I

Średniowieczna teoria literatury jako system.

SEPTEM ARTES LIBERARES

•

Sztuka według tradycji starożytnej to umiejętność wykonywania określonych dzieł.

Przyczynił się do tego zunifikowany system edukacyjny zakładający konieczność

nabywania wiedzy teoretycznej oraz praktycznych umiejętność w zakresie siedmiu sztuk

wyzwolonych, stanowiących podstawę wszelkiego wykształcenia. Seneka opisał o istocie

ich wolności, bo są „godne człowieka wolnego”. Podział na siedem dyscyplin rysuje się już

na przełomie II / I w. p.n.e. U Marcjanusa Kapelli Panna Młoda o imieniu filologia

zaślubiając boga Merkurego otrzymała od Apollina siedem służebnic uosobionych siedem

sztuk „wyzwolonych”. Były nimi: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka,

astronomia, harmonia (muzyka).

•

Około 9 wieku nastąpiło rozwarstwienie owych sztuk na trzy wstępne (trivium) i cztery

wyższe (quadrivium). Jedna z klasyfikacji dotyczy przeciwstawiania artes liberares

sztukom praktycznym nazywanym artes mechanicae. Druga klasyfikacja zakładała

wyodrębnienie z spośród sztuk wyzwolonych dwóch dyscyplin zajmującymi się tekstami

słownymi. Dyscyplina skupiające się na „sztuce słowa” były w średniowiecznych

klasyfikacjach sytuowane w obrębie trivium pod nazwami ars grammatica oraz ars

rhetorica.

„ŚREDNIOWIECZNA TEORIA LITERATURY” PRÓBA USPRAWIEDLIWIENIA

NAZWY

•

Należy przede wszystkim skupić się na wymienionych wyżej dwóch sztukach wyzwolonych

nazywanych przez Cycerona „sztukami słowa”.

•

Ars (sztuka) obejmowała podmiotową wiedzę teoretyczną twórcy, równoznaczną z

znajomością reguł, jak też umiejętność ich stosowania, czyli praktyczną biegłość, wprawę

nabytą w toku wielokrotnie ponawianych ćwiczeń. Termin literatura odnosi się do dzieł

będących przedmiotem analitycznego opisu i zarazem normatywnych zaleceń

promulgowanych w traktatach z zakresu ars grammatica i ars rhetorica. Słowo littera

oznaczało głoskę, jak i też zapis głoski, a więc wizualny znak. Ta dwoistość semantyczna

terminu sięgała korzeniami myśli greckiej, między innymi Platona i Arystotelesa.

Litteratura w sensie dosłownym znaczyło wszelki tekst pisany, ale mogło także odnosić się

do gramatyki.

•

Za ogólnym nazwą ars grammatica kryły się (zgodnie z założeniami zwłaszcza

Kwintyliana) dwa nurty teorii:

1. Gramatyczny, który w średniowieczu obejmował, zarówno gramatykę normatywną jak i

spekulatywną.

2. Sztuka objaśnienia dzieł literackich zwana jako poetarum enarratio. Była to zatem sztuka

wyprzedzająca dzisiejsze literaturoznawstwo.

•

Skomplikowany okazuje się obraz średniowiecznej retoryki. Rozwijała się tradycyjna ars

rhetorica przejęta od autora rzymskich, a obok niej pojawiły się nowe kierunki myśli

retorycznej. Powstawały i rozkwitły dwie dyscypliny retoryczne: sztuka wymowy

kaznodziejskiej (ars praedicanti) oraz sztuka układania tekstów pisanych (listów oraz

dokumentów), czyli ars dictaminis.

•

W Polsce od X wieku zaczęły powstawać pierwsze szkoły katedralne nauczające według

programu septem artes.

II

Edukacja literacka w Polsce średniowiecznej

TRIVIUM PODSTAWĄ NAUCZANIA NA POZIOMIE ŚREDNIM

•

Najwcześniej w Polsce powstawały szkoły zakładane przy katedrach przy stolicach

biskupich. Sieć szkół katedralnych rozrastała się nadal od XIII do XV wieku. Uczyły one

na dwóch poziomach na elementarnym i średnim. Edukacja elementarna była przeznaczona

do chłopców od lat 7 i trwała od 2 do 3 lat. Jej efektem było zaznajomienie się z alfabetem

łacińskim, nabyciu umiejętności czytania, śpiewu kościelnego, pisania a później

zaznajomienie się z wstępnymi założeniami gramatycznymi, po lekturę prostych tekstów

łacińskich.

