społecznego”. Autor ten stwierdził, że zasady współżycia społecznego są zmienne w miejscu i czasu, co powoduje brak definicji prawnej w takiej sferze. Podobnie w przypadku przemocy, której znaczenie może ulegać zmianie w zależności od norm, jakie obowiązują w danym społeczeństwie⁸⁹. Należy również dodać, że pojęcie przemocy jest rozpatrywane odmiennie, w zależności od wskazanego już subiektywnego odczucia ofiary. To także potwierdza brak możliwości stworzenia jednolitej definicji tego terminu.

Stanowiska tego nie potwierdza jednak M. Cabalski. Według niego bowiem sytuacja ta powinna zostać uznana „za swoisty paradoks, że jeden z najstarszych terminów prawa karnego, odgrywający w nim doniosłą rolę praktyczną, nie ma jednolitego wzorca pojęciowego”⁹⁰. Twierdzenie to stało się kontynuacją tematyki podjętej przez M. Stożka według, którego „o przemocy jako przestępstwie można mówić, kiedy zostają naruszone normy prawne⁹¹.

Dokonując przeglądu regulacji prawnych można zauważyć, że w ujęciu prawa karnego przemoc sama w sobie nie jest utożsamiana z przestępstwem. Zjawisko to jest za to często wymieniane jako znamię czynu zabronionego bądź jeden z warunków przyjęcia powrotu sprawcy do przestępstwa⁹². W odpowiedzi na takie stwierdzenie, W. Daszkiewicz dokonała klasyfikacji przestępstw uregulowanych w Kodeksie karnym w powiązaniu z zastosowaniem przemocy. Podział ten wyodrębnił zatem⁹³:

• wystąpienie przemocy jako znamiona przestępstwa, czyli współwystępowanie przemocy z innym przestępstwem;

• zastąpienie pojęcia przemocy terminem „przemoc wobec osoby”, ograniczając zakres przestępstw przy użyciu przemocy jedynie do tych skierowanych bezpośrednio lub pośrednio przeciwko człowiekowi;

• zastąpienia pojęcia przemocy terminem „gwałt na osobie”, co wskazuje na bardziej radykalne postępowanie sprawcy, wymuszające pewne zachowania przy zastosowaniu najcięższych form przemocy;

• ujęcie przemocy jako sposobu popełnienia przestępstwa.

Do ostatniej z grup zaliczono wówczas przestępstwa najcięższe, jak gwałt czy zabójstwo⁹⁴. Wówczas pojęcie przemocy powinno być rozpatrywane łącznie z przestępstwem znęcania się, bowiem użycie przemocy w różnej formie jest w takiej sytuacji nieodłącznym elementem zachowania sprawcy.

Należy w tym miejscu także wskazać na różnice pomiędzy kryminologicznym a prawno materialnym zdefiniowaniem przemocy. W kryminologii, jako elementy składowe przemocy wskazuje się bowiem między innymi zastosowanie siły fizycznej oraz specyficzny skutek fizyczny. W prawie karnym materialnym, wyjaśnienie tego pojęcia zostaje ograniczone jedynie do zastosowania takiej siły. W związku z tym działania obejmujące zastosowanie przemocy jest traktowane jako zachowanie czynne, gdzie „zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie przy użyciu siły fizycznej szkody fizycznej u ofiary”⁹⁵.

Subiektywny element przemocy charakterystyczny dla kryminologii prowadzi do wyłączenia z kategorii przestępstw powiązanych z użyciem siły tych czynów, którym przypisano charakter nieumyślny⁹⁶. Kryminologia ponadto nie rozróżnia charakteru autotelicznego i instrumentalnego działania sprawcy. W ujęciu prawa karnego materialnego z kolei sprawca zawsze działa instrumentalnie, zmierzając do osiągnięcia pewnego skutku, czyli powstania przymusu do stronie ofiary⁹⁷.

Przemoc w ujęciu kryminologicznym będzie zatem zachowaniem polegającym na „użyciu siły bądź groźby jej użycia wobec człowieka, kiedy zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie szkód fizycznych w formie śmierci czy uszkodzenia, bez względu na to, czy skutki takie faktycznie nastąpiły i czy działanie sprawcy było celem samym w sobie, czy może miało charakter instrumentalny”⁹⁸.

