Paweł Gądek Historia I rok

Miasta średniowieczne

1.Wstęp

Miasta po okresie wielkiej wędrówki ludów (zakończonej w VI w.) w Europie zachodniej stanowczo podupadły i wiele z nich zostało zniszczonych. Część jednak przetrwała, lecz wraz ze zmniejszaniem się liczby ludności skracano ich mury. Niejednokrotnie także, jedynie dawne centra miast, zdolne do obrony, otaczano umocnieniami, a pozostałe obszary zamieniano na pola uprawne bądź dopuszczano do zarośnięcia. Przykładowo, średniowieczny Trewir¹ zbudowany został na 4-metrowej warstwie gruzów miasta rzymskiego. Jednakże nie wszystkie ośrodki miejskie posiadały starożytny rodowód, wiele z nich powstawało na skrzyżowaniu dróg handlowych, w miejscach kultów, czy tez na skutek rozwijania się osad, grodów obronnych lud siedzib władców. Najważniejszym czynnikiem miastotwórczym w średniowieczu było rzemiosło², którego istnienie w wyspecjalizowanych formach poprzedza powstawanie miast. Było tak gdyż, bez podziału pracy miasto nie mogłoby istnieć. Jednakże skupienie rzemieślników w wielu ośrodkach miejskich nastąpiło dopiero po rozwinięciu się ich, jako punktów wymiany handlowej, toteż genezę dużej części ośrodków miejskich należy wiązać z miejscami osiedleń się grup kupców. Choć zdarzają się sytuacje całkiem odwrotne, kiedy to rozwijający się ośrodek produkcyjny przyciągał ludzi zajmujących się handlem. Chodzi tu głównie o ośrodki wydobycia kruszców, przy których z kolei rozwijały się rzemiosła metalowe i hutnicze. Podobnie ożywienie produkcji tkackiej w niektórych regionach Flandrii spowodowało przekształcenie wsi tkaczy w miasta. Zatem to rozwój handlu i rzemiosła wspomagany przez wzrost produkcji rolnej przyczynił się do rozkwitu miast europy w wiekach IX, X i XI.

2. Typy³

Miasta tworzone w okresie wczesnego średniowiecza możemy podzielić na kilka typów, pierwszym z nich były ośrodki miejskie powstałe z wykorzystaniem tradycji rzymskich, budowane były zwłaszcza przez Germanów, którzy, nie posiadali żadnej tradycji urbanistycznej. Jądrami nowych miast były zazwyczaj castra Romana, odpowiednikiem rzymskiego canabae, (czyli cywilnego osiedla rzemieślniczo-handlowego) były tzw. burgum – przedmieścia składające się z kalenicowo ustawionych domów rzemieślniczych bronione ciągiem zewnętrznych ścian domów i zamknięte bramą. Nowszym typem miast, powstającym od IV wieku, były tzw. miasta biskupie. Początek dał im Sobór nicejski I w roku 325, który zobowiązał biskupów do stałego przebywania w miastach diecezjalnych. Najważniejszymi elementami takich miast była katedra i plac targowy. Przykładem tego typu ośrodka może być Wormacja. Podobny charakter do miast biskupich miały miasta kolegiackie, z tą różnicą, że tereny kościelne były wyraźnie oddzielone od "części mieszczańskiej". We wczesnym średniowieczu samowystarczalnymi ośrodkami – de facto samodzielnymi organizmami miejskimi – były często klasztory. Do najsłynniejszych należą m.in. opactwa w Reims i Sankt Gallen. Pochodzący z 820 r. plan tego drugiego uznawany jest za wzorzec idealnego klasztoru-miasta. Wszystkie tego typu organizmy z czasem stały się integralnymi częściami miast, które wokół klasztorów się rozwinęły. W VIII wieku rozpoczęła się tzw. kolonizacja wschodnia, która trwała do wieku XIV na obszarze Europy Środkowej, dała ona początek nowemu rodzajowi miast na tych terenach. Miasta powstające w okresie kolonizacji wschodniej mają podobny kształt przestrzenny: narys zbliżony do prostokąta lub owalu, siatka prostopadłych ulic, prostokątny plac targowy, czyli rynek, z blokiem zabudowy śródrynkowej, (w którym był także ratusz), kościół na własnym placu oraz, jeżeli istnieje, zamek na obrzeżach miasta posiadający własne umocnienia. Ten typ miast różnił się jednak od wyglądu ośrodków miejskich lokowanych we Francji w okresie pełnego i późnego średniowiecza. Miasta Francuskie tego okresu dzieliły się na trzy podtypy:

Miasto ufortyfikowane – ściśle geometrycznie zaplanowane miasta z załogą wojskową bądź miasta-warownie występujące głównie we Francji płd., będącej miejsce konfliktu interesów między koroną francuską, Anglią i książętami Tuluzy; ich mieszkańcy mieli swym "wysiłkiem gospodarczym i militarnym" wspierać władzę swojego pana. Najsłynniejszym tego typu miastem jest Carcassonne.

Ville neuve – centrum miasta w postaci klasztoru lub zamku względnie skrzyżowania ważnych dróg handlowych, na nizinach na planie sieciowym lub promienistym, na terenach górzystych układ przestrzenny dostosowany do rzeźby terenu

Ville enveloppée – centrum miasta w postaci zamku, klasztoru lub siedziby biskupa otoczone pierścieniami zabudowy

Na terenie Polski charakterystyczne w procesie urbanizacji było to, że miasta znacznie częściej niż w przypadku Europy Zachodniej powstawały z odgórnych decyzji władców.

