Kształtowanie się gospodarki towarowo-pieniężnej na zachodzie Europy w XVI-XVIII w.

Przesłanki powstania kapitalizmu handlowego

W XVI w. w Europie Zachodniej w ramach gospodarki feudalnej zaczęły kształtować się zręby nowego układu stosunków ekonomicznych. Na skutek rozwoju sił wytwórczych dokonywały się przemiany w dziedzinie rozwoju i organizacji procesów gospodarczych, polegające m.in. na upowszechnianiu się produkcji towarowej, przeznaczonej przede wszystkim na rynek, którego zasięg znaczenie rozszerzył się w wyniku odkryć geograficznych i podbojów kontynentalnych. Wraz z rozszerzeniem się zasięgu wymiany handlowej od XVI w. następowały przeobrażenia w dziedzinie wykorzystania środków produkcji (narzędzia pracy, ziemia, bogactwa naturalne), które przestały służyć tylko lub niemal wyłącznie do zaspokajania własnych potrzeb ich właścicieli, lecz głównie do wytwarzania towarów na sprzedaż. W miejsce feudalnych form osobistej więzi lub zależności wchodzą stosunki w coraz większym stopniu opierające się na zasadzie dobrowolności i równości w sensie prawnym. W XVI-XVIII w. wyrastają zalążki układu kapitalistycznego, określanego mianem „wczesnego kapitalizmu”, charakteryzującego się kryterium dochodowości i racjonalną kalkulacją działalności gospodarczej. Źródło tworzenia się kapitału stanowi w tym okresie przede wszystkim wymiana handlowa. Związane z rozszerzeniem się rynku wewnętrznego i międzynarodowych obrotów towarowych nowe stosunki ekonomiczne kształtowały się w warunkach centralizacji władzy państwowej i formowania się ustroju absolutystycznego w części krajów europejskich (Francja, Austria, Prusy, Rosja). W interesie władzy państwowej leżało przeobrażenie lokalnej gospodarki dworskiej i miejskiej (cechowej) w system gospodarki ogólnonarodowej. Z utworzeniem takiej gospodarki wiązała się bowiem możliwość realizacji polityki ekonomicznej państwa, która polegała na popieraniu rozwoju rodzimej produkcji i korzystnej wymiany handlowej z zagranicą. Postęp w dziedzinie formowania się zalążków stosunków kapitalistycznych nie przebiegał równomiernie w poszczególnych krajach europejskich. Najwcześniej na drogę do stworzenia układu kapitalistycznego wkroczyły Anglia i Holandia. We Francji, Hiszpanii, Włoszech, zachodnich Niemczech i w Skandynawii proces narastania stosunków kapitalistycznych hamowały przeżytki feudalne w rolnictwie, stanowiące również przyczynę znacznego opóźnienia w powstaniu gospodarki kapitalistycznej w krajach na wschód od Łaby. W XVII w. w niemal całej Europie nastąpiło pogorszenie koniunktury, którego przejawem były spore wahania produkcji i cen artykułów rolnych oraz rzemieślniczych, spowodowane m.in. niekorzystnymi warunkami klimatycznymi (lata nieurodzaju, klęski żywiołowe) i długoterminowymi wojnami. Zahamowanie przyrostu naturalnego przejściowo osłabiło proces wzrostu liczby mieszkańców Europy. Na przeszkodzie w swobodnym rozwoju mieszczaństwa stał panujący wciąż porządek feudalny w sferze stosunków społecznych i politycznych. Wzrost cen od XVI w. (na skutek odkryć geograficznych) niekorzystnie wpłynął na wysokość dochodów uzyskiwanych przez właścicieli ziemskich na zachodzie Europy z tytułu czynszów pieniężnych pobieranych od chłopów. Pod koniec XVII w. wytworzyła się w Anglii nowa kategoria ludności szlacheckiej, nietrudniąca się z reguły rolnictwem, która łączyła elementy arystokratyczne z cechami mentalności mieszczańskiej. Jej ekonomiczna działalność była jedną z przesłanek kształtowania się układu kapitalistycznego w gospodarce.

Produkcja przemysłowa i transport w XVI-XVIII w,

W XVI-XVII w. nie nastąpił jeszcze zasadniczy przełom w technice i metodach produkcji. Znacznie zwiększyła się jednak liczba i rodzaj wytwarzanych towarów. Charakterystyczną cechą tego okresu było również stopniowe oddzielanie się przemysłu od handlu i upowszechnianie się kapitalistycznych form organizacyjnych. Na skutek wzrostu zapotrzebowania na różne artykuły (zarówno codziennego użytku jak i luksusowe) zaczęły pojawiać się nowe gałęzie produkcji, a dotychczas istniejące dziedziny wytwórczości rozszerzały asortyment towarów w celu zaspokojenia zmieniających się gustów konsumenta. Na wzrost rozmiarów produkcji wpłynęły większe możliwości zbytu towarów w koloniach. Bodźcem do rozwoju produkcji różnych artykułów stała się również rozbudowa stałych armii i floty w poszczególnych krajach europejskich. Na wyposażenie sił zbrojnych szła znaczna część produkcji przemysłu włókienniczego i metalurgicznego. Na skutek wynalazku warsztatu dziewiarskiego zwiększył się asortyment produkcji tekstylnej. Przodujące miejsce w tej dziedzinie zajmowało do końca XVIII w. angielskie sukiennictwo. We Francji rozwijał się przemysł jedwabniczy, a Flandria specjalizowała się w produkcji gobelinów i dywanów. W przemyśle metalowym w Anglii w połowie XVI w. zaczęto stosować do wytopu rudy żelaza wielkie piece, które w następnym stuleciu pojawiły się również w hutnictwie na kontynencie europejskim. Prócz artykułów włókienniczych i metalowych w XVII w. produkowano inne towary, mające mniejsze znaczenie w dziedzinie postępu technicznego, ale świadczące o rozszerzaniu się zakresu gospodarki towarowo-pieniężnej, czyli rynku zbytu. Znacznie wzrosła produkcja zegarów, szkła, luster. Wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej rozbudowano również system komunikacji. W owym okresie powstawały pierwsze drogi bity w Europie. W celu poprawy warunków przewozu ludzi i towarów od XV w. karoseria pojazdów konnych była umieszczana na pasach skórzanych. Rosnące potrzeby transportu starano się zaspokoić przez rozwój sieci dróg wodnych, budując sztuczne kanały. Postęp dokonał się również w żegludze morskiej.

Rola rzemiosła cechowego w organizacji produkcji

W organizacji produkcji poza rolnictwem ważną rolę w XVI-XVII w. wciąż odgrywało rzemiosło cechowe. Większość wytwarzanych wtedy towarów miała charakter rękodzielniczy i chałupniczy. Dzięki monopolistycznym uprawnieniom cechy rozstrzygały o wszystkich sprawach związanych z wykonywaną w ich ramach dziedziną produkcji (ilość, jakość, rodzaj, ceny towarów), wprowadzając w tym celu ścisłą kontrolę nad zrzeszonymi w nich rzemieślnikami. Niektórzy przedsiębiorcy starali się uwolnić się od obowiązujących w cechach rygorów przez zakładanie warsztatów poza miastami. Cechy występowały jednak ostro przeciwko próbom ograniczenia ich monopolistycznych uprawnień w dziedzinie produkcji. Mimo zaostrzenia przepisów dotyczących organizacji rzemiosła, produkcja rękodzielnicza coraz bardziej wymykała się spod kontroli cechów. Utrzymywanie ciasnych ram produkcji cechowej nie leżało w interesie państwa absolutystycznego, które ze względu na prowadzoną politykę ekonomiczną było zainteresowane popieraniem nieskrępowanego rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej. Wzrost popytu na różne towary przyczynił się do migracji części rzemieślników poszukujących w innych miastach lub krajach lepszych warunków do wykonywania zawodu i uzyskania lepszych dochodów. Do rozpowszechnienia się umiejętności technicznych i fachowej wiedzy w sprawach produkcji przyczyniły się również prześladowania religijne w okresie kontrreformacji. Wykradanie tajemnic stało się w XVII w. dość częstym sposobem osiągania postępu technicznego w różnych dziedzinach wytwórczości. Cechy nie tylko strzegły tajemnic wytwarzania towarów, lecz również wzbraniały się przed stosowaniem w rzemiośle ulepszeń technicznych, obawiając się niekontrolowanego wzrostu produkcji, który mógłby doprowadzić do utraty przez nie monopolu.

Rozwój systemu nakładczego od XVI w.

W XVI-XVII w. największe zagrożenie dla tradycyjnego rzemiosła cechowego stwarzało upowszechnianie się nowych form organizacji produkcji. W miarę rozszerzania się rynków zbytu i rozwoju handlu powstępował rozkład systemu cechowego. Z coraz większym trudem przychodziło cechom utrzymywanie monopolistycznej pozycji w dziedzinie produkcji. Równocześnie rosła w miastach liczba rzemieślników niezrzeszonych w cechach, tzw. partaczy, na wsi zaś zwiększyła się wytwórczość chałupnicza, którą trudniły się przede wszystkim kobiety. Coraz częściej praca chałupnicza była dodatkowym zajęciem zwłaszcza dla ubogiej ludności wiejskiej. Chałupnictwem trudniła się również część biedoty w mieście i okręgach podmiejskich. Wśród wytwarzanych w ten sposób artykułów dominowały wyroby włókiennicze, produkowane zarówno na własny użytek jak i na sprzedaż. Wraz z rozwojem chałupnictwa zaczął upowszechniać się w Europie Zachodniej system nakładczy. Pod względem metod wytwarzania nakład nie różnił się zasadniczo od rzemiosła cechowego. W obu rodzajach produkcji posługiwano się na ogół dość prymitywnymi narzędziami pracy. Różnica między systemem nakładczym a cechowym polegała na stosowaniu odmiennych form organizacji produkcji. W rzemiośle cechowym majster był zarazem właścicielem warsztatu, producentem i sprzedawcą wyrobów. W systemie nakładczym nastąpił podział funkcji między wytwórcę (chałupnika) oraz dostawcę narzędzi i surowców, a równocześnie odbiorcę wyprodukowanych towarów i ich sprzedawcę, czyli przedsiębiorcę (nakładcę), który przyjmował na siebie ryzyko produkcji. Z reguły był nim kupiec nienależący do żadnego cechu. Dla jednego nakładcy pracowała często większa liczba chałupników, którym z osobna powierzał wykonanie poszczególnych elementów danego wyrobu. Taki podział pracy nie występował w rzemiośle cechowym.

Znaczenie manufaktur w procesie tworzenia się zalążków kapitalizmu

Na kształtowanie się układu kapitalistycznego w sferze produkcji bardziej niż nakład wpłynął rozwój manufaktur w XVII-XVIII w. Również w wypadku manufaktury zasadnicza różnica między tym sposobem wytwarzania dóbr materialnych a systemem rzemiosła cechowego sprowadzała się do odmiennych form organizacji produkcji. Technika produkcji opierała się nadal na pracy ręcznej. Manufaktura nie składała się z licznych i drobnych warsztatów chałupniczych lub rzemieślniczych, lecz tworzyła duży zakład zatrudniający w jednym pomieszczeniu większą liczbę pracowników najemnych. Była to tzw. manufaktura scentralizowana, która wyrosła z manufaktury zdecentralizowanej. W tym wypadku tylko prace wykończeniowe były wykonywane we wspólnym pomieszczeniu. Dzięki skupieniu pracowników w jednym pomieszczeniu możliwe było szersze niż w nakładzie zastosowanie technologicznego podziału czynności produkcyjnych, co pozwalało osiągnąć większą wydajność pracy, a nawet częściowy automatyzm w wykonywaniu poszczególnych elementów wyrobu. To wszystko spowodowało wzrost rozmiarów produkcji i obniżenie jej kosztów, stwarzając konkurencję dla rzemiosła cechowego, które wytwarzało droższe i nie zawsze lepsze jakościowo towary. Manufaktura dawała również możliwość zatrudnienia większej niż rzemiosło liczby pracowników, w tym pracowników niewykwalifikowanych oraz kobiet i dzieci. Tym samym cena siły roboczej była niższa niż w rzemiośle cechowym. Skupienie pracowników w jednym zakładzie pozwalało na wprowadzeni szerszej kontroli produkcji oraz na szersze wykorzystanie urządzeń mechanicznych. Manufaktury nastawione były na masową produkcję.

Rodzaje manufaktur

W obrębie tej formy organizacji produkcji można wyróżnić kilka typów manufaktur. Jeden z nich stanowiły manufaktury wytwarzające kosztowne artykuły luksusowe, przeznaczone dla monarchy i arystokracji (lustra, meble, kobierce, dywany, karety, biżuteria, itp.). Do najbardziej znanych manufaktur należała tzw. galeria założona w 1607 r. w Luwrze na podstawie dekretu królewskiego i zatrudniająca fachowców z różnych krajów Europy. Prócz manufaktur wytwarzających przedmioty zbytku w XVII-XVIII w. rozwijały się manufaktury na potrzeby wojska, zajmujące się produkcją zarówno broni i amunicji, jak tez mundurów oraz innych elementów ubioru i wyposażenia żołnierza. Najliczniejszą grupę manufaktur stanowiły zakłady wytwarzające przedmioty powszechnego użytku, a zwłaszcza artykuły włókiennicze i metalowe. Produkcja tych wyrobów przybierała na ogół formę manufaktury rozproszonej. Często manufaktury były zakładane w przytułkach, koszarach, więzieniach, gdzie tworzono ośrodki pracy przymusowej, wykorzystując fakt zgromadzenia w tych zakładach większej liczby osób w jednym lub kilku sąsiadujących ze sobą pomieszczeniach. W niektórych krajach Europy Wschodniej manufaktury korzystały również z pracy pańszczyźnianej. Tak było zwłaszcza w Rosji, gdzie tworzono tzw. manufaktury posesyjne. Osoby pochodzenia nieszlacheckiego otrzymywały od cara Piotra I prawo nabywania wsi w celu przymusowego zatrudnienia chłopów w zakładanych na swym terenie manufakturach. Wraz z rozwojem gospodarki towarów-pieniężnej manufaktury posesyjne zaczęły pod względem liczby zakładów i wielkości produkcji ustępować manufakturom opartym na najemnej sile roboczej. W Rosji, Prusach, Francji i Hiszpanii prócz manufaktur prywatnych organizowane były również manufaktury państwowe (królewskie) oraz manufaktury korzystające z kapitałów państwowych. Mimo pomocy ze strony państwa, manufaktury takie na ogół nie mogły konkurować z prywatnymi przedsiębiorstwami i w niedługim czasie od chwili powstania rozpadały się.

Doktryna i praktyka merkantylizmu w XVI-XVIII w.

Przez to pojęcie należy rozumieć zespół poglądów i praktycznych poczynań określających sposoby oddziaływania państwa na kształtowanie się gospodarki narodowej w warunkach monarchii absolutnej. Według tej doktryny postęp ekonomiczny zależy od rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej, a ta przede wszystkim od rozwoju wymiany handlowej. Źródło zwiększania bogactwa kraju merkantyliści upatrywali w korzystnym eksporcie i imporcie, domagając się w tym celu usunięcia wszystkich przeszkód, które hamowały swobodny przepływ towarów i pieniędzy, jak wewnętrzne taryfy celne oraz niejednolity system miar i wag. Wzrost bogactwa wiązali z przywozem do kraju kruszców szlachetnych i kosztowności. Z czasem zaczęli jednak bardziej doceniać znaczenie rozwoju produkcji krajowej w celu uniezależnienia gospodarki od kosztownego importu. W dziedzinie importu postulowali merkantyliści – kierując się zasadami samowystarczalności – ograniczenie się jedynie do przywozu niezbędnych surowców. Eksportować powinno się natomiast gotowe wyroby, gdyż z tego tytułu można było uzyskać większe zyski. Bilans handlowy uważali merkantyliści za miernik gospodarczej sytuacji kraju. Naczelną zasadą polityki ekonomicznej powinno być dążenie do uzyskania dodatniego bilansu, tzn. przewagi eksportu nad importem. Tylko wtedy kraj mógł się bogacić, pomnażając ilość posiadanych kruszców szlachetnych, a zatem również pieniędzy. Dla osiągnięcia takiego bilansu wysuwano postulat wprowadzenia protekcyjnej polityki celnej w handlu zagranicznym, która miała przyczynić się do wzrostu produkcji krajowej. Na zasadzie protekcjonizmu powinny również opierać się stosunki gospodarcze między metropolią i jej koloniami. W doktrynie merkantylizmu traktowano kolonie jako ważne źródło tanich surowców i chłonny rynek zbytu dla metropolii. Do elementów teorii i praktyki merkantylizmu należało również popieranie przyrostu naturalnego w celu zapewnia coraz większej liczby rąk do pracy, przy czym wynagrodzenie siły roboczej powinno kształtować się na stosunkowo niskim poziomie. Dzięki temu można zmniejszyć koszty produkcji, a tym samym zwiększyć konkurencyjność towarów na rynkach zagranicznych. W celu podwyższenia jakość wytwarzanych towarów merkantyliści postulowali podjęcie przez państwa starań o sprowadzenie do kraju cudzoziemskich fachowców. Wśród głoszonych przez merkantylistów haseł znalazło się żądanie rozbudowy floty handlowej. Ze względu na rosnące znaczenie wymiany handlowej domagali się również zwiększenia nakładów państwa na rozwój komunikacji wewnątrz kraju (budowa dróg i kanałów). Źródeł pokrycia wydatków budżetowych państwa upatrywano m.in. we wzroście podatków. Merkantyliści propagowali ideę oszczędzania i skromności w życiu codziennym, nawołując do ograniczania się w korzystaniu z przedmiotów luksusowych. W podobny sposób realizowano zasady merkantylizmu w niektórych krajach Europy Wschodniej (Prusy, Austria, Rosja). Merkantylizm nosił w tych krajach nazwę kameralizmu. Zwolennicy kameralizmu opowiadali się w zasadzie za utrzymaniem stosunków feudalnych na wsi i uprzywilejowanej pozycji szlachty przywiązując mniejszą wagę do rozwoju mieszczaństwa. Nie podkreślali również znaczenia kolonializmu i handlu zamorskiego dla ukształtowania się gospodarki towarowo-pieniężnej.

Rola mieszczaństwa w procesie kształtowania się układu kapitalistycznego

Realizacji merkantylistycznych koncepcji gospodarczych sprzyjała procesowi akumulacji kapitału handlowego i przemysłowego. Do pomnażania kapitałów przyczyniał się zarówno rozwój wymiany towarowej, jak i kolonizacja obszarów zamorskich. Możliwość szybkiego wzbogacenia się stwarzał również handel niewolnikami, przemyt i korsarstwo. Do źródeł akumulacji kapitału można jeszcze zaliczyć lichwiarstwo, dzierżawę podatków i ceł oraz różnego rodzaju spekulacje (np. gruntami miejskimi). W procesie akumulacji (gromadzenia) kapitału najważniejszą rolę odgrywało mieszczaństwo, które stanowiło społeczną bazę rodzącego się układu kapitalistycznego w gospodarce. Przykładem bogacenia się mieszczaństwa mogą być dzieje kupieckiego rodu Fuggerów z Augsburga, którzy prowadzili rozległą działalność gospodarczą, zajmując się tym wszystkim, co mogło przynieść zyski. Do wzrostu majątku tego rodu przyczyniły się zwłaszcza ekonomiczne przedsięwzięcia, posiadającego mentalność kapitalisty Jakuba Fuggera. Udzielał on bowiem pożyczek panującym i biskupom, a jego agenci prowadzili w Niemczech w imieniu papieża kolektę świadczeń należnych Stolicy Apostolskiej. Dłużnikiem Fuggerów był król hiszpański Filip II. Pieniądze tej bogatej rodziny posłużyły do przekupienia elektorów przy wyborze hiszpańskiego Habsburga Karola V na cesarza. Prócz udzielania pożyczek Fuggerowie zajmowali się handlem towarami wschodnimi, operacjami bankowymi i kredytowymi oraz dzierżawili lub zastawiali różne zakłady produkcyjne. Podobną działalność prowadziły inne domy handlowe.

Wpływ giełdy na przemiany w organizacji handlu i obrocie pieniędzmi

Jednym ze źródeł akumulacji kapitału w XVI-XVIII w. były spekulacje na giełdach, stanowiące przejaw rozwoju form handlu. W stosunku do wzrostu popytu na różne towary niewystarczające do jego zaspokojenia okazały się średniowiecznie sposoby wymiany handlowej (kramy, jatki, targi). Coraz częściej wędrownego sprzedawcę wypierali jednak osiedli kupcy, posiadający własny kantor. W dziedzinie handlu hurtowego zmiany polegały na powstawaniu giełd. Pierwotnie na giełdach dokonywano jedynie obrotów wekslowych. Pierwsze giełdy pojawiły się we Włoszech. Oprócz giełd pieniężnych rozwijały się od XVI w. również giełdy towarowe. Przedmiotem transakcji giełdowych były towary masowe, często sprzedawane i kupowane na podstawie próbek tych towarów, które dostarczano następnie w określonym terminie na umówione miejsce. Z istoty giełdy wynikała możliwość dokonywania różnych spekulacji opartych m.in. na przewidywaniach dotyczących tendencji w kształtowaniu się cen towarów i kursów papierów wartościowych. Jeszcze większe możliwości dokonywania spekulacyjnych transakcji stwarzała gra giełdowa na zwyżkę lub spadek kursu papierów wartościowych (weksli, udziałów kompanii handlowych). Ze względu na niebezpieczeństwa grożące zamorskim wyprawom lokata pieniądza w akcjach towarzystw handlowych stanowiła formę hazardu. Nie wszystkie wyprawy handlowe kończyły się powodzeniem. Niepewność co do losów przedsięwzięć kompanii handlowych zwiększała jednak rozmiary spekulacji giełdowej. Spekulacja akcjami była zarówno źródłem tworzenia się wielkich kapitałów, jak i przyczyną licznych bankructw. Giełda pozostała również w późniejszym okresie ważnym czynnikiem kształtowania się gospodarki towarowo-pieniężnej.

Rozwój instytucji bankowych w XVI-XVIII w.

Oprócz giełdy wpływ na proces pierwotnej akumulacji kapitału w XVI-XVIII w. wywarł rozwój banków. Geneza banków wiązała się z istnieniem w średniowieczu m.in. w Lombardii i Londynie prywatnymi kantorami wymiany, które zajmowały się również przechowywaniem depozytów, dokonywaniem przekazów i udzielaniem kredytów. W ten sposób kształtowały się podstawowe funkcje banków. Wraz z rozszerzeniem się działalności kantorów wymiany zaczęło się upowszechniać stosowanie banknotów papierowych jako zastępczych środków płatniczych. Ze wzrostem ilości i zakresu wykonywanych przez nie operacji finansowych wiązała się potrzeba formalnego zabezpieczania interesów klientów poprzez przekształcenie prywatnych kantorów w banki publiczne. Pierwsze takie banki powstawały w północnych Włoszech. Najważniejszym i mającym największe obroty finansowe był Bank Amsterdamski, który w XVII w. pełnił funkcję ośrodka światowej wymiany pieniędzy. Spośród centralnych banków największe obroty finansowe miał Bank Anglii, stanowiący spółkę akcyjną z udziałem państwa. W odróżnieniu od innych działających wówczas banków spełniała niemal wszystkie obecnie wykonywane funkcje banku. Do dłużników Banku Anglii należały różne kompanie handlowe i rząd brytyjski. Bank przekazywał państwu zbywające kapitały w formie oprocentowanej pożyczki na pokrycie rosnących wydatków na utrzymanie dworu królewskiego, administrację, armię i prowadzenie wojem. Podobnie postępowały inne banki europejskie, narażając się na ryzyko bankructwa. Rządy różnych krajów zaczęły od XVI w. zaciągać długi publiczne w formie obligacji państwowych (tzw. papierów rentowych), które były przedmiotem obrotu kredytowego. Zaciąganie przez państwo długów publicznych było również jednym ze źródeł akumulacji kapitału. Udzielający pożyczki państwu poprzez zakup papierów rentowych uzyskiwali bowiem na skutek oprocentowania obligacji zyski z kapitału ulokowanego w działalności państwa.