•

Edukacja średnia była prowadzona według septem artes przy czym wyraźną przewagę

osiągało trivium, a w jego obrębie gramatyka i retoryka

METODY NAUCZANIA RETORYKI I GRAMAYKI W SZKOŁACH

KATEDRALNYCH

•

Od XIII wieku mistrzowie stosowali zabiegi dydaktyczne zwane lectio, excertitia oraz

disputatio.

•

Lectio (wykład) składała się z głośnego odczytania dzieła poprzedzonego wprowadzeniem

oraz objaśnienia (rozbioru gramatycznego, wskazania dosłownego znaczenia tekstu oraz

odtworzenia treści moralnych) objaśnienia przytoczonego tekstu.

•

Excertitia polegało na recytowaniu przez uczniów opanowanego wcześniej tekstu

wyuczonego w toku wielokrotnej głośnej lektury. Nauczano także układania tekstów

własnych.

•

Disputationes stanowiło dysputy z zakresu przedmiotów objętych programem trivium.

TRIVIUM W PROGRAMIE UNIWERSYTECKIM

•

Na Uniwersytecie Krakowskim oprócz fakultetu medycyny, prawa i teologii powstał

wydział Sztuk Wyzwolonych. W ciągu XV wieku program nauczania gramatyki i retoryki

ulegał stopniowo niewielkim zmianom. W 1476 r. z programu usunięto lekturę autorów

średniowiecznych (Boecjusza i Alanusa), poszerzając listę pisarzy starożytnych o Plauta.

CZĘŚĆ PIERWSZA

KIERUNKI SZTUKI SŁOWA

NURT GRAMATYCZNY

NAUKA O JĘZYKU CZYLI RECTE LOQUENDI SCIENTIA

1.GRAMTYKA „NORMATYWNA” (ARS GRAMMATICA)

1.1. Terminologia i starożytne korzenie sztuki gramatycznej

•

Słowo gramatyka wywodzi się z języka greckiego i oznacza literę – pisany znak głoski, ale

i też samą głoskę. Gramaticos to człowiek umiejący czytać i pisać. Za inicjatorów sztuki

gramatycznej w Grecji uważa się Protagorasa z Abdery oraz jego ucznia Prodikosa z Keos.

Rozkwit teorii nastąpił w ciągu III do I wieku n.e. Arystrach z Samotrake zajmował się

problemami gramatycznymi oraz filologiczną krytyką tekstów między innymi Homera,

Hezjoda i Pindara. Grecką myśl gramatyczną kontynuowano w Rzymie (Marek Terencjusz

Warron). Marek Fabiusz Kwintylian dopuszczał oboczne używanie nazw grammatica oraz

litteratura. Poszerzenie zakresu gramatyki sprawiło ona, że objęła ona zarówno wiedzę o

języku jak też elementy wiedzy o poezji i prozie artystycznej. U schyłku starożytności

powstawały liczne gramatyki, które miały następnie spełnić istotną funkcję w formowaniu

świadomości teoretycznej łacińskiego średniowiecza.(Donatus, Diomedes, Kasjodor).

1.2. Gramatyka średniowieczna w europie łacińskiego. W kręgu kultury umysłowej

•

Wysp Brytyjskich uformowała się teoria kontynuująca zasadniczo treści starożytnej

doktryny gramatycznej oraz metryki, ale zachęcająca do zerwania z lekturą wzorcowych

autorów klasycznych, których dzieła powinna zastąpić Biblia. Dzieła wybranych klasyków

poezji i prozy rzymskich obok autorów najwybitniejszych polecanych przez szkoły pisarzy

chrześcijańskich, stanowiło źródło wzorcowych przykładów literackich w dziełach

gramatyków dojrzałego średniowiecza (Aleksander de Villa Dei, Ebberhard z Hiszpanii, Jan

z Garlandii). Treścią średniowiecznej teorii gramatycznej były podstawowe struktury języka

łacińskiego (litera, sylaba) oraz constructio (składnia). Uwzględniano też metrykę oraz

schemata czyli tropy i figury. W polu uwagi gramtyków mieściła się też etymologia, nauka o

synonimach, nauka o barbaryzmach.

•

Opis tych zagadnień językowych wsparty przykładami, miał charakter normatywny,

wynikały z niego reguły poprawnościowe zalecane do przestrzegania. Ta część gramatyki,

wyprzedzające w procesie dydaktycznym lekturę autorów, stanowiła podstawę wiedzy

językowej, nabywanej na poziomie trivium. Jej rola zaczęła maleć w ciągu XII i XIII wieku

w związku z rozwojem nowej teorii języka, tzw. gramatyki spekulatywnej.

1.3. Gramatyka w Polsce średniowiecznej

•

Gramatyka normatywna była wykładana według powszechnie używanych w Europie

podręczników. Twórczość teoretyczna związana problemami gramatycznymi obejmowała w

Polsce przede wszystkim dwie dziedziny: metrykę oraz ortografię.

•

Zasady ortografii polskiej stały się przedmiotem uwagi i naukowego opisu w I połowie XV

wieku. Wówczas powstał napisany łac. Prozą traktat o prawidłach pisania językiem

narodowym Jakuba Parkosza z Żurawicy. Jego system nie przyjął się w praktyce. Na

początku XVI wieku ukazało się drukiem łacińskie dzieło Stanisława Zaborowskiego

będące prawdopodobnie inspiracją drukarza Franciszka Unglera i stanowiące próbę

uporządkowania systemu ortograficznego wydawanych w tej oficynie książek.

Powstających w Polsce opracowaniach trudno doszukać się elementów mających

bezpośredni związek z problematyką artystycznego formułowania tekstu poetyckiego lub

prozatorskiego.

2. GRAMATYKA „SPEKULATYWNA” (MODI SIGNIFICANDI)

2.1. Granice czasowe. Twórcy

•

Próba odejścia od gramatyki normatywnej zarysowały się w Europie w XI i XII wieku. Za

prekursora gramatyki spekulatywnej uważa się urodzonego w Chartres Wilhelma z Conches,

autora komentarza do traktatu Prysciana. Jego kontynuatorem był Piotr Helias. Traktaty

modystyczne ukazywały się w ciągu XIV i XV wieku. Za główne ośrodki w Europie uważa

się Paryż, Oxford oraz Erfurd.

2.2. Treści doktrynalne

•

Założeniem było przekonanie o istnieniu jednego uniwersalnego języka, które reguły mają

zasięg powszechny. Język ten utożsamiono z łaciną. Powszechność owych reguł jest

uzasadniona ich zależnością od rzeczywistości pozajęzykowej: bytu, który jest jeden,

podobnie jak jeden jest też sposób jego percepcji przez umysł ludzki. Czynny sposób

oznaczania modis significandi to właściwość wyrazu przyznana mu przez intelekt. Bierny

zaś to właściwość rzeczy odpowiednio oznaczona przez wyraz. Modi significandi dotyczą

sposobu bytu, czyli trwałości tkwiącej w rzeczy lub sposobu bycia czyli stawania się zmian

zachodzących w rzeczach.

3. MODI SIGNIFICANDI W POLSCE

•

W pierwszej połowy XV wieku następuje dominacja nominalizmu – pojęcia ogólne

(uniwersalia) są tylko konstruktami ludzkiego umysłu i nie mają podstawy w istniejących

realnie jednostkowych bytach – która utrudniał przyjęcie teorii wspartej na realizmie,

zakładającej istnienie rzeczywiste istnienie ogółów przed jednostkowym bytem ( ante rem)

lub w jednostkowym bycie (in re) oraz ścisłe powiązane porządków ontologicznego,

teoriopoznawczego i semantycznego. Około połowy XV wieku można zauważyć zmiany.

Szczyt teorii przypadł w Polsce na początkowe dziesięciolecia XVI (traktat Jana ze Stobnicy

i Jana z Głogowa). W końcu XV wieku teoria gramatyczna w Polsce zdominowana

wpływami humanizmu zaczęła wracać do starożytnych korzeni. Tak dochodziły ponownie

do głosu jej podstawowe nurty nazwane przez Kwintyliana: recte loquendi scientia oraz

poetarum enarrutio.

NAUKA O POEZJI – JAKO SZTUKA OBJAŚNIANIA DZIEŁ (POETARUM ENNARATIO)

1. LEKTURY OBOWIĄZKOWE (AUCTORES)

1.1. Auctores w procesie edukacyjnym

•

Skojarzenia słowa auctor z autorytatywnością a więc z doskonałością pozwalającą uznać

dzieło twórcy za wzór godny lektury i naśladowania, utrwaliło się w średniowieczu głównie

za sprawą słowników oraz encyklopedii wiedzy. Podstawową rolę – na każdym poziomie

edukacji – odgrywał dobór czytanych autorów, wprowadzenia do lektury (accessus), a nade

wszystko objaśnienie dzieł (enarratio).

1.2. Średniowieczne listy auctorum

•

Wykazy zalecanych w toku edukacji szkolnej autorów powstawały w średniowiecznej

Europie co najmniej od IX wieku. Na liście znajduje się między innymi Cyceron.

•

Już samo zestawienie autorów i dzieł wzorcowych pozwala zorientować się w kierunku

kształcenia literackiego w średniowiecznych szkołach: przeważali w owych kanonach

pisarze chrześcijańscy, podczas gdy „starożytność pogańska” była słabo reprezentowana

ilościowo, a jednocześnie podlegała procedurom interpretacyjnym, służącym eksponowaniu

kryjących się dziełach treści moralnych – w duchu zgodnym z założeniami wiary

katolickiej.

1.3. Auctores w Polsce średniowiecznej

•

Pierwszym dziełem na początku edukacji szkolnej był psałterz. Lektury obejmowały dzieła

poetyckie wybranych autorów starożytnych oraz twórców chrześcijańskich. Był to między

innymi Owidiusz, Terencjusz i Horacy. Dopiero kurs retoryki sprzyjał lekturze prozaików

między innymi Cycerona. Na poziomie średnim w toku nauczania gramatyki czytano i

objaśnienia w zasadzie autorów objętych w szkolnictwie europejskim, uwzględnianych w

podręcznikach gramatyki i poetyki. Powrót do lektury można zauważyć w ciągu XV wieku.

SZKOLNA INTERPRETACJA DZIEŁ

(ACCESUS AD AUCTORES)

1. EUROPEJSKIE ACCESUS AD AUCTORES: WYBRANE POJĘCIA TEORETYCZNE

•

Kompendia dydaktyczne, służące pomocą w enarratio auctorem: objaśnianiu dzieł pisarzy

figurującym w programach gramatyki układane i stosowane na obszarach Europy łacińskiej

miały genezę w starożytności. Średniowieczne wprowadzenie zachowały się szczątkowo.

Dostrzec można usilne dążenie autorów accessus do jasnego zdefiniowania i wprowadzania

do procesu dydaktycznego zbioru podstawowych terminów oraz pojęć teoretycznych:

swoistego instrumentarium myślowego, niezbędnego w toku lektury i objaśnienia czytanych

w szkołach dzieł literackich.

1.1. Objaśnienie utworów

•

Zebrane w accessus wzorcowe wprowadzenia do lektury dotyczą autorów dzieł antycznych

oraz chrześcijańskich w kolejności nie uwzględniających chronologii. W nawiązaniu do

formułowanych w retoryce antycznej listy tzw. okoliczności obejmujących pytania

respektowania siedem lub też cztery kwestie wymagających rozwinięcia (żywot pisarza,

tytuł dzieła, gatunek, zamiar piszącego, liczba ksiąg, kompozycja, układ, objaśnienie lub

treść, przedmiot dzieła, zamiar, intencja twórcy, dziedzina filozofii do jakiej należy dzieło,

pożytek moralny płynący z działa).

1.2. Komentarze do dzieł literackich

•

W pełni naukowe na wielokierunkowej wiedzy objaśniania znaczeń literalnych oraz

kryjących się za nimi znaczeń wtórnych dawały komentarze do dzieł literackich. Te

piśmiennictwa miały genezę starożytną. U schyłku starożytności powstawały obszerne

komentarze do autorów rzymskich. Zarówno te jaki i komentarze do autorów wczesnego

chrześcijaństwa były dziełami naukowej filologii, hermeneutyki oraz krytyki tekstu.

NAUKA O POEZJI – JAKO SZTUKA UKŁADANIA DZIEŁ POETYCKICH

1. ŚREDNIOWIECZNE „POETRIE”

1.1. Terminologie

•

Szkolna lektura poetów wymagała przejrzystej i zrozumiałej terminologii teoretycznej.

W szkolnych accessus ad auctores XI-XII w. obok terminu ars poetica ważne miejsce

zajmuje poetria rozumiana jako: sztuka stosowana przez poetę w pracy twórczej, dzieło

traktujące o poezji, jej regułach i zasadach sztuki poetyckiej oraz poetka. Termin poetria

może być używany jako ogólna nazwa traktatów o poezji układanych między XI-XIII

wiekiem.

1.2. Europejskie traktaty o poezji

A) Teoretycy i ich dzieła

•

Zasadniczy trzon powstających w średniowiecznej Europie łacińskiej poetyk tworzyły

traktaty autorów różnych narodowości. Nasza wiedza o nich jest jednak niepewna. Z Wysp

Brytyjskich wywodził się autor znanych i używanych powszechnie dzieł Godfryd z Vinsauf,

Gerwazy z Melkley i Jan z Garlandii. Wśród dzieł można zauważyć dwie odmiany

obejmujące traktaty omawiające wyłącznie utwory wierszowane oraz traktaty o zasięgu

uniwersalnym, uwzględniające zarówno utwory wierszowane jak i prozatorskie. W drugiej

odmianie traktatów omawiano równorzędnie wiersze metryczne i rytmiczne oraz

odpowiadające im sztuki ars metrica i ars rythmica, a nadto prozę, obudowującą teorię

wyprowadzoną ogólnie z retoryki.

B) Przedmiot opisu: poesis metrica – poesis rithmica – prosa

•

Ingeniosa Poesis jest przede wszystkim sztuką tradycyjnego wierszowania metrycznego, a

rodzaj stosowanego przez poetę metrum pozostaje w ścisłym związku z gatunkiem

poetyckim. Poesis metrica nawiązywała do miar klasycznych poprzez naśladowanie

wzorów podtrzymywanych przez szkoły pielęgnujące tradycję rzymską. Sztuki tej nauczano

w obrębie gramatyki, narzucając w procesie dydaktycznym formy wierszowe coraz mniej

zrozumiałe dla uczących się, w związku z stopniowym zanikaniem iloczasu. Od poezji

metrycznej odróżniano poezję rytmiczną. Poezja rytmiczna ukształtowała się w

średniowieczu w związku z zanikiem iloczasu. Zgodnie ze współczesną nomenklaturą była

to poezja sylabiczna. Za konstanty metryczne tej poezji uważa się: równą liczbę zgłosek w

wersach (izosylabizm), unormowaną klauzurę akcentową oraz rymy. Izosylabizm

występujący przed VII w. Wyłącznie w poezji chrześcijańskiej miał najprawdopodobniej

korzenie semickie, ukształtował się na podłożu hebrajskich psalmów. Rymy również

wywodzące się z prozy artystycznej, występowały w łac. Poezji chrześcijańskiej u schyłku

starożytności początkowo jako powtarzająca się samogłoska w zakończeniach wersów. W

VI-VIII wieku rithmus zyskiwał popularność na południu Europy.

•

Termin prosa miał w średniowieczu dwa znaczenia. Odnosił się do jednego z

najważniejszych gatunków liryki kościelnej oraz określano tak sposób organizacji tekstu

literackiego, odmienny od wierszowania, stosowany w wielu gatunkach piśmiennictwa.

Szczegółowe zalecenia dotyczące prozy formułowała sztuka dyktamenu. Na końcu zdań lub

(i) członów zdaniowych mogły pojawiać się rymy.

C) Źródła i układ traktatów

•

Podstawowymi źródłami obu odmian średniowiecznej teorii poezji były gramatyka, poetyka

i retoryka okresu starożytności rzymskiej, schyłku antyku oraz średniowiecza, a także ars

dictaminis. Tradycja poetyki, retoryki oraz gramatyki greckiej pozostawała zasadniczo poza

zasięgiem wiedzy teoretyków średniowiecza łacińskiego, a jej ewentualne reminiscencje

wypada uznać za pośrednie refleksy dawnych, przeważnie zniekształconych wątków

myślowych bądź pojęć i terminów.

1.3. Treści doktrynalne poetrii

A) Poeta – poema (opus) – poesis

•

Narodziny dzieła (opus) rozgrywają się we wnętrzu umysłu, gdzie rodzi się idealny

pierwowzór będący przedmiotem przyszłego dzieła. Idea dzieła nie jest dana poecie z

zewnątrz, ale jest kreowana przez niego samego. Poeta jest twórcą, a źródłem archetypu,

idealnego pierwowzoru dzieła jest jego umysł. Ani retoryczna inventio, ani horacjańskie

inagenium nie wydaje się odpowiadać ściśle kreatywnej mocy poety. Poeta tworzy w

umyśle idealny wzór dzieła mocą swej wyobraźni (fantasia). Ta pierwsza z trzech – obok

inteleku (ratio) oraz pamięci (memoria) wyodrębnianych w myśli średniowiecznej „władz

duszy”, nazywana też imaginatio. Poeta jest twórcą materii dzieła. Triada poeta – poema

(opus) – poesis wyraźnie rysująca się w średniowiecznych traktatach stanowiła kontynuację

odległej tradycji pojęciowej, mające korzenie starożytne. Autorzy traktatów przeważnie

pomijali problem fikcyjności/prawdziwości materii dzieła.

B) Reguły formowania utworów

•

Kompozycja: ordo artificialis – ordo naturalis

•

Poeta ma dwie możliwości: „wąską ścieżkę sztuki” albo „szeroki gościniec natury”.

Materia dzieła może być ujęta obszernie i w sposób zawoalowany, pośrednio

przekazujący właściwe treści lub krótki i prosty zgodny z retoryczną zasadą

skracania.

•

Postać literacka (persona)

•

Według Cycerona charakterystyka postaci działającej, stanowiącej podmiot

prezentowanych w narracji zdarzeń, winna zawierać odpowiedź na 11 punktów:

imię, przyrodzone właściwości, tryb życia, stan, usposobienie, skłonności

emocjonalne, zawód, zamiar, uczynki, okoliczność i sposób mówienia.

•

Zalecenia stylistyczne (elocutio)

•

Przedmiotem uwagi były problemy stylu wypowiedzi stanowiące jeden z

najważniejszych pomostów między dyscyplinami trywialnymi: gramatyką i retoryką

a emancypującą się poetrio.

•

Zasadniczy wykład sztuki stylu artystycznego sprowadzał się do enumeracji tropów

oraz figur, dzielonych tradycyjnie na figury słów oraz figury myśli. Naczelną zasadą

estetyczną była ozdobność a w jej obrębie trudność wypowiedzenia.

•

„Sztuka poetycka” w Polsce średniowiecznej

•

Dwa znane w szkołach katedralnych (od XIV wieku) traktaty to: Poetria nova

Godfryda i Laborintus Eberharda. U Godfryda znajdują się wstępne rozważania na

temat idealnego archetypu dzieła, rodzącego się w umyśle poety, odpowiadające

ogólnie koncepcji wyobraźni.

•

Pojęcia i terminy odnoszące się do sztuki poetyckiej mogłoby być znane z

europejskich traktatów gramatycznych, retorycznych oraz sztuk diktamenu.

NURT RETORYCZNY

I ŚREDNIOWIECZNA TEORIA WYMOWY (ARS RHETORICA)

•

Antyczna sztuka wymowy była znana średniowiecznym uczonym fragmentarycznie.

Najsilniej oddziaływała w ciągu średniowiecza tradycja rzymska. Główny nurt cycerońskiej

myśli teoretycznej był zdominowany przez dzieło: De Inventione ( O wynalezieniu).

•

W dwóch księgach De Inventione znajdowano – prócz definicji retoryki rozumianej jako

sztuka przemawiania w sprawach politycznych – elementarne pojęcia i podziały materii

retorycznej: wyodrębnienie rodzajów wymowy (sądowego – genus iudicale ; doradczego –

genus deliberativum , popisowego – genus demonstrativum); charakterystykę pięciu części

(partes) sztuki retorycznej: inventio (wynalezienie), dispositio (układ), elocutio (styl

wypowiedzi), memoria (pamięć, zapamiętywanie), pronuntiatio (wygłoszenie); wykaz

części mowy (oratio): exordium (wstęp), narratio (opowiadanie), partitio (podział),

confirmatio (wzmocnienie, poręczenie) reprehensio (sformułowanie zarzutów), refutatio

(odparcie zarzutów), conclusio (zamknięcie, podsumowanie); a także typologię

opowiadania, w którym z uwagi na stosunek do prawdy (jako rzeczywistego przebiegu

zdarzeń) wyodrębniono odmiany nazwane: historia (opowiadanie prawdziwe), argumentum

(opowiadania prawdopodobne) oraz fabula (opowiadania zmyślone: pozbawione

prawdziwości oraz prawdopodobieństwa). Tradycja cycerońska legła u podstaw systemu

retoryki chrześcijańskiej świętego Augustyna.

•

Biegłość mównicza opiera się na naturze (natura), zależącej od wrodzonych zdolności

(ingenium) , oraz na wiedzy (doctrina), zależącej od pozyskanej nauki (scientia) oraz od

praktyki (usus), nabywanej w toku ciągłego powtarzania (adsiduitas)

•

Trzy rodzaje mów:

•

doradcza

•

popisowa,

•

sądowa.

•

Wśród wątków teoretycznych rozwijanych w traktatach uniwersyteckich zwraca uwagę

porównawcze zestawienie retora i oratora. Retorem jest człowiek znający i formułujący

reguły sztuki wymowy, oratorem zaś mówca potrafiący wcielać w życie.

II ARS DICTAMINIS – TEORIA UTWORU PISANEGO

•

Słowo dicamen w klasycznej łacinie nie było używane istniał natomiast czasownik dicto.

Traktatom prezentującym reguły układania dyktamenu nadawano najczęściej tytuły

zawierające określenie ars dictaminis. Za podłoże uważa się retorykę antyczną. Twórcą

teorii średniowiecznej z XI wieku był Alberyk z Monte Casino. Włoską i francuską tradycję

kontynuowali teoretycy Niemcy.

•

Pierwsza wzmianka w Polsce o średniowiecznej sztuce dyktowania pochodzi z początku XII

wieku (Gall Anonim). Przedmiotem nauczania w ramach trivium stała się ars dictaminis od

XIV wieku.

Treści doktrynalne:

•

Miejsce ars dictaminis w systemie wiedzy retorycznej zostało dość precyzyjnie określone

już przez jej średniowiecznych twórców. Dictamen można uznać za tekst pisany o często

praktycznym, doraźnym przeznaczeniom. Początkowo definiowano go ogólnie jako utwór

artystyczny pisany prozą lub wierszem. Na uwagę zasługują trzy silne akcentowane wątki

teoretyczne:

•

koncepcja idealnego archetypu dzieła (w tym dyktamenu)

•

teoria ozdobności

•

zasada rytmizacji prozy

•

Do najważniejszych składników doktrynalnych nauki o dyktamenie należała teoria

kunsztownej rytmizacji zdania (cursus).

•

Formowane w Polsce w XV wieku definicje dyktamanu pozostawały pod widocznym

wpływem dawniejszych obiegowych ujęć, powtarzanych przez teoretyków włoskich,

francuskich, niemieckich oraz czeskich.

•

W Krakowskiej Ars dictaminis, po wstępnej definicji dyktamenu (dzielącego się, jak

pamiętamy, na epistula oraz privilegium), następowały rozważania na temat układu treści

listu.

•

Artes dictaminis miały zasadniczo służyć pomocą w drażaniu sztuki układania listów i

dokumentów a więc w nabywaniu umiejętności potrzebnej w praktyce kancelaryjnej.

•

Określane między innym terminem libri formularum zbiory wzorcowych dokumentów

kancelaryjnych oraz listów były używane w dydaktyce szkolnej oraz uniwersyteckiej,

przede wszystkim jednak w praktyce kancelaryjnej; korzystano z nich kancelariach

kościelnych i klasztornych jaki i świeckich. Formularze dokumentów były znane już w

starożytności rzymskiej od co najmniej VI wieku. Najstarszy polski formularze pochodzi z

XIII wieku.

III ARS MEMORITIVA – SZTUKA ZAPAMIĘTYWANIA

•

Niektórzy badacze sądzą, że sztuka ta była zakorzeniona w kulturze greckiej i egipskiej.

Część memoria (jednej z pięciu części retoryki) obejmowała teorię przedmiotów

zapamiętywania dzielonych na rzeczy i słowa ( res i verba) oraz teorię pamięci. Odróżniono

pamięć naturalną (wrodzoną) od sztucznej ukształtowanej w wyniku ćwiczeń.

•

Cyceron zajmował się pamięcią dla której znalazł miejsce wśród cnót uznanych później

przez teologię chrześcijańską za cnoty kardynalne. Wskazał cztery składniki cnoty:

•

roztropność

•

sprawiedliwość

•

męstwo

•

umiar

•

Echa tradycji retorycznej pobrzmiewają w wyznaniach św. Augustyna. Tomasz z Akwinu

nawiązując do cycerońskiego pojmowania pamięci analizował proces ludzkiego poznania:

w jego początku znajdują się wyobrażenia jako podobieństwa rzeczy cielesnych, za ich

pomocą intelekt dokonuje abstrakcji polegającej na rozumowym ujmowaniu

powszechników tkwiących w cielesnych bytach jednostkowych. Epistemologia Tomasza

miała za podstawę arystotelesowską teorią poznania. Pamięć należy według Akwinaty do

zmysłowej sfery duszy, ale po części także do sfery intelektualnej. Wyrosła z podłoża

starożytnej teorii retorycznej oraz refleksji epistemologicznej nad pamięcią i

przypominaniem sobie, średniowieczna ars memorativa pozostawała na usługach głównie

wymowy kościelnej.

IV ARS PRAEDICANDI - SZTUKA UKŁADANIA KAZAŃ

•

Słowo praedico znaczyło między innymi głoszę, podaję do ogólnej wiadomości, sławię,

chwalę. Praedicator to herold, publiczny głosiciel albo chwalca. Głoszenie kazań to jawne i

publiczne nauczanie obyczajów i zasad wiary, służących poinformowaniu ludzi drogą

rozumową wywodzących się ze źródła autorytetów. Pierwsze refleksje nad metodami

głoszenia wiary pojawiły się w pierwszych wiekach chrześcijaństwa oraz wczesnym

średniowieczu. Okres największego ożywienie myśli teoretycznej przypadł na XII do XIV

wieku. W XIV wieku zainteresowanie teorią osłabło. Uczono jej w szkołach katedralnych i

zakonnych.

•

a) praedicator

kaznodzieja powinien być wolny od grzechów, nieskazitelny moralny, anielski, a

wygłaszanie kazanie powinien unikać chęci podobania się i olśniewania. Musi robić pauzy

zawieszając głos, zwracać uwagę na reakcję słuchaczy i nie mówić zbyt szybko

•

b) sermo

teoria kazania dotyczyła kwestii układu treści oraz założeń interpretacji Słowa Bożego w

duchu zasad egzegezy biblijnej

•

Podstawą treściową kazania (główną myśl), rozwijaną stopniową i systematycznie w

dalszym ciagu wypowiedzi stanowił na początku temat.

CZĘŚĆ DRUGA POSZUKIWANIA TERMINOLOGICZNE

I. ALEGORIA W MYŚLI ŚREDNIOWIECZNEJ

•

Łaciński termin allegoria był sytuowany w retoryce rzymskiej w obrębie teorii stylu

(elocutio). Kwintylian wyodrębnił dwa rodzaj alegorii:

•

całkowitą (tota) oraz mieszana (permixta).W retoryce oraz gramatykach schyłku

starożytności i wczesnego średniowiecza pojęcia alegorii pojawiało się stosunkowo rzadko.

Alegoria była niekiedy traktowana jako trop. Niekiedy jako figura myśli.

•

Słowa to było nie tylko terminem retorycznym odnajdujemy je w tekście Wulgaty w

Nowym Testamencie. W okresie patrystycznym egzegeza Biblii rozwijała się początkowo

wyłącznie w chrześcijańskich środowiskach Wschodu. Wyodrębnia się zazwyczaj dwa

nurty: aleksandryjski skupiony przede wszystkim na objaśnianiu znaczeń wtórnych Pisma

oraz antiocheński skoncentrowany na literalnej, filologiczno-gramatycznej metodzie

komentowania Biblii.

•

U schyłku starożytności i we wczesnej fazie kultury średniowiecznej zarysowała sie

opozycja pojęciowa allegoria in verbis – allegoria in factis. Odróżnienie odmian alegorii

stało się podstawą teoretyczną wątku myślowego rozwijanego przez licznych teologów i

filozofów średniowiecznych, analizujących strukturę semiotyczną Biblii i podkreślających

zasadniczą odmienność tego dzieła od wszelkich innych dzieł. Pierwszy poziom Pisma

stanowiła wypowiedź słowna (verba), której warstwa językowa była kształtowana przez

znaki. Pierwszy poziom był odbiciem prawdy Bożej. Na drugim poziomie czyli za

wykreowaną prawdziwą historią tkwiły sensy wyższego rzędu. Termin allegoria pojawiał się

także w charakterystyce procedur interpretacyjnych utworów świeckich. Stopniowemu

umacnianiu się roli alegorii w obszarze egzegezy biblijnej towarzyszyło ograniczanie jej

funkcji w teorii retorycznej i gramatycznej.

•

Za pośrednictwem powszechnie używanych w nauczaniu trywialnym dzieł

encyklopedycznych traktatów retorycznych oraz gramatyk funkcjonowały w Polsce

równolegle dwie nazwy allegoria i permutatio. Obie były odnoszone do tropu

definiowanego jako przekazywanie słowami sensów odmiennych jakiejś innej treści.

II INTEGUMENTUM/INVOLUCRUM WOBEC POJĘCIA ALEGORII

•

Integumentum oraz involucrum były znane i używane w łacinie klasycznej. Znaczyły

okrycie, zasłona. Największym powodzeniem terminy te cieszyły się w Europie łacińskiej w

XIIw. Integumentum jest poruszającym umysł rodzajem prezentowania prawdy pod postacią

zmyślonego opowiadania; stąd też jest także nazywane involucrum. Alegoria może być

jednak używana jedynie do Pisma Św., natomiast integumentum do dzieł literackich poza

Pismem Św. Różnice ich używania wynikają z planu narracyjnego.

•

Do terminologii literackiej w Polsce nazwy te przenikały za pomocą dzieł europejskich

czytanych i komentowanych w toku nauczania trywialnego, na Wydziale Sztuk

Uniwersytetu Krakowskiego lub już na poziomie średnim.

•

Praktyka i teoria hermeneutyczna humanistów XII wieku zdaje się być zdominowana

tradycją egzegezy biblijnej.

III GENERA DICIENDI: ŚREDNIOWIECZNY WYKŁAD TEORII „TRZECH STYLÓW”

•

Stosowność będąca estetycznym podłożem średniowiecznej, a wcześniej starożytnej teorii

„trzech stylów” wypowiedzi miała w kulturze Grecji, a następnie Rzymu co najmniej trzy

wykładnie semantyczne. Po pierwsze odnosiła się do koncepcji zrodzonej w Grecji około V

wieku p.n.e.

•

Po drugie pojęcie funkcjonowało w obrębie starożytnej antropologii filozoficznej. Cyceron

utożsamiał decorum z pięknym moralnym oraz wartościami etycznymi. Po trzecie pojęcie

znajdowało zastosowanie na gruncie retoryki oraz poetyki starożytnej. