Ustawowe znamiona czynu zabronionego
Opis czynu zabronionego następuje przez ustawowe znamiona. Pełnią one funkcję informacyjną i gwarancyjną.
Ustawowe znamiona – cechy charakterystyczne dla danego typu czynu zabronionego, a odnoszące się do dobra prawnie chronionego, sprawcy, jego czynu oraz stosunku psychicznego sprawcy do przedsiębranego czynu wskazane przez ustawodawcę.
Cztery grupy ustawowych znamion:
przedmiot ochrony
podmiot
strona przedmiotowa
strona podmiotowa
Przedmiot ochrony – dobro społeczne, ze względu na które przepisy prawa karnego zostały ustanowione; jest to równocześnie przedmiot zamachu atakowany przez sprawcę czynu zabronionego.
ogólny przedmiot ochrony – dobro społecznie cenione, chronione przez cały system prawa karnego
rodzajowy przedmiot ochrony – dobro chronione przez grupę przepisów podobnych do siebie; jest to podstawa systematyki części szczególnej KK
indywidualny przedmiot ochrony – dobro, którego ochroną uzasadniony jest konkretny przepis prawa karnego
Gdy dany przepis zawiera co najmniej dwa przedmioty ochrony, wyróżniamy bliższy i dalszy przedmiot ochrony.
bliższy (główny) przedmiot ochrony – to dobro, na które ukierunkowane jest zachowanie abstrakcyjnego sprawcy
dalszy (uboczny) przedmiot ochrony – dobro, które naruszane jest przez sprawcę niejako przy okazji
Podmiot – krąg potencjalnych sprawców.
Poprzez podmiot ustawodawca wskazuje cechy wyróżniającego sprawcę danego typu czynu zabronionego. Najczęściej ustawa nie wymaga posiadania przez sprawcę określonych cech, przestępstwo danego typu może zatem popełnić każdy człowiek (zaimek „kto”).
Takie przestępstwa nazywamy przestępstwami powszechnymi (ogólnosprawczymi).
przestępstwa indywidualne właściwe
przestępstwa indywidualne niewłaściwe (podział z rozdziału IV)
Art. 281 – kradzież rozbójnicza problem z kwalifikacją; przestępstwo powszechne czy indywidualne (może je popełnić tylko sprawca wcześniejszej kradzieży?)
Strona przedmiotowa – znamiona określające czynność sprawczą
Wskazuje ona ustawowe cechy zachowania się sprawcy charakterystycznego dla określonego typu czynu zabronionego, a także: skutek (w przypadku przestępstwa materialnego – skutkowego), tzw. okoliczności modalne czynu dotyczące sposobu, miejsca, sytuacji i czasu czynu oraz przedmiot czynności wykonawczej.
Zachowanie się (np. „zabija”, „powoduje”, „znęca się”) opisane przez znamię czasownikowe jest zasadniczym elementem strony przedmiotowej.
Ze względu na sposób zachowania się sprawcy wyróżniamy:
przestępstwa z działania – sprawca w sposób aktywny realizuje czyn (narusza zakaz określonego zachowania)
przestępstwa z zaniechania – sprawca nie realizuje nałożonego nań obowiązku (narusza nakaz określonego zachowania)
Ze względu na występowanie (lub brak) znamienia skutku wyróżniamy:
- przestępstwa skutkowe (materialne)
- przestępstwa bezskutkowe (formalne)
Znamiona modalne – te znamiona dotyczące zachowania sprawcy, które dotyczą czasu, miejsca, sytuacji i sposobu zachowania sprawcy.
Przedmiotem czynności wykonawczej (przedmiotem wykonawczym, przedmiotem przestępstwa) jest „materialny” substrat przedmiotu ochrony , na którym czyn jest dokonywany.
- zabójstwo – ciało człowieka
- naruszenie nietykalności cielesnej – powłoka cielesna
- groźby karalne – psychika pokrzywdzonego
Związek przyczynowo-skutkowy
Jest on obecnie niezbędnym (konieczny), ale nie wystarczającym warunkiem odpowiedzialności karnej za przestępstwa (materialne) z działania. Jednak nie zawsze tak było.
Jest to takie powiązanie zjawisk, w którym jedno wynika z drugiego, a bez zaistnienia pierwszego z niech (określonego warunkiem, przyczyną) drugie by nie nastąpiło (następstwo, skutek). Przy czym skutek to zmiana w świecie zewnętrznym, różna od samego czynu.
teoria ekwiwalencji
- teoria równowartości warunków, teoria warunku sine qua non
Według tej teorii między działaniem sprawcy a skutkiem zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, gdy działanie to jest jednym z warunków, bez którego dany skutek w danym przypadku by nie nastąpił.
Skutek jest wywołany przez wiele warunków, a wszystkie te warunki mają tą samą wartość, wszystkie są warunkiem koniecznym. Test warunku sine qua non – test warunku koniecznego.
Jeżeli z ciągu zdarzeń zostanie hipotetycznie usunięte pewne zdarzenie i jesteśmy w stanie stwierdzić, że drugie (przyjęte przez nas jako skutek) by nie wystąpiło, możemy określić to pierwsze zdarzenie jako warunek konieczny (przyczynę). Jeśli tak się nie stanie po usunięciu tego zdarzenia to drugie i tak by nastąpiło, to możemy uznać że między tymi zdarzeniami nie ma powiązania przyczynowego.
wady: niekończenie wiele warunków składający się na skutek; niekiedy sięga zbyt daleko wstecz; niestosowana w czystej postaci
np. warunkiem śmierci ofiary jest zarówno oddanie strzału z pistoletu przez sprawcę, jak i wyprodukowanie tego pistoletu, a nawet spotkanie się przyszłych rodziców sprawcy i ofiary
Odpowiedzialność karna nie może sięgać tak daleko!
teoria adekwatnego związku przyczynowego (przeciętnej przyczynowości)
Ogranicza ona odpowiedzialność tylko do tych przyczyn, których skutek jest skutkiem typowym, przeciętnym, zwykłym. Poprzez porównanie danego zdarzenia z sytuacją typową, przeciętną, ustala się czy dany związek przyczynowy jest adekwatny i może stać się podstawą odpowiedzialności karnej.
wady: możliwość zawodności oceny czy dany skutek przekracza miarę przeciętności, błąd metodologiczny – pomieszanie warstwy normatywnej z warstwą faktyczną
np. rodzice sprawcy i producent pistoletu nie poniosą odpowiedzialności, ponieważ rodzenie dzieci, produkcja pistoletu zwykle nie skutkuje śmiercią; zwykle strzał w klatkę piersiową powoduje śmierć człowieka – odpowiada sprawca
teoria relewancji (relewantnego związku przyczynowego)
W myśl tej teorii najpierw należy ustalić istnienie związku przyczynowego (na postawie teorii ekwiwalencji), a następnie, w kontekście konkretnej normy prawa karnego, należy zbadać czy dana przyczyna jest relewantna (prawnie istotna). Porównujemy ze znamieniem czasownikowym w przepisie.
zarzut: powiązanie warstwy faktycznej z normatywną
np. oddanie strzału do człowieka może podlegać karnoprawnej ocenie, gdyż jest relewantne w świetle przepisu art. 148; produkcja broni, rodzenie dzieci – zachowanie irrelewantne w kontekście znamienia określającego zachowanie sprawcy
teoria obiektywnego przypisania skutku
Zgodnie z tą teorią po ustaleniu istnienia związku przyczynowo-skutkowego (według teorii ekwiwalencji) sprawca będzie odpowiadać za spowodowanie określonego skutku, jeżeli naruszając reguły postępowania ustanowione właśnie po to, aby takiemu skutkowi zapobiec, wywołał lub zwiększył niebezpieczeństwo tych skutków (ponad dopuszczalną, akceptowalną normę).
zarzut: nie odpowiada na pytanie czy sprawca jest winny; lepiej stosować ją do sprawdzania bezprawności
np. oddanie strzału w kierunku człowieka wywołuje niebezpieczeństwo utraty życia w stopniu społecznie nieakceptowalnym i jest jednocześnie naruszeniem reguł postępowania z danym dobrem; natomiast produkcja broni, chociaż również wywołuje niebezpieczeństwo takiego skutku, jednak jest to poziom niebezpieczeństwa powszechnie akceptowalny, a przy tym taka produkcja (przy zachowaniu określonych zasad) nie narusza reguł postępowania
Przyczynowość zaniechania – spór o możliwość spowodowania skutku poprzez zaniechanie, dwie teorie:
nic nie robiąc nie można czegoś spowodować zaniechanie nie jest przyczynowe;
to nie matka spowodowała śmierć dziecka, a chorobotwórcze bakterie
zaniecanie to nie jest „nic”, z brak czegoś, co skutek może wywołać zaniechanie jest przyczynowe
W polskim KK – odrębne uregulowanie zagadnienia odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe z zaniechania.
odpowiedzialności karnej za takie przestępstwo podlega ten, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (art. 2)
Źródłem takiego obowiązku może być:
- akt prawny (np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy)
- akt mający znaczenia prawne (np. umowa)
Gwarant nienastąpienia skutku – osoba, na której taki obowiązek ciąży.
Przypisanie skutku w przypadku zaniechania (musi być bezprawne) jest oparte wyłącznie na powiązaniu normatywnym ze skutkiem. Osoba odpowiadająca za takie przestępstwo musi się charakteryzować określonymi cechami. A zatem jest to przestępstwo indywidualne.
Strona podmiotowa – stosunek sprawcy do czynu
Stanowi subiektywny element odpowiedzialności karnej, określa stosunek psychiczny sprawcy do przedsiębranego czynu, jaki – z woli ustawodawcy – ma charakteryzować określony typ przestępstwa. To ustawodawca decyduje o karalności czynów umyślnych bądź nieumyślnych.
Art. 8 Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.
Dwa typy klauzul nieumyślności:
pełne klauzule nieumyślności – nieumyślnością jest objęta realizacja wszystkich znamion przedmiotowych typu czynu zabronionego (art. 155, art. 156 § 2)
ograniczone klauzule nieumyślności – nieumyślnością objęta jest realizacja tylko niektórych znamion typu czynu zabronionego (art. 292)
„powinien i może przypuszczać” nieumyślność!
O kradzieży (art. 278 § 1) można mówić wyłącznie wtedy, gdy sprawca, zabierając w celu przywłaszczenia, ma świadomość, iż zabiera rzecz cudzą o pewnej wartości majątkowej.
Art. 28 § 1 Nie popełnia umyślnie czynu zabronionego, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię.
Zatem, jeżeli ktoś zabiera cudzy notebook, w błędnym przekonaniu, że to jego własny, nie odpowiada za kradzież, która jest czynem umyślnym.
Umyślność - art. 9 § 1
Dwie postacie zamiaru towarzyszące sprawcy w chwili czynu:
bezpośredni – dolus directus
ewentualny – dolus eventualis
Na zamiar składa się:
- strona intelektualna (wyobrażenie celu)
- strona woluntatywna (dążenie oparte na motywacji osiągnięcia celu)
Zamiar bezpośredni
„chce go popełnić” słowo „chce” należy rozumieć w znaczeniu wolincjonalnym
- nie można zatem utożsamić go z pragnieniem – emocjonalnym zaangażowaniem
Jeżeli sprawca zdając sobie sprawę z nieuchronności pewnych (negatywnych) konsekwencji swojego zachowania, kontynuuje swoje zachowanie, to niezależnie od towarzyszących mu uczuć działa w zamiarze bezpośrednim.
Zamiar bezpośredni występuje w każdym przestępstwie umyślnym.Zamiar ewentualny
- kontrowersyjna problematyka w nauce prawa karnego
W Polsce początkowo traktowany jako wola warunkowa, czyli taki akt woli, który akceptuje przewidywane skutki towarzyszące czynowi podjętemu w zamiarze bezpośrednim na wypadek, gdyby one rzeczywiście wystąpiły. Potem koncepcja obojętności woli.
