Teresa Michałowska „Średniowiecze”
Wstęp: Piśmiennictwo średniowieczne w Polsce (granice czasowe i fazy rozwoju)
Chrzest – 966 r. – uznany za fakt przełomowy w historii naszego państwa i zarazem początek nowej epoki kultury
Dagome iudex – pierwszy dokument państwowy – 990-992 [prawdopodobnie]
Utwory odznaczające się walorami artystycznymi – dopiero XI wiek.
Problematyka z ustaleniem daty końcowej średniowiecza
Rozdział V: Hagiografia
Narodziny i rozwój hagiografii w piśmiennictwie chrześcijańskiej Europy
Hagios – święty ; graphein – pisać
Piśmiennictwo hagiograficzne:
Bohater: święty (sanctus), osoba historyczna (lub niekiedy fikcyjna, jak na przykład św. Aleksy), wcielająca w najwyższym stopniu cnoty chrześcijańskie i kultywująca je w swojej działalności, obdarzona charyzmatem (od gr. Charisma – dar; tu dar Boży, szczególna łaska), służąca za wzór osobowy zbiorowości wiernych i otaczana kultem za życia bądź dopiero po śmierci.
Rozpoczęto zwracanie się o urzędowe potwierdzenie świętości do Kościoła ( od 993 – pierwsza kanonizacja)
Do uznania kogoś świętym były potrzebne spisy potwierdzonych cudów + biografia kandydata
Rozwój piśmiennictwa hagiograficznego został poprzedzony ustną tradycją -> odbudowywanie biografii świętych (materiał legendowy)
W formie pisanej: najwcześniej pojawił się cykl apostolski
II poł. I w. – Dzieje Apostolskie św. Łukasza
W ciągu pierwszych stuleci powstawały pisma niekanoniczne (apokryfy), zbeletryzowane historie o Apostołach (Protoewangelia Jakuba)
Rozbudowywano opowiadania o cudach towarzyszących męczeństwu i śmierci chrześcijan (legendy!)
Utwory o wyznawcach – IV wiek – przedmiot: życie świętego (od narodzin do śmierci). Nazywano je: vitae (Vita-żywot) [jedna z odmian dziejopisarstwa] i nadawano im strukturę biograficzną. Nawiązywano do biografistyki antycznej – żywoty filozofów.
Najwcześniejszy: Żywot św. Antoniego – egipskiego ascety prowadzącego życie pustelnicze, wypełnione walką z demonami i pokusami cielesnymi. JĘZYK GRECKI.
Później -> Żywot św. Pawła z Teb.
Główne formy hagiograficzne: passio i vita, miracula
Miracula – temat: opis cudów zdziałanych przez świętych w ciągu życia, podczas męczeństwa i po śmierci. Wcześniej pisano o tym w pasjach i żywotach. Potem zyskało oddzielną nazwę.
Miracula – fantastyka, pogaństwo, humor : NA WSCHODZIE
Miracula – kolekcje: libella: NA ZACHODZIE (Kościół Zachodni); zbierania domagał się św. Augustyn
Translatio – inny temat hagiograficzny (bądź w obrębie pasji i żywotów) – czyli przeniesienie ciała lub relikwii świętego z miejsca pierwotnego spoczynku na inne, bardziej godne i uroczyste, np. do nowo wzniesionego i poświęconego kościoła.
Wszystkie gatunku ukształtowane wówczas, rozwijały się w ciągu wieków.
Legenda hagiograficzna -> [ lego – czytam; legenda – to, co przeznaczone do czytania] - > bohaterem legendy hagiograficznej był święty, a przedmiot narracji stanowiły zdarzenia układane w całość o strukturze biograficznej, zgodnie z obowiązującym schematem, obejmującym m. in. takie składniki fabuły, jak etymologia imienia świętego, prezentacja rodziców, cudowne fakty poprzedzające narodziny, dowody niezwykłości bohatera w dzieciństwie i we wczesnej młodości, heroiczne czyny, cuda, męczeńska śmierć, translacja.
Stopniowe przenikanie hagiografii do obrządku liturgicznego -> zmiana struktury kolekcji żywotów [układano je w porządku zgodnym z kalendarzem kościelnym]
Legenda aurea [złota legenda] – Jakub de Voragine (1260-1270) -> 180 żywotów zestawionych w porządku kalendarzowym.
Oficja rymowane, sekwencje, hymny – w nich tematyka postaci świętych i ich żywotów
Vitae, passiones, miracula.
Żywot pierwszy św. Wojciecha
Św. Wojciech – pierwsza osoba wyniesiona na ołtarze i uznany za patrona naszego kraju.
Biskup praski.
Żywot pierwszy (żywot św. Wojciecha – pierwszy utwór hagiograficzny) – Vita prior. Powstał w latach 998-999 w Rzymie; autor: Jan Kanapariusz-zakonnik.
Św. Wojciech – z pochodzenia Czech. Wielokrotne konflikty z duchowieństwem i możnymi w Czechach. Czechy-Rzym-Jerozolima-Czechy-Rzym itd.
Praca misyjna wśród pogan – zgoda Ottona III i papieża Grzegorza V
Około 997 r. – udał się do Polski (na dwór Chrobrego). Przyjaźń z Chrobrym. Zgoda na pracę misyjną. Obrał sobie Prusów.
Praca misyjna wśród Prusów - > zamordowany 23.04.997; pastwili się nad nim. Poucinali mu wszystkie członki, a głowę nabili na pal.
Chrobry – wykupił szczątki męczennika od Prusów i pochował je w Gnieźnie.
Bardzo szybko zaczęto ubiegać się o kanonizację – do Rzymu udał się naoczny świadek śmierci św. Wojciecha.
Vita prior – wartość rzetelnego źródła biograficzno-historycznego, mającego za podłoże relację naocznych świadków i uczestników zdarzeń, przenika się z typową dla hagiografii konwencjonalnością, wynikającą z chęci uformowania postaci bohatera według ogólnego wzoru świętości i podporządkowania jego żywota schematom dobrze znanym z vita, jak z passio.
REZULTAT: dwa obrazy -> święty i człowiek, a także dwoiste oświetlenie ciągu zdarzeń i okoliczności warunkujących jego losy.
ŚWIĘTY: wyidealizowany, konwencjonalny wizerunek, świątobliwy i pełny pokory, niezachwiany w obliczu męczeńskiej śmierci za wiarę. Cnotliwy. Zsyłane są na niego przez Boga prorocze wizje senne i pełnione za życia cuda: jako znaki charyzmatyczności.
Narracja: pochodzenie, wczesny okres życia, działalność po osiągnięciu dojrzałości, okoliczności męczeńskiej śmierci. Schemat vita zespolił się z passio. Całość dopełniły rozrzucone w toku opowiadania miracula.
Wstęp: opis chrześcijańskiego kraju (miejsca przyjścia na świat świętego), później: informacja o cnotliwych i godnych rodzicach. Cudowna uroda dziecka - > przeznaczenie „dla świata”. Ciężka choroba i cudowne ozdrowienie. Wojciech został ofiarowany Bogu. W edukacji: szczególne zdolności. Nadzwyczajny zapał do modlitwy i kultywowania cnót.
Ascetycznie umartwiał swe ciało.
Duża rola widzeń sennych -> sens proroczy; ułatwiały mu podejmowanie decyzji. Wszystkie miały wpływ na jego rozterki typu Czechy-Rzym-Czechy-Rzym.
Położenie chorego Wojciecha na ołtarzu Marii -> uzdrowienie.
Jako zakonnik w nadprzyrodzony sposób sprawił zlepienie się stłuczonego przez siebie dzbana z winem. Uleczył też kobietę i dotkniętą gorączką młodą dziewczynę.
Męczeńska śmierć z rąk pogan. Heroizm chrześcijański w wielu szczegółach.
CZŁOWIEK: ten obraz wyłania się wbrew intencjom piszącego. Człowiek pełen słabości, pyszny i gwałtowny, łatwo wpadający w niepohamowany gniew, uwikłany w sieć zewnętrznych okoliczności wpływających na jego postępowanie.
Konflikt z rodakami (podłoże obyczajowo-religijne).
Opuszczenie (nagłe!) przez Wojciecha benedyktyńskiego opactwa na Monte Cassino.
Ponowne opuszczenie przez Wojciecha Pragi. Niewiasta (cudzołożnica) zamordowana u stóp ołtarza. Ucieczka do Rzymu.
Pobyt w Polsce. Uzyskanie odpowiedzi odmownej w sprawie powrotu Wojciecha na stolicę biskupią do Czech. Paryżanie zarzucali Wojciechowi knucie zemsty za śmierć krewnych.
Opowieść składa się z uporządkowanych chronologicznie, następujących po sobie fragmentów, przyjmujących niekiedy autonomiczną formę fabularną – np. rozdział 11 (historia obradowania ubogiego) lub 19 (o śmierci cudzołożnej niewiasty). Styl, mimo ozdobności, pozostaje prosty i przejrzysty. Miejscowy patos, podniosłość, nagromadzenie środków retorycznych. Charakter dydaktyczno-moralizatorski.
Twórczość Brunona z Kwerfurtu
Twórczość prozatorska. Benedyktyn.
Był inicjatorem popieranej przez cesarza Ottona III akcji nawracania Prusów, zrealizowanej dzięki pomocy Bolesława Chrobrego. Akcja zakończyła się tragicznie: wymordowano misjonarzy.
9.03.1009 – zginął męczeńsko z rąk pogan.
W twórczości literackiej Brunona interesuje nas przede wszystkim żywot św. Wojciecha oraz przypisywana mu (zaginiona dziś) pasja świętego + dwa inne utwory: żywot zamordowanych w eremie misjonarzy (tzw. 5. Braci męczenników) oraz list skierowany do która niemieckiego Henryka II.
1004 (prawdopodobnie) – żywot św. Wojciecha tzw. Żywot drugi
Vira altera przejęła z vita prior trzon informacji, jednak jest duża odmienność treściowa [dygresje o tematyce: 1) religijnej np. rozdział 11 – obszerna modlitewna pochwała Boga; 2) moralno-budującej; 3) historycznej np. epizody dot. Cesarza Ottona II i spraw niemieckich].
Zrezygnował też z wielu treści – zbyt (jego zdaniem) drastycznych. W redakcji krótszej nie uwzględnił cudów i ograniczył wizje.
Zmienił ujęcie postaci: konstrukcja dynamiczna, pozwalająca uchwycić zmienność i psychologiczną złożoność ludzkiej osobowości. Różnice także w przedstawianiu rodziców: wady i cnoty.
Pokazanie wad przyszłego świętego.
Cel: utwierdzanie odbiorcy w przekonaniu o potrzebie rozwijania cnót i zwalczania wad oraz możliwości odniesienia zwycięstwa nad cielesną słabością.
Odmiana moralna Wojciecha następuje dopiero po wyniesieniu go na biskupstwo.
Autor kreśli obraz heroicznej walki z własnymi przyzwyczajeniami i skłonnościami zmysłowymi.
Przemiana została ukazana jako rezultat wewnętrznych zmagań, walki duchowej połączonej z wysiłkiem fizycznym. Cnota i świętość nie zostały Wojciechowi dane: osiągnął je w trudzie, w cierpieniu i pracy nad sobą.
Bruno buduje model świętości opartej na heroizmie. [ Wojciech jest człowiekiem walczącym; atleta Christi; przełamującym własne ograniczenia wewnętrzne i starającym się zwalczyć otaczające go zewnętrzne zło moralne ].
Podobieństwo to Vita prior – poza wskazanymi wcześniej odstępstwami – autor opiera się na połączeniu gatunków vita i passio; zachowuje strukturę biograficzną – chronologia.
Styl kwiecisty, ozdobny – zbliżony do retorycznej „mowy trudnej”. Bogactwo metaforyki, spiętrzone porównania, epitety. Zdania wielokrotnie złożone.
O autorstwie „pasji św. Wojciecha” dowiadujemy się z Kroniki Galla Anonima
Próba stosowania retorycznego schematu trzyczęściowego: wstęp (exordium), opowiadanie (narratio), zakończenie (conclusio). Wstęp: topika skromności, dwie początkowe wypowiedzi [w zdolności niezdolny do czynu] i druga -> ustylizowana modlitewnie, epicka inwokacja. Koniec: miracula i laudacyjne porównanie Benedykta i Jana.
Twórczość Brunona z Kwerfurtu była złączona silnymi więzami z polskim piśmiennictwem. Osobiste kontakty autora z Chrobrym. Pobyt na jego dworze. Tematyka łączy się z dziejami naszego kraju.
Rodzime żywoty św. Wojciecha (XI – XIII wiek)
Głównym ośrodkiem kultu – Gniezno – podniesione do rangi arcybiskupstwa
Drzwi z brązu pokryte 18 płaskorzeźbami – sceny z życia, męczeństwa i kultu Wojciecha. Zabytek klasy światowej.
W II poł. XIII wieku – nowa, wzmożona fala zainteresowania Wojciechem za sprawą krakowskiego kultu Stanisława.
Rozwój kultu – stworzenie sprzyjającej atmosfery dla twórczości hagiograficznej.
Pierwszy ok. 1038 [ Pasja św. Wojciecha ] – niezachowany w oryginale. Pierwszy rodzimy umieszcza się na tle połowy XII wieku; najobszerniejszy pochodzi z końca wieku XIII.
Sanctus Adalpertus – spisany w Niemczech – przeznaczony do odczytywania w chórze klasztornym w święto Wojciecha (23.04). Schemat: vita, passio, translatio, miracula. Utwór dokumentuje proces mitologizowania postaci świętego: odchodzenie od dokumentowania historycznego do kreowania bohatera fikcyjnego [nie tylko idealny wzór świętego, męczennika, ale także osoby odrealnionej, otoczonej aureolą cudowności – tylko w połowie rzeczywistej].
Sanctus Adalpertus – 1) vita (idealizuje i zaciera wszystkie niedoskonałości; pomija konflikt z rodakami), Głównym tematem stała się jego bytność w Polsce i tragicznie zakończona działalność misjonarska.
Wpływ apokryfów – (Nowy Testament, Ewangelia Nikodema)
Miracula dotyczące ciała Wojciecha – cudowne odnalezienie (woda) lub człowiek przynoszący głowę do Chrobrego…
Inny przykład odchodzenia od historycznego ujęcia do literackiej idealizacji – najstarszy zachowany w Polsce żywot św. Wojciecha „Tempore illo…” {Onego czasu…} [początek; pierwsze słowa].
Trzy części: początkowa -> biografia (do momentu przybycia do Polski); wyidealizowany, niewiarygodny wizerunek. Moralna doskonałość. Tendencyjne przemilczenia i przekształcanie faktów. Środek: historia działalności w Polsce i prac misyjnych u Prusów. Męczeńska śmierć. Koniec: miracula i translatio - > nowe wątki legendowe związane z cudownymi losami ziemskich szczątków Wojciecha.
Cuda św. Wojciecha zostały zebrane dopiero w II poł. XIII w.
Ostatni żywot: Vita maior -> kompilacja wszystkich trzech dzieł: Vita prior, Vita altera i Tempore illo. Duża popularność – liczne kopie rękopiśmienne.
Żywot Wojciecha odczytywano 23 kwietnia – miracula i translatio 20 października.
W obrębie tejże całości osobne miejsce zajmuje „ Post mortem vero ipsius…” {Po jego śmierci zaś…} – powtarza znane wcześniej miracula i legendy oraz dodaje nowe motywy. Nieznany autor. Głowa przemawia do wędrowca – każe się zanieść do Polski i stawia magiczne warunki. Zostaje ukradziona. Kara na wędrowca i jego rodzinę. Wizja powstrzymania pogan przed zabiciem Wojciecha. I inne.
Rozdział VIII – Dziejopisarze i ich twórczość.
Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem: Kronika polska
Pełna niedopowiedzeń i luk. Pełno hipotez.
Utwór przełomu XII i XIII w.
Różne wersje, skąd taki przydomek. Od naczynia, od pnia, od miejscowości.
Napisanie kroniki zlecił mu książę Kazimierz (prolog).
Kronika podzielona na 4 księgi – 3 pierwsze: forma dialogu, prowadzonego przez arcybiskupa Jana i biskupa krakowskiego Mateusza; w czwartej dialog ustępuje miejsca narracji.
Kronika polska początkowo była podzielona na 2 księgi: podział pierwszej na 3 części – dzieło kopistów. Każda z ksiąg zaczyna się od wstępnego „Incipit”. Numerowane rozdziały w obrębie części pochodzą od wydawców tekstu.
Księga pierwsza: pochodzenie narodu i państwa polskiego w świetle legend i podań etnogenetycznych (Gall Anonim: np. o Popielu, przez Wincentego zwanym Pompiliuszem; Wincenty: np. o Kraku zwanym Grakchem i o pokonaniu przezeń smoka, a także założeniu miasta nazwanego Gracchovia)
Uważał, że kolebką państwowości była ziemia krakowska
Podania te (wyżej) łączyły kolebkę narodku ze starożytnością, a początki państwa z ustanowieniem przez Grakcha praw i z założeniem stolicy.
Dynastia i jej kwestie – dalszy plan.
Księga druga: okres od założenia dynastii Piastów aż po konflikt Krzywoustego z przyrodnim bratem i upadek Zbigniewa.
Księga trzecia: dzieje zwycięstw do śmierci księcia krakowskiego Bolesława Kędzierzawego w 1173r.
Księga czwarta: wstąpienie na tron krakowski księcia Mieszka III Starego w 1173r. – urywa się w trakcie opowieści o wydarzeniach roku 1202.
PROLOG: „Trzech było ludzi, którzy z trzech powodów…” – typowy podział średniowieczny materii na 3 części. Przypowieść o starożytnych postaciach. Przypowieść ta zapowiada „topos skromności”. Moralne i polityczne przedsięwzięcie – napisanie przeszłości narodu. Później wyjaśnienie, czym kierował się autor, decydując się na tak trudny temat. Kazimierz Sprawiedliwy zlecił. W obawie przed krytyką, w zakończeniu Prologu zwraca się do kompetencji czytelników, że liczy się tylko zdanie tych, którzy się znają.
Dialogowość 3 ksiąg – ewenement na tle średniowiecznej historiografii. Choć tę formę znali już Platon i Cyceron. Tej formy kronikarstwo unikało.
Wprowadził dwóch rozmówców – ponieważ wiek (dojrzałość) i wiarygodność.
Wobec siebie zastosował konwencję świadka dialogu.
Dialog kończy się 3 księgą – literacka klamra kompozycyjna; pojawia się tu motyw biesiady, jako tło intelektualnej rozmowy.
Topos przerwania intelektualnej biesiady, z powodu wieczornego zmęczenia i senności - uniemożliwiających kontynuowanie – wprowadzony nie tylko z przyczyn czysto literackich. Przejrzysta aluzja do śmierci obu rozmówców.
Role uczestników dialogu zostały podzielone:
Jan – inicjator rozmowy, pytający, komentujący odpowiedzi i wzbogacający ich treść o kwestie z dziejów starożytnych, przykładami, przypowieściami oraz refleksjami filozoficzno-moralnymi, prawnymi.
Mateusz – narrator, przedstawia przebieg wydarzeń historycznych, ocenia ich bohaterów, sądy na temat państwa, prawa, sprawiedliwości i innych.
Ich kwestie się dopełniają. Współtworzą narracyjny obraz narodu, państwa i dynastii, ale też przedstawiają światopogląd autora Kroniki.
Księga 4: narratorem autor.
Relacja Kadłubka nosi ślady silnego zaangażowania w aktualne spory polityczne i jest daleka od bezstronności.
Opowieść o toczącej się przez lata walce o tron krakowski. Bohaterowie: trzeci syn Bolesława Krzywoustego, Mieszko III (Stary) oraz najmłodszy syn Bolesława, Kazimierz II (Sprawiedliwy).
Mieszko III według założeń testamentu – zasiadł na tronie, po 4. Latach odsunięty od władzy – oddano tron Kazimierzowi II (wbrew prawy senioralnemu). Mieszko III okazał się despotą i tyranem, okrutny dla poddanych.
Wincenty – stronnik polityczny i gloryfikator Kazimierza II (dobry i sprawiedliwy, przeciwieństwo Mieszka III). Wizerunek idealnego władcy w Kronice polskiej
Ideał dobrego władcy łączy się z koncepcją państwa jako monarchii rządzonej na mocy prawa, ustanowionego przez panujących, którzy są wybierani przez obywateli.
Pojęcie ojczyzny – PATRIA – najwyższym prawem moralnym obywateli (cives) i rządzących jest wierność i miłość do niej. AMOR PATRIAE.
Erudycja widoczna w zastosowaniu wielu cytatów, parafraz, aluzji itd.
Styl Kroniki – trudny i ozdobny. Odbiega od wzorów proponowanych przez łacinę (Wulgata) – wprowadza ORNATUS DIFFICILIS – stylistyczną sztukę „trudnej ozdobności” (szukanie okrężnej drogi przekazania myśli).
Chętnie
posługiwał się alegorią i personifikacją.
Wiersze w Kronice polskiej mistrza Wincentego
Około 40 fragmentów poetyckich różnej wielkości.
Dialog napisany po „nagłym zgonie Kazimierza Sprawiedliwego”.
Mniejsze:
psalmodia włożona w usta mnichów klasztoru św. Idziego z St. Gilles (Tęsknot
nadziejo obojga)
piosenka biedaka obdarowanego przez Bolesława Szczodrego (Nikt się nie dziwi słomie, jeżeli się w popiół rozwiewa)
bajka o garnku i skale (Garnek, który zderzy się z kamieniem)
budowa dialogowa. Składają się na nią personifikowane pojęcia: Wesołość, Żal, Wolność, Roztropność, Sprawiedliwość i Proporcja. penegiryk ku czci arcybiskupa Piotra (Nieboskłon wozem przemierzam)
Tak skonstruowany dialog był jedną z ulubionych w średniowieczu form literackich: NAZWY: dialogus, disputatio, contenctio, controversia -> przeciwstawianie i ścieranie się poglądów i postaw.
zasada obskuryzmu – czyni z „ciemności” i niezrozumiałości sfery słownej jej podstawową zaletę artystyczną
SENS DOSŁOWNY mija się z SENSEM ALEGORYCZNYM
Uważa się ją czasami za EPICEDIUM – ponieważ napisano ją w związku ze zgonem Kazimierza Sprawiedliwego; czasami EPITALAMIUM – ponieważ przedstawiono w niej zaślubiny (utwór weselny).
Poemat alegoryczny o treści politycznej.
Piśmiennictwo łacińskie i polskie XIII – XIV wieku
Twórczość w języku łacińskim
Rozdział I – Hagiografia
Twórczość hagiograficzna Wincentego z Kielczy. Legenda św. Stanisława
Mało informacji o biografii Wincentego z Kielczy.
Twórczość: prozatorskie dzieła hagiograficzne; wiersze o św. Stanisławie; prace dziejopisarskie.
Prozatorskie dzieła hagiograficzne:
Legenda s. Stanislai – Vita Minor „Żywot mniejszy”
Utwory poetyckie:
Hymn: Gaude, mater Polonia
Pierwsze zachowane w Polsce oficjum rymowane: Dies adest celebris
Sekwencje o św. Stanisławie
Bohaterem niemal całej twórczości stał się św. Stanisław (ze względu na szczególny kult w tamtych czasach + kanonizacja)
Legenda o cudownym zrośnięciu ciała biskupa (Stanisława) – o tym pisze Kadłubek w Kronice
Legenda (Vita minor) oraz Vita (Vita maior)
Tekst Legendy zachował się w wielu rękopisach z XIV i XV wieku zawierających kopie Złotej legendy Jakuba de Voragine – znanej już na przełomie XIII i XIV wieku w Polsce i chętnie poszerzanej o żywoty rodzimych świętych.
Legenda nie jest utworem całkowicie oryginalnym. Zależności do Kroniki Kadłubka.
Tekst Legendy zachował się bez przedmowy oraz wydzielonego kompozycyjnie zakończenia. 35 rozdziałów obejmujących ziemski żywot i pośmiertny triumf Stanisława, wzbogacony historycznym ekskursem z dziejów Polski (rzuca przesłanki o konflikcie biskupa z królem).
Postać Stanisława: na kształt XIII-wiecznego wzoru idealnego biskupa - > odbicie programu kościelnego, ukształtowanego w duchu reform papieża Grzegorza VII.
Legenda św. Stanisława: chłopiec – nauka w Polsce, potem zagranicą (studiuje sztuki wyzwolone i prawo kanoniczne); wizytował parafie, mianował urzędników kościelnych….
Podchodził z dobrej rodziny, zamożny, wychowywany w wierze chrześcijańskiej…
Zachowywał skromność. Troszczył się o materialne dobro Kościoła.
Zabrakło w jego wizerunku zdolności czynienia cudów!!!
Jednostka została związana z historią Polski – nowość. Pośmiertny triumf – miał być związany z przepowiednią odrodzenia Ojczyzny.
Spleciona z żywotem Stanisława historia kraju poucza, że okresy świetności państwowej przypadały pod panowaniem władców silnie związanych z Kościołem i podporządkowujących swe poczynania jego ideologii.
Wizja biskupa-męczennika, którego zgon, a potem pośmiertny triumf w cudowny sposób splotły się z losami narodu i państwa polskiego, stając się symbolami upadku oraz odrodzenia.
Twórczość Wincentego z Kielczy niosła silny ładunek myśli historio filozoficznej i politycznej.
Hagiografia jako źródło masowej wyobraźni (żywoty i miracula)
Żywot św. Jadwigi – żony Henryka Borodatego; świątobliwa.
Żywot i cuda św. Kingi, księżnej krakowskiej – świątobliwa, żona księcia Bolesława Wstydliwego -> Z jej osobą wiąże się hipoteza o powstaniu pierwszego w Polsce przekładu Psałterza na język narodowy.
Żywot i cuda św. Jacka – napisany przez Stanisława z Krakowa
Hagiografia spełniała złożoną rolę.
Rozpatrywana jako forma piśmiennictwa – główna (obok kronik) szkoła prozy narracyjnej
Czerpała z wzorów europejskich
Wcielała konwencje chrześcijańskiego żywotopisarstwa
Postać świętego – budulec: dane biograficzno-historyczne (tradycja pisana lub ustna); i jednostkowe cechy osobowości bohatera
Idealny wzór zyskiwał dominację – podporządkowywał sobie przekaz historyczny
Kulty i ich przejawy.
Kulty świętych na „odpowiednim” terenie. Potem zjednoczenie. Ogólnonarodowe.
Hagiografia – forma piśmiennictwa mocno zakorzeniona w kulturze, służąca współczesności i wyrażająca – prócz treści religijno-budujących – aktualne idee polityczne i narodowe.
Wątki hagiograficzne – treść zbiorowej wyobraźni za sprawą kultów i popularyzacji wyidealizowanego wizerunku świętego.
Obieg tekstów hagiograficznych – elitarny. Z czasem zaczęły przenikać na zewnątrz.
Zbiory łacińskich miracula – sporządzane jako dokumentacja do kanonizacji.
Miracula rejestrują opowiadania świadków i uzdrowionych w formie urzędowego zapisu o stylistyce zbliżonej do toku zeznań sądowych.
Rozdział V – Formy i nurty życia teatralnego
Teatr i dramat w Europie średniowiecznej
Stopniowo zanikała tradycja antycznego dramatu i jego scenicznej ekspozycji.
Wiedza o nim utrzymywała się „delikatnie” wśród erudytów klasztornych i szkolnych.
Formy dramatyczno-teatralne powstałe w średniowieczu
Widowiska niejednorodne, zróżnicowane ze względu na stopień ich zależności od rytuału kościelnego i dobór środków ekspresji.
Dramatyzacje liturgiczne – uczestnicy nabożeństwa „aktorami”
Oficja („dialogowane” lub „dramatyczne”) – uczestnicy: ukostiumowane osoby (najczęściej księża, klerycy…). Postacie te toczyły między sobą dialog z wybranych fragmentów tekstu liturgicznego oraz śpiewów ułożonych specjalnie. Na kanwie ST i NT.
Cel: odtworzenie historii świętej i tworzenie fikcji artystycznej.
~~ od X wieku wzbogacały obrządek kościelny.
Kres położyły im postanowienia soboru trydenckiego w XVI w.
Najstarszy w świecie zachodnim dramat liturgiczny: „Nawiedzenie Grobu” – odgrywana w Anglii w II poł. X wieku.
Około XII wieku – nowe formy dramatyczno-teatralne.
MISTERIA – najdalej idący związek z dramatem liturgicznym – tematy z NT, poszerzane o nowe wątki fabularne – często też ST, apokryfy lub teksty hagiograficzne. Po łacinie. Niezbyt formalne. Wystawiano w kościołach. Z czasem usunięto i wystawiano na placach i rynkach miejskich. Przenikały do nich języki narodowe. Tworzono cykle. Zaczęły trwać po kilkadziesiąt godzin, a nawet po kilka dni. Pełen rozkwit XIII i XIV wiek.
MIRAKLE – wątki hagiograficzne i apokryficzne i „cuda”. XII wiek. Dzieje upadku grzeszników – cudowne ocalenie przed potępieniem.
MORALITET – XIV i XV w. – Niemcy, Holandia, Anglia, Francja – ukazywały los człowieka ( KAŻDEGO!!!) – który w obliczu zagrożenia wyzwalał się od wszelkich ziemskich pokus i wkraczał na drogę cnoty. Podczas sądu bożego doznawał odpuszczenia win. Symbolika: dzieje ludzkości -> od stanu łaski, poprzez pokusę i upadek, po pokutę uwieńczoną zbawieniem. Uosobienia: śmierć, sumienie, cnota, przywara ; a także: aniołowie i szatani; czasami też osoby boskie.
KOMEDIA ELIGIJNA - XII wiek. – tematyka głównie miłosna, przygodowa – konwencja komiczna lub sentymentalna. Dialogi + narracja.
Świeckie, popularne widowiska wędrownych aktorów. Jokulatorzy lub historioni.
Początki życia teatralnego w Polsce
Widowiskowość. Towarzyszyła: zabawie, obrządkom, uroczystościom dworskim, głośnej lekturze, melorecytacji, wokalnemu odtwarzaniu utworów poetyckich.
Teatralizacja obejmowała sferę gestu, ruchu i mimiki, towarzyszących środkom wizualnym dźwięków.
Formy dramatu w liturgii i przypuszczenia co do charakteru widowisk świeckich.
Ośrodki ważniejsze: Kraków, Gniezno, Poznań, Płock, Wrocław.
Scenariusze deratyzacji liturgicznych głównie z obcych źródeł.
Scenariusz Procesji na Niedzielę Palmową - XIII wiek. – odmiana widowiska, dążenie do dosłowności, odtworzenie tradycyjnego obchodu jerozolimskiego.
Inne scenariusze: bardziej symboliczne, umowne.
Później dramatyzowano także Ostatnią Wieczerzę, Złożenie do grobu, Podniesienie krzyża. Uczestnikami byli tylko duchowni – dla świeckich były niedostępne.
Oficja – reprezentowały inny stopień umowności teatralnej. Kostiumy! DIALOGI na podstawie fragmentów tekstu liturgicznego.
XIV wiek – w Polsce: MISTERIA.
Rozdział VI – Poezja świecka
Poematy „stanowe”
XI w -> 3 klasy:
Oratores – modlący się, a więc DUCHOWNI
Bellatores – walczący, tj. RYCERZE
Laboratores – pracujący, tj. LUD
Wyodrębnianie grup ludzkich pod względem: społecznym, majątkowym, zawodowym, wiekowym, moralnym, płciowym. Systematyzowano tworząc tzw. KATALOGI STANÓW.
Zaczęto z każdym stanem kojarzyć pewne „powinności” i typowe „grzechy”.
Formowały się idealne wzory stanów. -> Opisał to później Dionizy Kartuz „Nauka i zasady życia chrześcijańskiego”.
Zaczęto układać utwory literackie rozwijające ideę grzechów stanowych. Zazwyczaj w formie wierszowanej, jako satyry. Obszerniejsze prozą. Serie satyryczno-moralizatorskie. Szczególnie upowszechniły się charakterystyki grzechów duchowieństwa. Również: mnichów, kobiet, mieszczan, dworzan, lekarzy, sędziów…
Temat POGARDA ŚWIATA – obrazowe opisanie ludzkich grzechów ; znikomość cielesnych przyjemności.
„Stany” pojawiały się w utworach głoszących równość wszystkich wobec śmierci. XII-XIII w. Mnożyły się w XIII i XIV w. Oddziałały one na XIV-wieczne ‘tańce śmierci’.
„Tańce” – najczęściej forma dialogów: śmierć i ktoś.
Przedstawiane też w ikonografii.
Satyryczny obraz „stanów” w ANTIGAMERATUSE – Frowinusa. Kanonik krakowski. 1320.
Gamrat – nierządnik
Wady i przewinienia różnych grup ludzkich + przykazania moralne.
Opis złych obyczajów ma wskazywać zgubne skutki, tworzyć wzory pozytywne, zachęcać do naśladowania. Gromadzi też nakazy ogólne – np. dotyczące sposobu biesiadowania.
Utwory stanowe – głownie po łacinie, czasami w języku narodowym. W Polsce – dopiero wiek XV.
Pieśń O pewnym wójcie krakowskim Albercie
Anonimowa pieśń.
Na kanwie wydarzeń historycznych.
W 1311 bunt w Małopolsce przeciwko Łokietkowi - mieszczanie. Na czele stanął wójt krakowski Albert. Za wójtem opowiedziały się miasta i obsadzone przez Niemców klasztory.
Pieśń została napisana najprawdopodobniej po 1317 r. – po śmierci Alberta – ponieważ bohater przemawia zza grobu.
Tekst znamy dzięki działalności anonimowych kopistów w Krakowie.
Ma formę pieśni liturgicznej.
Część pierwsza: monolog zmarłego Alberta (refleksja nad zmiennością Fortuny)
Albert przemawia zza grobu do ludzi żyjących – przestrzega przez zmiennością Fortuny.
ORATIO A TUMULO = mowa z grobu. Przejęta ze starożytności.
Albert snuje w pieśni opowiadanie o swym życiu i śmierci. Wylicza godności i bogactwa. Pokazuje zmienność fortuny – z bogacza stał się nędzarzem. Ucieczka z Krakowa do Czech i więzienie.
„Koło Fortuny”.
Część druga: miejsce lamentu nad nieszczęściem z rąk Fortuny zajmuje gwałtowne oskarżenie go o zdradę kraju.
Można przypuszczać, że każda z dwu części Pieśni wyszła spod pióra innego autora. Pierwsza część: przychylna Albertowi (najprawdopodobniej napisał ją jakiś mieszczanin) – druga: mniej przychylna (napisana przez stronnika książęcego, antygermanistę)
Drobne formy poetyckie
Nagrobek Bolesława Chrobrego – zapoczątkował w Polsce serię epitafiów literackich.
Inskrypcje nagrobne (XIII-XIV w.) – element panegiryczny + krótkie info o osobie zmarłej np. Nagrobek Bolesława Wysokiego.
Podobna forma utworów funeralnych, np.:
Wiersze pochwalne upamiętniające zmarłego
Drobne utwory epigramatyczne – różna treść, nieprzeznaczone do rycia na kamieniu. Umieszczane na marginesach lub okładkach ksiąg. XIII w. Czasami komentują np. różne strony bieżącego życia – „wiersz o drożyźnie”.
Epigramy poświęcone książce i wszelkim problemom związanym z ich pracą twórczą.
Zaczął formować się kult książki. Duża kultura literacka.
Twórczość w języku polskim
Rozdział I – Polskie słowa i zdania pisane
Nazwy urzędów (podkomorze), miara gruntu (radło, pług), nazwy urzędników książęcych (pan stroże), nazwy ciężarów dla ludności (stan – obowiązek schronienia księcia i jego drużyny podczas podróży ; wojna – obowiązek wojskowy).
ZDANIE HENRYKOWSKIE – 1270 – jedno z najstarszych zdań polskich ~~ Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj! (lub: Daj, ać ja pobruczę, a ty podziwiaj!)
ZDANIE LEGNICKIE – najstarsze zdanie polskie. ~~ Biegajcie, biegajcie!
Akta spraw całkowicie po łacinie – chociaż polszczyzna potoczna zaczęła przenikać do ksiąg sądowych.
Najstarsze polskie zapisy znaleziono w Wielkopolsce.
Rozdział II – Modlitwy
Modlitwy (zw. „codziennymi”) – Credo, Pater noster, Ave Maria – i podstawowy kanon przykazań moralnych – Dekalog – musiały pojawić się w Polsce wraz z chrześcijaństwem.
Najpierw czeska wersja językowa. Szybko wersja polska.
Kyrie eleison – Panie, zmiłuj się – ważna rola w „zbiorowej recytacji”
ZAŚPIEW: w czasie nabożeństwa; idąc za procesją podczas pogrzebu; funkcja modlitewno-bojowa
Obowiązkowa zbiorowa modlitwa – synod wrocławski 1248 –
Synod łęczycki – zwołał Jakub Świnka 1285 – wprowadził zasadę wspólnej recytacji trzech modlitw polskich:
Ojcze nasz, Wierzę i Zdrowaś Maryja
SPOWIEDŹ POWSZECHNA: Kajam się Bogu
Dekalog – 1399 – pierwszy zapis, anonimowy.
Znane zapisy pochodzą z XV wieku i później.
Podmiotem recytowanych tekstów była zbiorowość. Czasami monologowe „ja”. Podkreślało więź ze wspólnotą.
Rozdział III – Pieśni procesyjne
Liturgia łacińska była niezrozumiała dla większości wiernych. Ograniczała ich uczestnictwo w obrzędzie religijnym. Stopniowo wdrażano zbiorowe modlitwy w języku narodowym.
Maryja, czysta dziewice; Posłał przez anjoły; Jezus Chrystus, Bóg Człowiek, mądrość Oćca swego; O wszego świata wszystek lud.
Rozdział IV – Bogurodzica
Przekazy i tekst
Pierwszy przekaz: kcyński – rękop. Biblioteki Jagiellońskiej – dwie początkowe zwrotki z nutami. Anonimowy – na tylnej wyklejce oprawy kodeksu, zawierającego autograf łacińskich kazań niedzielnych Macieja z Grochowa – wikariusza z Kcyni, w pobliżu Gniezna.
Drugi przekaz: krakowski – 13 zwrotek, bez nut, sporządzony anonimowo. Ta redakcja stała się podstawą większości późniejszych kopii.
Dwie pierwsze strofy – ich odmienność nie była wielka! Rozbieżność głównie objętościowa: 2 zwrotki kontra 13 zwrotek.
Zapis kcyński – najbliższy oryginałowi.
Inne zachowane zapisy:
II poł. XV wieku – dwa.
Jeden na przełomie XV i XVI w.
Próba przypisania autorstwa św. Wojciechowi. Nieudolna.
III części: Pierwsza (archaiczna)– 2 strofy; druga (wielkanocna)- 4 strofy; trzecia (pasyjna – 9 strof.
Część archaiczna
2 strofy.
Archaizmy. Błędy późniejsze przy przepisywaniu. Trudność w odczytaniu sensu.
Części: druga i trzecia
Pierwszy znany zapis „dalszych” strof Bogurodzicy mieści się w tzw. przekazie krakowskim.
Na drugą część składają się cztery zwrotki.
Na trzecią część: 9 luźnych zwrotek. Różne pochodzenie, różne tematy. W różnych przekazach w różnej kolejności i odmiennym brzmieniu. Zbliżona budowa wynika z odśpiewywania ich na te same, proste melodie. Przewaga zwrotek trój wersowych i czterowersowych. Temat pasyjny, doczesne zło i niebieskie radości. Pojawiają się też prośby do Marii lub świętych, błagania o pośmiertną radość w niebie, memento Mori. Poszczególne zwrotki powstawały w innym czasie.
Bogurodzica wykonywana początkowo tylko podczas procesji, czasem przeniknęła w obręb mszy. Funkcjonowała też jako pieść rycerska i państwowa.
Rolę modlitwy bojowej odegrała pod Grunwaldem 1410 odśpiewana przez bitwą. Wiemy to z Kroniki Długosza.
Carmen patrium – Długosz nazwał tak tę pieśń. Weszła ona do rytuału koronacyjnego.
Dziś bywa odtwarzana podczas szczególnie uroczystych wydarzeń.
Rozdział V – Przekłady Psałterza
Psałterz był podstawą w toku edukacji – np. do nauczania łaciny i śpiewu kościelnego w szkołach katedralnych i klasztornych. Od XIII wieku także podręcznik w szkołach parafialnych.
Zaczął pełnić rolę zbioru modlitw pozaliturgicznych.
Stawał się najgłębiej przeżywaną księgą biblijną ST.
Pierwszy przekład: Psałterz św. Kingi
Psałterz floriański – NAJWCZEŚNIEJSZY ZACHOWANY PRZEKŁAD księgi psalmów.
Trójjęzyczny: polski, łacina, niemiecki
3 kopistów anonimowych
Pierwotne przeznaczenie księgi dla królowej Jadwigi – potwierdzenie za sprawą wizerunku herbu Andegawenów w kilku miejscach.
Księga Psalmów – część składowa tzw. Pism ST –obejmuje 150 zróżnicowanych treściowo i artystycznie utworów lirycznych.
Psałterz – kompilacja mniejszych zbiorów i luźnych utworów z różnych okresów pod piórem wielu twórców. Psallare – śpiewać. (łac.)
Tradycja przypisywała autorstwo królowi żydowskiemu- Dawidowi. ~~ najprawdopodob. 74 psalmy jego. Po kilka przypisuje się Salomonowi, Mojżeszowi itd. 46 uważa się za anonimowe.
Hebrajski tekst był wielokrotnie przekładany na inne języki:
III w p.n.e. – wersja grecka (część dokonanego w Aleksandrii tłumaczenia ST zwanego Septuagintą – czyli „przekładem siedemdziesięciu”; stała się podstawą późniejszych tłumaczeń łacińskich.
Próby tłumaczeń były podejmowane już w II i III wieku. Dopiero pod piórem Hieronima -> powstało tłumaczenie obowiązujące w Kościele – Wulgata – stanowiło później podstawę tekstową późniejszych przekładów Księgi Psalmów
Pisarze Psałterza floriańskiego dążyli do ścisłego oddania tekstu biblijnego.
Polski tekst Psałterza utrzymał podział pieśni na wersety.
W genetycznym związku z Psałterzem floriańskim pozostają inne, drobne formy zabytkowe:
Karta praska - na której skryptor początkowej części Psałterza umieścił próbki pisma
Karta medycka – na niej odpis Psalmu 50.
Rozdział VI – Kazania tzw. świętokrzyskie
5 urywków + 1 kazanie w całości -> pochodzą z pergaminowej kopii z połowy XIV wieku (być może z klasztoru Bożogrobowców w Miechowie). Wcześniejszy oryginał zaginął całkowicie.
Kopia została pocięta na paski i posłużyła anonimowemu introligatorowi do poklejenia kodeksu teologicznego.
Odkryte w 1890 przez Brucknera.
Być może z Łysej Góry, bo tam została wykonana oprawa kodeksu -> dlatego Bruckner nazwał te kazania „świętokrzyskimi”.
Zawierają:
urywek Kazania na dzień św. Michała – tj. 29.09
całość Kazania na dzień św. Katarzyny – tj. 25.11
początek Kazania na dzień św. Mikołaja - tj. 6.12
urywek Kazania na dzień Bożego Narodzenia
urywek Kazania na święto Trzech Króli
urywek Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny – tj. 2.02
Liczne archaizmy, dlatego mógł powstać w końcu XIII wieku.
Miejsce: wielkopolska, mazowieckie, północna małopolska
Przedmiot nauczania: problemy teologiczno-moralne, związane z kolejnymi świętami kościelnymi:
urywek Kazania na dzień św. Michała – tj. 29.09 ->funkcje aniołów wobec ludzi
całość Kazania na dzień św. Katarzyny – tj. 25.11 -> stosunek Boga do człowieka, klasyfikacja grzeszników; konfrontacja grzeszności i świętości; postać męczennicy
początek Kazania na dzień św. Mikołaja - tj. 6.12
urywek Kazania na dzień Bożego Narodzenia -> dogmat wcielenia Pańskiego
urywek Kazania na święto Trzech Króli -> wykład na temat Epifanii
urywek Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny – tj. 2.02
symbolika liczb – 9 (aniołów = chórów anielskich = funkcji spełnianych przez byty pośredniczące między Bogiem a człowiekiem)
Kazanie na dzień św. Katarzyny -> poprzedza Pieśń nad pieśniami ; grzesznicy – 4 rodzaje:
Siedzący (ślepiec) – przeciwieństwo św. Katarzyna
Leżący (paralityk)
Śpiący (więzień)
Umarli
Schemat „trójkowy” i „czwórkowy” -> nacechowanie symboliczne
Liczba 3 – doskonałość, pełnię -> trójca święta itd.
Liczba 4 – całość świata, jako tworu Bożego -> 4 strony świata, 4 rzeki Edenu -> 4 cnoty kardynalne (Zastosowany w całym Kazaniu na dzień Bożego Narodzenia
Rozdział VII – Świecka twórczość oralna
Średniowiecze wydało obfitą, twórczość rodzimą USTNĄ– obok łacińskich dzieł pisanych.
Pieśni (epickie) towarzyszące głośnym wydarzeniom wojennym lub dynastycznym, czy publicznym uroczystościom.
Charakter ludyczny.
Pieśń ludyczna – towarzyszyła biesiadom, tańcom i zabawom zapustnym. Tworzyli: jokulatorzy.
Autorzy kościelni potępiali piosenki towarzyszące publicznym tańcom i zabawom.
Taniec = grzeszna służba diabłu wywodząca się z Sodomy.
Postylla – Łukasz z Wielkiego Koźmina. „Kazanie na niedzielę zapustną”. Oburzenie na śpiewające „na cześć diabła” kobiety.
Pochwalne pieśni ku czci władców i sławiące orężne zwycięstwa.