3.Cechy miast⁴

Miasta średniowieczne w przeciwieństwie do rzymskich były znacznie łatwiejsze do rozbudowy, ponieważ były zaplanowane mniej rygorystycznie. Rozbudowa miasta mogła przebiegać na kilka sposobów, pierwszym z nich było otaczanie nowym pierścieniem murów nowych części miasta powstałych poza murami np. w Bernie, lecz często zdarzało się że stare mury były rozbierane by posłużyć do budowy nowych. Rozbudowa mogła polegać także na tym, że nowe części miasta budowano po przeciwnej stronie rzeki, przez co rozwijały się one przestrzennie niezależnie i były oddzielnie ufortyfikowane – powstawały, pod względem urbanistycznym, dwa odrębne organizmy. Nierzadko zdarzało się też, że leżące poza miastem klasztory i inne osady włączano w obręb miasta, a ich umocnienia służyły, jako część fortyfikacji całego miasta. Nieobca była także praktyka łączenia kilku samodzielnych osiedli w jedną całość. Średniowieczne ośrodki miejskie były znacznie mniejsze od miast budowanych starożytności, typowe miasto średniowieczne liczyło do kilkuset do kilku tysięcy mieszkańców, podczas gdy Ateny w IV w p.n.e. liczyły ok. 100 tysięcy mieszkańców. W miastach średniowiecznych, w przeciwieństwie do starożytnych nie istniał system kanalizacji, a więc nieczystości wyrzucano do rynsztoków. Ludzie swoje mieszkania często dzielili razem ze zwierzętami, nie tylko takimi jak psy czy koty, ale również krowy, kury, świnie, itp. gdyż pozyskiwane od nich produkty bardzo łatwo można było sprzedać na targu. Wszystko to powodowało ogromną ilość chorób, zakażeń, które skutecznie uśmiercały ludzi. Jakość życia w miastach nie należała wtedy do najwyższych, a przyrost naturalny był ujemny, tylko dzięki migracji ludzi ze wsi liczba mieszkańców miast rosła. Ważnym elementem w lokowaniu miast była niewielka odległość od zbiornika wodnego, gdyż w średniowieczu zanikła umiejętność doprowadzania wody do miast na dalsze odległości. Jednak należy pamiętać, że woda z tych zbiorników była często zatruta przez miejskie ścieki i fekalia.

3.2 Higiena⁵

W średniowiecznym mieście dbano o higienę. Z łaźni korzystali wszyscy, ceny nie były wygórowane, istniały też kąpiele bezpłatne. Miasto płaciło za kąpiele swoim funkcjonariuszom, bogatsi i bardziej miłosierni mieszczanie fundowali kąpiele dla ubogich. Członkowie cechów mieli ustawowo nakazane kąpać się, co dwa tygodnie. W łaźni, oprócz kąpieli można było skorzystać z innych atrakcji: ostrzyc się, ogolić, a także skorzystać z zabiegów medycznych takich jak: puszczanie krwi, opatrywanie ran, usunięcie zęba czy stawianie baniek. Dobrze urządzona łaźnia miała charakter klubu towarzyskiego. Można było w niej zjeść coś, napić się, a nawet urządzić zabawę z muzyką. Pogorszenie stanu higieny nastąpił po okresie wielkich zaraz w Europie w XIV wieku. Sprzyjała temu teoria morowego powietrza, mówiła ona, że człowiek nie myjąc się, miał zapchać pory skóry brudem a przez to, zmniejszyć ryzyko zarażenia.

3.3 Żydzi w średniowieczu⁶

W miastach wczesnego średniowiecza pozycja gmin żydowskich w Hiszpanii i cesarstwie karolińskim uległa wzmocnieniu. Miały one autonomię, rządziły się własnymi prawami, zajmowały się głównie handlem i finansami. Monarchowie popierali Żydów, korzystali z ich pomocy, zwłaszcza finansowej. Około 1300 roku było ich w Europie około 450 tysięcy (200 tysięcy w Hiszpanii i Portugalii, po 100 tysięcy we Francji i w Niemczech). Sytuacja Żydów zaczęła się pogarszać w ciągu XII i XIII stulecia. Pojawiły się wówczas pogromy ludności żydowskiej przeprowadzane przez ludność chrześcijańską, nakazy i zakazy dotyczące Żydów wprowadzane przez władze świeckie i kościelne oraz próby izolowania tej społeczności od ludzi innych wyznań. Sobór w 1215 roku nakazał Żydom nosić specjalne znaki identyfikujące ich przynależność narodową i wyznaniową. Powoli rodził się bardzo negatywny obraz Żyda w wyobrażeniu przeciętnego mieszkańca Europy (Żydzi są potomkami zabójców Chrystusa, za karę tułają się po świecie bez własnego państwa, mają związki z szatanem, paktują z wrogami chrześcijan, zatruwają wodę i żywność itp.). W XIII wieku pojawiły się zarzuty o rytualne mordy praktykowane przez wyznawców judaizmu i profanowanie hostii. W miastach zaczęły się pogromy i czystki, rozrachunki z lokalnymi żydowskimi społecznościami. W XIV wieku we Francji kilkakrotnie edykt królewski nakazywał Żydom opuszczenie kraju. W 1492 roku zostali oni wygnani z Hiszpanii. Podobnie stało się w Niemczech. Liczba ludności żydowskiej w Europie Zachodniej zmniejszał się. Tymczasem w Europie Środkowo-Wschodniej liczba ludności żydowskiej wzrosła. Doszło do migracji Żydów prześladowanych w Europie Zachodniej do Polski, Czech, na Węgry. Wyznawcy judaizmu byli tutaj ludźmi księcia-króla, podlegali bezpośrednio jemu (również jego władzy sądowej), tworzyli autonomiczne gminy, rządzili się swoimi prawami. Organizowali się w tzw. „kahały” ( była to wspólnota dorosłych mężczyzn). Decydowała ona o sprawach związanych z gminą: sprawy religii, utrzymanie synagogi, cmentarza, szkoły itp.