Pojawiły się także postulaty rezygnacji z zamiaru ewentualnego.Zamiar ewentualny jest zamiarem wtórnym (wynikowym), który pojawia się zawsze obok jakiegoś innego zamiaru pierwotnego (bezpośredniego).
„Przestępstwo” jest skutkiem ubocznym zachowania sprawcy, który mógł, ale nie musiał nastąpić.„przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, na to się godzi”
Wzbogacenie umyślności w polskim KK:
zamiar o szczególnym zabarwieniu (dolus coloratus)
zamiar przemyślny
zamiar nagły
zamiar niby-ewentualny (dolus quasi-eventualis)
zamiar niedookreślony
zamiar następczy (dolus subsequens)
Nieumyślność – dwie postacie:
lekkomyślność
niedbalstwo
- obecnie rezygnacja z wyraźnego wyodrębnienia tych form
Czyn jest popełniony nieumyślnie, jeżeli:
Sprawca nie miał zamiaru popełnienia czynu zabronionego, nie zachował ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, skutkiem czego popełnił czyn zabroniony, a równocześnie przewidywał możliwość popełnienia tego czynu lub mógł przewidzieć.
Nieumyślność od umyślności różni się przede wszystkim brakiem zamiaru.
Między niezachowaniem ostrożności, a zaistniałym czynem musi istnieć związek przyczynowy,
np. niezapięcie pasów nie stanowi przyczyny śmiertelnego potrącenia pieszego
uświadomiona nieumyślność
np. wyrzucanie gruzu przez okno
nieuświadomiona nieumyślność – gdy sprawca w ogóle nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł go przewidzieć
Możliwość przewidywania – wyznaczana według możliwości modelowego obywatela.
Art. 177 § 1 – wypadek w komunikacji. Niezależnie od sposobu naruszenia reguł ostrożności jest zawsze występkiem nieumyślnym.
Art. 301 § 3 – doprowadzenie do swojej upadłości. Ograniczenie kryminalizacji do zachowania lekkomyślnego.
Lekkomyślność – gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego przewiduje jednak możliwość jego popełnienia i na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach czyn taki popełnia.
Strona podmiotowa mieszana
Art. 9 § 3 Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.
np. sprawca będzie odpowiadał za udział w bójce ze skutkiem śmiertelnym (art. 158 § 3), jeżeli przewidział lub mógł przewidzieć, iż następstwem bójki będzie śmierć jednego z uczestników; jeżeli takiego następstwa przewidzieć nie mógł, będzie odpowiadać za typ podstawowy – art. 159 § 1; objęcie umyślnością ww. rodzi odpowiedzialność za umyślne spowodowanie skutku – art. 148 (zabójstwo)
Strona podmiotowa mieszana (kombinowana, culpo dolo exorta) dotyczy zatem sytuacji, gdzie zachowanie sprawcy objęte jest umyślnością, następstwa czynu zaś nieumyślnością.
Inne podziały znamion czynu zabronionego
znamiona opisowe – mają zakres znaczeniowy stosunkowo wyraźny
(np. „człowiek” w art. 148)
znamiona ocenne – w celu ustalenia zakresu znaczeniowego podmiot dokonujący wykładni musi posługiwać się różnego rodzaju ocenami (np. „szczególne okrucieństwo”, „szczególne potępienie”), wg. innych autorów: ostre i nieostre
znamiona normatywne – posługują się one pojęciami języka prawnego, co rodzi wątpliwości związane z ich wykładnią. Część znamion normatywnych objaśnił sam ustawodawca w drodze wykładnie legalnej, m. in. w tzw. słowniczku – art. 115.
znamiona liczbowe – precyzyjnie wyznaczają pewne granice, aczkolwiek rażą pewną sztucznością, zwłaszcza jeżeli fragment inkryminowanego czynu zaledwie tej liczbowej granicy dotyka lub ją przekracza
np. kradzież mienia o wartości 250zł – wykroczenie,
gdy wartość mienia wynosi 250,01zł – przestępstwo
Znamiona pozaustawowe:
- mała (ułamkowa) analogia
- kontratypy pozakodeksowe
- znamiona ocenne
- znamiona domniemane