W takim rozumieniu zwraca się również uwagę na wąskie i szerokie ujęcie tego zagadnienia. Rozumienie wąskie koncentruje się na sferze fizycznej człowieka, a szerokie na jego psychice⁹⁹. Jednocześnie podkreśla się, że przemoc jest relacją pomiędzy ludźmi, obejmującą użycie siły względem drugiego człowieka, który takimi możliwościami nie dysponuje¹⁰⁰. Przemoc ma zatem jednostronny charakter i występują w niej dwa podmioty, czyli sprawca i ofiara, co podkreślono w wielu wskazanych wyżej definicjach.

Dokonując szerszej analizy tego pojęcia należy przytoczyć także stanowisko K. Daszkiewicza, który wyklucza rozumienie samego zastosowania siły fizycznej jako przemocy. Przemoc występuje bowiem dopiero w momencie, w którym siła sprawcy jest wyższa od siły ofiary¹⁰¹, czyli pozwala mu na podporządkowanie sobie drugiej osoby i osiągnięcie zamierzonych efektów, charakterystycznych dla przemocy. Podobne stanowisko prezentuje A. Staszak twierdząc, że każdy przypadek użycia siły fizycznej będzie przemocą, jeśli ma on na celu realizację woli sprawcy, czyli wymuszone zachowania¹⁰². Zestawiając te dwie definicje dodać należy, że każde użycie siły fizycznej może być przemocą, ale nie każda przemoc przejawia się użyciem siły fizycznej.

Przemoc jest zatem problemem w ujęciu wielu nauk. W każdym jednak przypadku jest to zjawisko zakazane prawnie, które podlega odpowiedzialności prawnej ze strony sprawcy, nie zawsze stanowiąc samoistny czyn zabroniony, ale również współwystępując z innymi działaniami.

1^ M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2016, s. 219

2^ A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 127

3^ M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2016, s. 219

4^ M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Zakamycze, Kraków 2006, s. 376-377

5^ A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 127

6^ Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. z 2017 r., poz. 2204 z późn. zm.)

7^ Art. 115 § 3 Kodeksu karnego

8^ M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Zakamycze, Kraków 2006, s. 378

9^ J. Lachowski, V. Konarska-Wrzosek (red.), T. Oczkowski, I. Zgoliński, A. Lach, A. Ziółkowska, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2016, s. 233

10^ A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 127

11^ Art. 119 § 1 Kodeksu karnego

12^ Art. 191 § 1 Kodeksu karnego

13^ Art. 197 § 1 Kodeksu karnego

14^ Art. 203 Kodeksu karnego

15^ Art. 224 § 1 i 2 Kodeksu karnego

16^ Art. 232 Kodeksu karnego

17^ Art. 245 Kodeksu karnego

18^ Art. 249 Kodeksu karnego

19^ Art. 250 Kodeksu karnego

20^ Art. 260 Kodeksu karnego

21^ Art. 280 § 1 Kodeksu karnego

22^ Art. 281 Kodeksu karnego

23^ Art. 282 Kodeksu karnego

24^ Art. 289 § 3 Kodeksu karnego

25^ Art. 346 § 1 Kodeksu karnego

26^ M. Szymczak, Słownik języka polskiego, Wyd. PWN, Warszawa 1998, s. 986-987

27^ T. Hanausek, Przemoc jako forma działania przestępczego, Wyd. Zakamycze, Kraków 1966, s. 65

28^ Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 roku – Kodeks karny (Dz. U. z 1969, nr 13, poz. 94)

29^ A. Świda, Prawo karne, Wyd. PWN, Warszawa 1989, s. 442

30^ I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Wyd. PWN, Warszawa 1986, s. 379

31^ Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1997 roku, I KZP 31/97, OSNKW 1998, nr 1-2, poz. 2

32^ Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1998 roku, I KZP 22/98, OSNKW 1999, nr 1-2, poz. 2

33^ W orzeczeniu Sądu Apelacyjnego w Lublinie, które zostało wydane w sprawie II Aka 101/01 (Prokuratura i Prawo 2002, nr 2, poz. 14) znajduje się teza potwierdzająca wskazany pogląd. Sąd Apelacyjny stwierdził wówczas, że „przemoc ma bowiem cechy przymusu i zawsze zmienia do tego, aby zmusić kogoś do działania lub zaniechania. Natomiast czynna napaść nie musi zmierzać ani do wymuszenia czynności urzędowej, ani do przeszkodzenia wykonania takiej czynności”.

34^ V KKN 346/96

35^ III KR 307/72

36^ V KRN 170/68; Sąd Najwyższy stwierdził wówczas, że „przemocą jest każde działanie zmierzające do fizycznego przełamania oporu. Jeśli intensywność oporu jest niewielka, to wystarczy niewielka intensywność przemocy”.

37^ Przykładowo wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 października 2003 roku, II Aka 292/03, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 listopada 2002 roku, II AKA 420/02, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 17 lipca 2003 roku, II Aka 161/03, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 kwietnia 2002 roku, II Aka 16/02 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 30 stycznia 2002 roku, II Aka 230/01

38^ A. Wąsek, Kodeks karny. Część szczególna. Tom I, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 933

39^ III KR 307/72

40^ A. Wąsek, Kodeks karny. Część szczególna. Tom I, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 934

41^ J. Bafia, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. PWN, Warszaw 1971, s. 427

42^ M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Zakamycze, Kraków 2006, s. 379

43^ J. Warzyniak, Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2011, s. 8-10

44^ Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Księga Jozuego, Wyd. Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1987, s. 247

45^ http://pajamasmedia.com/blog/jihad-martyrdom-and-the-torments-of-the-grave/ [dostęp: 14.03.2018]

46^ J. Warzyniak, Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2011, s. 8-10

47^ W. Sikorski, Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 2001, nr 2, s. 29-33

48^ S. Krawiec, Niektóre uwarunkowania przemocy w Polsce. Aspekty socjologiczne [w:] J. Wawrzyniak, Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2007, s. 29

49^ Światowa Organizacja Zdrowia: Raport światowy na temat przemocy i zdrowia, Wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Genewa 2002, s.

50^ W. Sikorski, Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2001, nr 2, s. 29-33

51^ J. Raczkowska, O agresji, przemocy, brutalności, Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 2009, nr 3, s. 36-44

52^ Cyt. za: S. Krawiec, Niektóre uwarunkowania przemocy w Polsce. Aspekty socjologiczne [w:] J. Wawrzyniak (red.), Socjologiczne i psychologiczne aspekty przemocy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2007, s. 36

53^ J. Mellibruda, Patrząc na przemoc [w:] Świat Problemów, PARPA 1996, nr 5, s. 8

54^ Ł. Zatorski – Sikora, Drogi zła [w:] R. Szczepanik, J. Wawrzyniak, Różne spojrzenia na przemoc, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2008, s. 19

55^ S. Krawiec, Niektóre uwarunkowania przemocy w Polsce. Aspekty socjologiczne [w:] J. Wawrzyniak (red.), Socjologiczne i psychologiczne aspekty przemocy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2007, s. 37

56^ J. Papież, A. Płukis, Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 49

57^ S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, Wyd. Wiedza Powszechna, t.1, Warszawa 1974, s. 764

58^ M. Szymczak, Słownik języka polskiego, t. 2, Wyd. PWN, Warszawa 1998, s. 941

59^ K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Wyd. GRAFFITI-BC, Toruń 1997, s. 167

60^ J. Rudniański, Klasyfikacja, źródła i ocena stosunków międzyludzkich [w:] B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, Wyd. PWN, Warszawa 1997, s. 5

61^ M.A. Strauss, Injury and frequency of assault and the “representative sample fallacy” in measuring wife beating and choked abuse, [w:] M.A. Strauss, R.J. Gelles (red), Physical Violence in American Families. Risk Factors and Adaptation to Violence in 8,145 Families. Transaction Publisher, NJ: New Brunswick 1990, s. 75-91; Z. Majchrzyk, Kiedy kobieta zabija, Wyd. UKSW, Warszawa 2009, s.93

62^ A. Olubiński, Przemoc jako norma stosunków społeczno-wychowawczych, Wychowanie na co dzień, 1996, nr 4-5, s. 3

63^ R.J. Gelles, C.P. Cornell, Intimate Violence in Familie, Sage, CA: Beverly Hills 1990, s. 22, za: Rode D., Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie. Charakterystyka sprawców, Wyd. UŚ, Katowice 2010, s. 20

64^ Za: A. Lipowska-Teutsch, Wychować, wyleczyć, wyzwolić, Wyd. PARPA, Warszawa 1998, s. 12

65^ J. Kądziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowanie, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Spo- łecznych, Warszawa 1974, s. 62

66^ W. Sztander, Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy, Niebieska Linia 1999, nr 5, s. 18

67^ I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Wyd. Żak, Warszawa 1998, s. 14

68^ Z. Majchrzyk, Motywacje zabójczyń. Alkohol i przemoc w rodzinie, Wyd. PARPA, Warszawa 1995, A. Lipowska-Teutsch, Przemoc wobec kobiet [w:] D. Kubacka-Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch (red.), Wobec przemocy, Wyd. ALL, Kraków 1997, s. 11-45

69^ M. Cabalski, Przemoc stosowana przez kobiety. Studium kryminologiczne, Wyd. Impuls, Kraków 2014, s. 70-72

70^ B. Hołyst, Kryminologia, Wyd. Lexis Nexis, Warszawa 2009, s. 656

71^ M. Stożek, Przemoc w rodzinie. Zapobieganie w świetle przepisów prawa, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2009, s. 15-16

72^ K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Wyd. PARPA, Warszawa 1999, s. 63

73^ Cyt. za: T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna, Wyd. Żak, Warszawa 1995, s. 421

74^ M. Baranowska, Przemoc w rodzinie [w:] I. Wiciak, M. Baranowska, Wybrane patologie społeczne. Uwarunkowania, przejawy, profilaktyka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2009, s. 18

75^ D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska, Zrozumieć przemoc w rodzinie. Poradnik dla osób doznających przemocy, Wyd. PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 8

76^ Tamże

77^ K. Michalska, D. Jaszczak-Kuźmińska, Przemoc w rodzinie, Wyd. PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 5

78^ J. Mellibruda, Oblicza przemocy, Remedium 1993, nr 10, s.4

79^ D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska, Zrozumieć przemoc w rodzinie. Poradnik dla osób doznających przemocy, Wyd. PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 7

80^ K. Michalska, D. Jaszczak-Kuźmińska, Przemoc w rodzinie, Wyd. PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 6

81^ M. Baranowska, Przemoc w rodzinie [w:] I. Wiciak, M. Baranowska, Wybrane patologie społeczne. Uwarunkowania, przejawy, profilaktyka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2009, s. 20

82^ I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy, Wyd. Żak, warszawa 1999, s. 16

83^ L. Kopciewicz, Kobiecość, męskość i przemoc symboliczna. Polsko-francuskie studium porównawcze, Wyd. Impuls, Kraków 2005, s. 62

84^ S. Krawiec, Niektóre uwarunkowania przemocy w Polsce. Aspekty socjologiczne [w:] J. Wawrzyniak (red.), Socjologiczne i psychologiczne aspekty przemocy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2007, s. 41

85^ D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska, Zrozumieć przemoc w rodzinie. Poradnik dla osób doznających przemocy, Wyd. PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 9

86^ A. Lipowska-Teutsch, Wychować, wyleczyć, wyzwolić, Wyd. PARPA, Warszawa 1998, s. 12

87^ J. Szymańczak, Uwagi do projektu ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie-druk 3639, Warszawa 2005, s. 2

88^ Zob. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2008 r., I KZP 10/08, OSNKW 2008 nr 7, poz.53, w której stwierdzono, że zakresy znaczeniowe zwrotów: „przemoc wobec osoby”, użytego w art. 280 § 1 k.k. i „gwałt na osobie”, użytego w art. 130 § 3 k.w. – są tożsame

89^ P. Kobes, Prawnokarne i administracyjnoprawne aspekty przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Administracji, Bielsko – Biała 2011, s. 21

90^ M. Cabalski, Przemoc stosowana przez kobiety. Studium kryminologiczne, Wyd. Impuls, Kraków 2014, s. 81

91^ M. Stożek, Przemoc w rodzinie. Zapobieganie w świetle przepisów prawa, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2009, s. 70

92^ A. Staszak, Przemoc, szczególne udręczenie i szczególne okrucieństwo jako znamię czynu zabronionego, Prokuratura i Prawo 2008 nr 12, s. 33

93^ K. Daszkiewicz, Przestępstwa popełniane przemocą w świetle przepisów kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r., Palestra 2000 nr 2 – 3, s. 44-46

94^ Tamże

95^ J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Wyd. GWP, Gdańsk 2004, s. 261

96^ Tamże, s. 261-262

97^ Tamże, s. 262

98^ Tamże, s. 262

99^ K. Krajewski, O pojęciu przemocy w kryminologii, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne, Wyd. PWN, Warszawa 1988 t. XIX, s. 75

100^ J. Rudniański, Klasyfikacja, źródła i ocena przemocy w stosunkach międzyludzkich [w:] B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1997, s. 5-6

101^ K. Daszkiewicz, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 16 marca 1999 r., I KZP 32/98, OSP 2000 z. 3, s. 163

102^ A. Staszak, Przemoc, szczególne udręczenie i szczególne okrucieństwo jako znamię czynu zabronionego, Prokuratura i Prawo 2008 nr 12, s. 38