4. Główne Budynki⁷

Ratusz:

Od XII w. w Europie południowej i sto lat później w północnej, jednym z najbardziej charakterystycznych budynków w miastach stał się ratusz, czyli reprezentacyjny budynek użyteczności publicznej, zwykle była to tradycyjna siedziba samorządowych władz miejskich, które wcześniej zbierały się w różnych miejscach, najczęściej w prywatnych domach kupców lub halach sukienniczych. Ratusze były stawiane najczęściej na planie czworoboku i sytuowane w centrum miasta, na rynku lub przy jednej z ważniejszych pierzei, (czyli ciągu frontowych elewacji budynków ustawionych w szeregu po jednej stronie ulicy lub placu). Ważnym elementem była wieża, pełniąca funkcję strażnicy miejskiej, wkomponowana w bryłę budynku lub budowana, jako wolnostojąca (beffroi). Spotyka się także ratusze z dwiema wieżami (nie wiadomo dokładnie, co miały one symbolizować a jednym z przykładów jest ratusz w Szprotawie). Początkowo w ratuszu przeważały cechy obronne, zmieniło się to w okresie renesansu i baroku, gdzie ratusze budowano w bardziej ozdobnej formie, architektonicznie zbliżonej do pałacowej. Najważniejszym pomieszczeniem w ratuszu była sala obrad. Było to jednocześnie największe i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie w budynku, umieszczano je na pierwszym piętrze. Ratusz, jako budowla monumentalna i reprezentacyjna, był znakiem siły i samorządności miasta. W starożytnej Grecji funkcję ratusza pełnił buleuterion, w Rzymie była to kuria.

Rynek:

Omawiając budowę miasta średniowiecznego nie można zapomnieć również o rynku. Słowo rynek pochodzi od niemieckiego terminu Ring (dosłownie "pierścień”), który pojawił się na ziemiach polskich wraz z przeprowadzanymi lokacjami na prawie niemieckim, jednak niemieckim odpowiednikiem słowa rynek jest Markt lub Marktplatz. Rynki wytyczano od początku średniowiecza do XIX wieku, były one przestrzenią wymiany handlowej oraz miejscem, w którym zbiegały się drogi prowadzące do miasta. Zwykle lokowano przy nich (jak wcześniej wspominałem) budynek ratusza, a także w niewielkiej odległości od niego główną świątynię miasta. Na terenach dzisiejszej Polski układ przestrzenny rynku, jego funkcja i zadania związane były z przyjęciem prawa niemieckiego (najczęściej magdeburskiego). Rynki były najczęściej wytyczane na planie czworokąta, choć niektóre z nich posiadają formę trójkąta (np. w Jaworznie czy Brodnicy), lub rozszerzającej się ulicy ( np. rynek w Chojnowie i Niemodlinie). Rynki zostały wytyczone w większości polskich miast i niektórych wsiach, których prawa lokacyjne wydano w średniowieczu. Nie posiadają ich natomiast miasta lokowane później, przede wszystkim te, które rozwinęły się i uzyskały prawa miejskie w XIX i XX wieku. Należy wspomnieć, iż największym z rynków miejskich w Europie średniowiecznej i jednym z największych w dzisiejszej jest Rynek Główny w Krakowie, którego historia sięga XIII wieku.

Karczma:

Ważną pozycje w mieście miały także karczmy, budowane zwykle nieopodal placu targowego. W Średniowieczu istniały już karczmy mające swoją stałą klientelę. Mamy więc karczmy studenckie, kupieckie czy odwiedzane przez członków poszczególnych cechów. Karczma pełniła wiele funkcji, zajazdu, można było w niej nabyć wyroby spożywcze, browarnicze, kołodziejskie, kowalskie, szewskie, itp. w niej znajdowali zatrudnienie ludzie zajmujący się działalnością usługową, w karczmie skupiało się życie towarzyskie mieszkańców pobliskich okolic. Historia karczm w Polsce datuje się od wczesnego średniowiecza. Stanowiły one początkowo własność władcy, który nadawał przywilej ich prowadzenia zakonom, rycerstwu, a w okresie kolonizacji na prawie niemieckim sołtysom sprowadzającym osadników. Od 1494 roku zaczęło obowiązywać prawo propinacyjne, zastrzegające wyłączność sprzedaży trunków dla właścicieli wiosek. Od tego czasu wina oraz miody były z karczem systematycznie wypierane przez wódkę.

Kościół:

Nie mniej ważną budowlą i instytucją zajmująca miejsce przy targu był kościół. Najczęściej budowany z kamienia pod wezwaniem patrona kupców (świętego Gordyka, Jakuba, Mikołaja) pełnił nie tylko funkcje sakralne. Romańskie budowle swoimi grubymi murami częstokroć chroniły mieszczan przed nagłymi napadami czy rozruchami. W kościele właśnie składowano najcenniejsze materiały przywożone na targ tam też dochodziło do najpoważniejszych transakcji. W kościołach często odbywały się zebrania i sądy. Kościół przyrynkowy nazywany często był kościołem farnym.

Katedra:

W XII wieku powstał nowy styl architektoniczny zwany gotykiem, umożliwił on budowę monumentalnych świątyń, rozpoczął się okres budowy katedr. Mimo iż tego typu obiektów świątynnych zajmowała wiele lat i pochłaniała olbrzymie ilości środków, każdy znaczący ośrodek miejski pragnął posiadać katedrę, która przyćmi swym wyglądem konkurencyjne miasta.

Zabudowa wokół placu targowego:

Nieopodal ratusza na rynku zazwyczaj znajdowały się budowle o mniej reprezentacyjnym, a bardziej utylitarnym charakterze. Były to głównie kramy kupieckie, a także budynek wagi miejskiej (W budynku tym znajdowała się waga, z której korzystali kupcy). Kramy grupowane były w gęsto zestawiane zespoły, ustawione rzędami i wedle branż. Nieopodal centralnego placu w mieście, znajdowały się mieszkania bogatszych kupców oraz rzemieślników

Sukiennice:

W miastach gdzie handel suknem importowanym miał duże znaczenie, występował budynek zwany sukiennicami. Wznoszono je od średniowiecza do XVII wieku, np. Kraków, Wrocław, Poznań. Były zespołami kilkudziesięciu murowanych wąskich kramów, ciągnących się po obu bokach szerokiej ulicy nakrytej dachem, z wjazdami kontrolowanymi i zamykanymi. W dolnych lub górnych kondygnacjach znajdowały się składy, a być może i mieszkania dla kupców przyjezdnych. Sukiennice zazwyczaj umieszczano je na środku rynku.

Cmentarz:

Istotne znaczenie w średniowiecznym ośrodku miejskim miał także cmentarz. Kościół już w III w. oddał je pod opiekę biskupów i księży, tworząc system cmentarnej administracji. Cmentarze były już wówczas miejscami świętymi i chronionymi specjalnymi immunitetami. Obejmowało je także prawo azylu. Od X w. zaczyna się tendencja do lokalizowania cmentarzy w obrębie miast i w bliskości kościołów. Sobór rzymski z 1059 r. nadał im sankcję "pół świętych" rzucając klątwę na ludzi bezczeszczących je.

Dwór Artusa:

W niektórych ośrodkach miejskich wznoszono specjalne budynki zwane Dworem Artusa ( w Polsce od XIV wieku). Nazwa została zaczerpnięta z bardzo popularnej w średniowieczu legendy o królu Arturze, symbolu rycerskości i odwagi. Najpierw w Anglii, a potem również w innych krajach germańskich, nazywano jego imieniem domy spotkań rycerstwa i patrycjatu. Dwór usytuowany był w samym centrum, w których odbywały się spotkania towarzyskie elity, np. w Toruniu, (zbudowanego w latach 1385–1386) czy Gdańsku (wzniesionego w latach 1348-1350). W Polsce dwory Artusa zakładane i odwiedzane były przez przedstawicieli warstwy mieszczańskiej. Były miejscem spotkań kupców, siedzibą kilku bractw, których nazwy wywodziły się od ław. Bractwa gromadziły elitę przedstawicieli patrycjatu i bogatego mieszczaństwa, dla rzemieślników, kramarzy oraz wszystkich trudniących się pracą najemną wstęp był surowo zakazany.

Uniwersytet:

Ważna oznaką ważności średniowiecznego miasta był uniwersytet. Zachodnioeuropejskie uniwersytety powstały samoczynnie i nie były kontynuacją szkół starożytnych. Ich powstanie wiąże się z rozwojem kultury miejskiej w XII i XIII wieku. We wcześniejszym okresie średniowiecza, nauczanie i życie naukowe prowadzone było przede wszystkim w klasztorach, a uczniowie i mistrzowie należeli zawsze do stanu duchownego. Szkoły prowadzone w miastach przeznaczone były również dla świeckich a ich zależność od hierarchii kościelnej była znacznie mniejsza. Szkoły miejskie były organizowane na podobieństwo rzemieślniczych cechów, czyli były autonomicznymi związkami mistrzów oraz uczniów. Uniwersytety powstawały z połączenia różnych szkół, a przez to działały w budynkach rozproszonych po całym mieście. Najstarszym uniwersytetem w zachodnim świecie jest Uniwersytet Boloński założony w roku 1088. W Polsce zaś najstarszy jest Uniwersytet Krakowski zwany dziś Jagiellońskim.

Warsztaty:

Miast były przede wszystkim centrami i ośrodkami rzemiosła, dlatego skupiały w sobie dużą liczbę fachowców się trudniących się różnymi jego rodzajami. Średniowieczne rzemiosła to między innymi: garncarstwo, szewstwo, kowalstwo czy kołodziejstwo, bednarstwo, skórnictwo czy stolarstwo. Rzemiosło zostało zorganizowane w postaci cechowej, to cech określał należącym do niego rzemieślnikom, wysokość produkcji czy sprzedaży; aby uzyskać tytuł mistrza rzemiosła należało przejść długą i krętą drogę, na początku pobierano nauki, następnie pracowało się w charakterze czeladnika, następnie należało przystąpić do wykonania stosownej pracy rzemieślniczej i dopiero wówczas można było uzyskać tytuł mistrza. Podobnie jak rzemieślnicy kupcy także organizowali się w stowarzyszenia zwane gildiami.

Wieże mieszkalne:

Ciekawym typem budynku występującym w średniowieczu była wieża mieszkalna. Były to budowle o charakterze mieszkalno-obronnym, wznoszone na terenie większości krajów europejskich, najczęściej, jako siedziby niezamożnego rycerstwa.
Wieże mieszkalne wewnątrz miast najczęściej wznoszono we Włoszech. Najwięcej
budowano ich w Toskanii, gdzie mówi się na nie po prostu "torre". W słynnym San
Gimignano( San Dziminiano), nazywanym "toskańskim Manhattanem" było ich w okresie świetności miasta ponad 70. Wybudowane zostały przez zamożnych mieszkańców w XIII-XV w. podkreślając znaczenie i zamożność właściciela⁸.

4.2 Zabudowa mieszkalna⁹

Zabudowa miejska, w szczególności mieszkalna była w ogromniej większości drewniana, z czasem dopiero najbogatsi kupcy stawiali sobie domy z kamienia. Zagrożenie pożarowe było, więc bardzo duże. Ze względu na ciasnotę i brak miejsca budynki rozrastały się w górę a nie wszerz. W mieście szczególnie tym nie wielkim można było często spotkać stodoły, spichrze i chlewy. Domostwa mieszczan pełniły podwójną rolę; na dole (na parterze) mieściły się warsztaty rzemieślnicze lub sklepy, na piętrze zaś, pomieszczenia mieszkalne. Na niewielkich podwórkach budowano studnie. Największe miasta mogły się poszczycić dzielnicami biedoty gdzie gnieździli się żebracy, prostytutki, złoczyńcy, domy publiczne.

Na górze typowego mieszkania bogatego mieszczanina znajdowała się duża sala, z której wiodą drzwi do innych pomieszczeń - pokoi frontowych, kuchni, sypialni. Czasami od strony dziedzińca domu umieszczano schody prowadzące na piętro. W domach bogatych mieszczan komnaty przedstawiały się bardziej okazale. Sufity były ozdabiane płaskorzeźbami, duże, dwu- lub trójdzielne okna ozdobnie wykończano. Podłogę często układano w szachownicę z kolorowych flizów. Ściany, dla ocieplenia, okładano drewnem, a w zamożnych domach - kobiercami. Różnice w bogactwie mieszczan widać było także w wyposażeniu wnętrz. Ubodzy mieli tylko podstawowe sprzęty - łóżko zbite z desek, ławę, stołek, skrzynie na ubrania i sprzęty domowe. Ludzie zamożniejsi meblowali się staranniej - wokół ścian biegły wyściełane ławy, stały ciężkie, rzeźbione stołki i stoły, pod ścianami wygodne szafy (zwłaszcza cenione w całej Europie wyroby stolarzy gdańskich). Łoża miały baldachimy, zarzucone były poduchami i piernatami. Mieszkańcy dbali też o oświetlenie. Poza ogniem w kominku izby oświetlały świece łojowe lub też, w momentach bardziej uroczystych, woskowe, umieszczane w bogatych świecznikach. O wiele tańszym sposobem oświetlania były kaganki, dające raczej mizerny płomyk. Sztuczne światło nie odgrywało jednak dużej roli - życie toczyło się za dnia. Jedynie zimą potrzebowano do pracy źródeł światła.

5. Fortyfikacje miejskie¹⁰

Średniowiecze było niespokojnym okresem, dlatego miasta potrzebowały silnej obrony, zwłaszcza, że z reguły zdobycie miasta dawało najeźdźcy wielkie korzyści materialne i strategiczne.

Wał:

Jedną z bardziej prymitywnych, acz skutecznych form fortyfikacji był wał. Jest to budowla ziemna w kształcie podłużnego usypiska o różnym profilu, wzniesiona sztucznie z ziemi, kamieni czy piasku, lub powstała w wyniku działania sił przyrody. Wał wykorzystywano w celu osłony miasta lub grodu przed ostrzałem wroga oraz umożliwienia, obrony fortyfikacji przed wrogiem. Kształt poprzeczny wału, wysokość, długość i szerokość wynosiły od kilku do kilkudziesięciu metrów i uzależnione były od warunków geotechnicznych terenu i typu chronionego obiektu. Umocnienia tego typu często wzmacniane były murami lub palisadami.

Palisada:

Kolejną forma obrony szczególnie stosowanych mniejszych ośrodkach miejskich oraz grodach była palisada. Było to ogrodzenie składające się z drewnianych, zazwyczaj ostro zakończonych pali, wbitych jeden przy drugim, prosto lub ukośnie w ziemię spełniający rolę struktury zaporowej, defensywnej. Była łatwa w konstrukcji, tania, ale podatna na ogień i raczej nietrwała. Palisada szczególnie często służyła, jako tymczasowe zabezpieczenie lub element fortyfikacji polowych. Palisady były budowane bardzo chętnie w pobliżu lasów, ponieważ budowało się je szybko i z łatwo dostępnego budulca. Wykonywano je, jako pojedyncze, podwójne (palanki) lub wieloszeregowe. Typowa konstrukcja palisady składała się z małych lub średnich pni drzew wyrównanych pionowo, bez rozmieszczania pośrodku. Pnie były naostrzone, czasem wzmacniane dodatkową konstrukcją. Wysokość palisady mogła sięgać od półtora do prawie trzech metrów. Palisady często budowane były w połączeniu z umocnieniami ziemnymi. Okazały się efektywną ochroną podczas ówczesnych konfliktów i były skutecznym środkiem zapobiegającym małym siłom. Jakkolwiek z powodu ich drewnianej konstrukcji były bardzo wrażliwe na broń oblężniczą.

Mury:

Jednakże najbardziej charakterystyczna formą obrony miast średniowiecznych były mury. Uważano, że każde większe miasto powinno je mieć. W zależności od warunków topograficznych mury miejskie otaczały miasto w całości lub tylko częściowo (przeszkody naturalne takie jak skały, rzeki i zbiorniki wodne zastępowały wówczas brakujące fragmenty muru). Wjazd do miasta zapewniały bramy. Często mury miejskie zwieńczone były przejściem obronnym z otworami strzeleckimi, niejednokrotnie przejścia te były zadaszone. Czasami mur zwieńczony był jedynie warstwą kamieni spadających w razie ataku na agresorów. Z czasem mury uzupełniano dodatkowym niższym murem zewnętrznym (międzymurze podzielone było wówczas murami poprzecznymi). Także powstające pod miastem osady otaczano po pewnym czasie murami. Oprócz funkcji obronnej mury miejskie pełniły funkcje reprezentacyjne, co widoczne jest szczególnie w architekturze bram wjazdowych. Stanowiły one punkt kontrolny u wjazdu do miasta otoczonego murami. Bramy umożliwiały przejazd pojazdów, towarów i zwierząt. Do przemieszczania się pieszych służyły położone w pobliżu bram furty. Niewielka ilość możliwych dróg dostania się do ufortyfikowanego miasta sprawdzała się podczas epidemii, kiedy to nie wpuszczano, ani nie wypuszczano z niego nikogo.

Baszta:

Ważnymi częściami miejskiego muru były baszty. Baszta stanowiła element średniowiecznego muru obronnego w postaci wysunięcia jego fragmentu przed lico (czyli zewnętrznej widocznej powierzchni muru i wzniesienia ponad jego poziom). Baszta zawsze jest otwarta od strony wewnętrznej obwodu obronnego, co odróżnia ją od wieży – budowli ze wszystkich stron zamkniętej. Baszty były budowane na planie koła, prostokąta lub wieloboku. Stanowiły miejsce, skąd możliwa była obrona odcinków muru między nimi. Wznoszono je początkowo z drewna, a następnie z kamienia i cegły. Zazwyczaj były zwieńczone blankami z hurdycjami lub machikułami. Wnętrze baszty podzielone było na kilka kondygnacji, połączonych ze sobą schodami lub drabinami. Na poszczególnych kondygnacjach umieszczano otwory strzelnicze. Najniższa, podziemna kondygnacja była zazwyczaj przeznaczona na więzienie. Baszty, jako element obronny straciły rolę po wynalezieniu broni palnej. Najwyższymi basztami w Polsce są: mierząca 34 m Baszta Morze Czerwone w Stargardzie Szczecińskim i podobnej wysokości Baszta Jacek w Gdańsku.

Fosa:

Z czasem dodatkowym uzupełnieniem murów stała się fosa. Przykładem wykorzystania tego typu umocnienia była powstała w XIII wieku fosa miejska we Wrocławiu zwana Oławą Miejską, albo Czarną Oławą. W znacznej mierze opartej o naturalne i sztuczne odcinki rzeki Odry i wpadającej do niej Oławy.

Zmiany w budowie murów miejskich po rozpowszechnieniu prochu strzelniczego:

Rozpowszechnienie broni palnej w Europie spowodował znaczące zmiany w wyglądzie murów miejskich. W ważnych strategicznie miejscach, takich jak bramy i narożniki, budowano masywne basteje obsadzone działami. Pozostała część murów nie zapewniała jednak wystarczającej obrony przed ostrzałem artylerii. Z tego względu miasta zaczęto otaczać bastionami. Umocnień tego typu nie można było tak łatwo przesunąć na zewnątrz, jak miało to miejsce w wypadku murów starego typu, niejednokrotnie rozszerzanych, a nawet budowanych na nowo. Zwalniało to rozwój przestrzenny miast i przyczyniało się do zagęszczenia zabudowy wewnątrz miasta.

Barbakan:

Następnym elementem średniowiecznego budownictwa obronnego był barbakan. Był on kluczowym składnikiem fortyfikacji miejskich, budowanym zazwyczaj w formie okrągłej, murowanej budowli wysuniętej przed linię murów obronnych i połączonej z bramą miejską za pośrednictwem osłoniętego przejścia. Barbakan składał się z szyi, (czyli osłoniętego przejścia) z np. basztą. Barbakan rozpowszechnił się w średniowieczu i w różnych formach przetrwał do połowy XVIII wieku. Jego rozwinięciem był stosowany od XVI wieku rawelin. Najstarszy do dziś zachowany barbakan znajduje się we Francji w Carcassonne.

Cytadela:

Jednymi z najbardziej monumentalnych form fortyfikacji miejskich były cytadele. Cytadela jest to samodzielna, dominująca nad miastem lub prowincją twierdza. Na terytorium własnym zadaniem cytadeli była ochrona mieszkańców w przypadku najazdu wroga. Na terytoriach podbitych cytadele budowano w celu utrzymania w posłuszeństwie mieszkańców. Rozwój środków ataku i technik zdobywanie twierdz wymuszał rozbudowywanie istniejących fortyfikacji i dostosowywanie ich do nowych warunków obrony. Często skutkowało to rozbudową umocnień ciągłych.

6. Władze miejskie i zarządzanie miastem¹¹

Miasta w okresie średniowiecza wyróżniały się odrębnym ustrojem polityczno-prawnym. Wykształcił się on w Europie zachodniej miedzy XI a XIII w formie samorządnej komuny miejskiej. Wszyscy mieszkańcy korzystali z przysługujących im wolności, miejskie władze sprawowały kontrolę nad handlem, finansami, administracją. Miasta rządziły się własnymi prawami, a bezpośrednią władzę nad komuną sprawował organ kolegialny - rada, a zasiadać w niej mogło nawet kilkuset radców. Najpotężniejsze i największe miasta w północnych Włoszech podporządkowały sobie rozległe terytoria i zdobyły na tyle dużą samodzielność, że możemy mówić o wykształceniu się samodzielnych miast-państw, miejskich republik. Ośrodki miejskie w Europie Wschodniej nie zdołały się tak usamodzielnić spod władzy właściciela miasta, (którym najczęściej był to książę). Mieszczanie, bowiem mieli wieczyste prawo użytkowania, sprzedaży, kupna przydzielonego im terenu, lecz z tego powodu byli zobowiązani do płaceniu władcy czynszu. Mieszkańcy otrzymywali prawo, któremu odtąd podlegali. Władzę książęcą wobec mieszczan reprezentował wójt (sołtys). W połowie XIII wieku zaczęły się kształtować władze miejskie – ława (trybunał sądowy), której przewodniczył wójt, oraz rada. Od przełomu XIII i XIV wieku władzom miejskim największych ośrodków z reguły udawało się wykupić wójtostwo.

7. Podział mieszczaństwa

Mieszczaństwo w wiekach średnich nie było jednolitym stanem, można je podzielić na trzy główne pod kategorie.

Patrycjat:

Pierwszą z nich był patrycjat. Ludzie do niego należący, byli najzamożniejszą grupą mieszkańców miast średniowiecza i byli to między innymi członkowie rady miejskiej, najbogatsi kupcy i bogaci rzemieślnicy. Patrycjat sprawował w miastach władzę polityczną oraz ekonomiczną. Patrycjusze prowadzili często wystawny tryb życia i często starali się uzyskać nobilitację, nierzadko chwytając się nielegalnych metod. W Polsce jednak tylko nielicznym patrycjuszom udawało się otrzymać prawa szlacheckie. Patrycjat, jako kategorię społeczną wyodrębnia się poczynając od XII, aż do XVIII wieku

Pospólstwo:

Uboższa grupą społeczna stanowiącą element mieszczaństwa było pospólstwo. Jej członkowie posiadając prawa miejskie nie mogli jednak zasiadać w radzie miejskiej i ławie sądowej. Pospólstwo tworzyli ubożsi kupcy, mistrzowie rzemiosła i część czeladników.

Plebs:

Najbiedniejsza warstwą ludności miejskiej był plebs. Składał się on z robotników, służby, żebraków i marginesu społecznego, a także czeladników i niewolników. Począwszy od XIV wieku w części miast dochodziło do wystąpień plebsu, wykorzystywanych zwykle przez pospólstwo do walki z patrycjatem. Plebs pozbawiony był własnego majątku oraz obywatelstwa.

8. Dieta mieszkańców miast średniowiecznych¹²

Mieszczanie odżywiali się zazwyczaj dość starannie i obficie. Jadano zazwyczaj dwa razy dziennie: w południe i wieczorem. Posiłki były ciężkie i składały się z kilku dań. Średniowieczne dieta opiera się głównie na wyrobach mącznych. Mamy, więc aż dziewięć głównych rodzajów pieczywa: chleb żytni zwyczajny, chleb czarny i biały, suchary. Pieczywo pszenne to bułki, obarzanki, rogale, precle, placki smażone lub pieczone. Do wypieków dodawano mak lub ser, a na święta wypiekano ciasta na jajkach i maśle z dodatkiem miodu. Drugim filarem żywienia były wszelkiego rodzaju kasze: jaglana, jęczmienna. Na wytworniejsze przyjęcia podawano mannę, wyrabianą z owoców pewnego gatunku traw. Najchętniej jadanymi warzywami były rośliny strączkowe, oprócz tego jadano owoce: śliwki, orzechy, jabłka, gruszki, poziomki, jagody, czereśnie i wiśnie. Sprowadzano także (do bogatych domów) figi, rodzynki czy migdały. Mięso to głównie wieprzowina oraz ptactwo - jadane na bogatych stołach. Ubodzy mieszczanie nabywali gorsze części: wnętrzności, serca, nogi. Mięso najczęściej pieczono, czasami gotowano lub duszono, zaprawiano ostrymi sosami. Sporządzano także wędliny: szynki, kiełbasy, kaszanki. W jadłospisach występowało też dużo ryb: suszonych, wędzonych, solonych, smażonych na oleju oraz gotowanych z pietruszką. Spożywano też dużo nabiału i jaj. Wino nie było napojem popularnym, spożywało się je raczej w chwilach uroczystych. Powszechnie pija się jednak piwo: dla ochłody latem lub grzane zimą, w polewkach oraz sosach. Niskoprocentowe piwo było w średniowieczu było pijane także przez dzieci z powodu złej jakości wody w miastach.

9.Rozrywki mieszczan¹³

Życie rozrywkowe mieszczan skupiało się w wspomnianych wcześniej przeze mnie karczmach. Jedną z najpopularniejszych rozrywek w tym okresie była gra w kości, choć często gra ta bywała oficjalnie zakazywana. Kolejna równie popularną i równie często występująca do dnia dzisiejszego rozrywką były pijatyki, które niestety często kończyły sie się burdami. Podczas uroczystości państwowych czy świat cechowych lub kościelnych ludność miast wychodziła bawić się na ulice. W tym czasie odbywały się kolorowe korowody, zabawy, pojawiali się żonglerzy, akrobaci, połykacze ognia, treserzy niedźwiedzi, zabawy przy ogniach, trwały nierzadko do rana.

10. Moda¹⁴

Omawiając życie mieszkańców średniowiecznych miast nie wolno zapominać ówczesnej modzie. Średniowieczna moda była dosyć malownicza. Żywe kolory nosiła raczej bogatsza i wyżej postawiona część społeczeństwa. Ubożsi trzymali się naturalnego koloru wełny, płótna czy sukna. Ten rodzaj materiału był najbardziej popularny wśród plebsu. Można było zaopatrzyć się w niedrogie sukno krajowej produkcji, jak również w sprowadzane z Czech, Flandrii a nawet z Anglii. Ulubionymi kolorami średniowiecznego miasta był szkarłat, zieleń i błękit. Czasami spotykało się także złoto i intensywną czerwień. Kolor czarny zarezerwowany był dla duchowieństwa i ludzi nauki, natomiast żółty był kolorem błaznów i kobiet lekkich obyczajów. Zróżnicowany był też krój odzieży. Rzemieślnicy, na przykład, ubierali się w kubraki do połowy ud, wycięte kaftany, obcisłe spodnie. Nosiło się także różnokolorowe nogawice, czasami w kolorowe pasy lub szachownicę. Bardzo popularne było ozdabianie odzieży wszelkimi tasiemkami, guzami, pętlami, sprzączkami i zapinkami. Płaszcze spinano pod szyją dwoma guzami łączonymi taśmą lub ozdobną agrafą. Imponująca jest też ilość krojów obuwia. Wyrabiano miedzy innymi ciżmy płytkie, sznurowane, zapinane na rzemyki z klamerkami, z miękką cholewką, obuwie odsłaniające palce czy do jazdy konnej.

11. Podsumowanie

Pomimo iż we wczesnym średniowieczu nad miastem dominowała wieś, to jednak miasta potrafiły bardzo skutecznie zachować swoją niezależność i stopniowo odbudować swoją pozycję na kontynę cie Europejskim. W okresie późnego średniowiecza ośrodki miejskie stały się głównym czynnikiem kształtowania się gospodarki i kultury europejskiej.

Bibliografia

1. A.. Jelicz, Życie codzienne w średniowiecznym Krakowie. Warszawa 1966.

2. B. Zientara, Historia średniowieczna powszechna, Warszawa 2006.

3. H. Samsonowicz, Życie miasta średniowiecznego, Poznań 2006.

4. J. Kłoczowski, Młodsza Europa Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, , Warszawa 2003.

5. M. Rożek, Przewodnik po zabytkach, Kraków 2010.

6. W. Szolginia, Architektura, Warszawa 1992.

7. W.Koch, Style w architekturze, Warszawa 2005.

1^ W.Koch, Style w architekturze, Warszawa 2005, s. 390-432.

2^ B. Zientara, Historia średniowieczna powszechna, Warszawa 2006. S. 109-111.

3^ W. Koch, op. cit., s. 43-69

4^ Rozbudowa miast średniowiecznych, [online] [dostęp 4 czerwca 2012], Dostępny [w:] http://www.rybnikpogodzinach.pl/Rozbudowa_miast_sredniowiecznych.html

5^ D.Święcka, Średniowieczna Higiena, „Gazeta Biskupińska”, R.10, 2005, nr 7.

6^ J. Kłoczowski, Młodsza Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa 2003, s. 236-242.

7^ W.Szolginia, Architektura. Warszawa 1992, s.121-144.

8^ Brief history of San Gimignano, , [online] [dostęp 4 czerwca 2012], Dostępny [w:] http://www.sangimignano.net/the-town.php

9^ Mieszkańcy miasta średniowiecznego[w:] Życie w mieście średniowiecznym, [online] [dostęp 4 czerwca 2012], Dostępny [w:] http://darkfanrpg.blogspot.com/2010/03/zycie-w-miescie-sredniowiecznym.html

10^ W.Szolginia, op. cit., s. 49-85.

11^ MIASTA ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY, [online] [dostęp 4 czerwca 2012], Dostępny [w:] http://elstudento.org/articles.php?article_id=3120

12^ A. Jelicz, Życie codzienne w średniowiecznym Krakowie. Warszawa 1966, s. 92–98.

13^ Rozrywki średniowiecza, [online] [dostęp 4 czerwca 2012], Dostępny [w:] http://humanisci12.blogspot.com/

14^ Strój średniowieczny, [online] [dostęp 4 czerwca 2012], Dostępny [w:] http://www.lowkole.pl/projekty/wokolpatrona/stroj.html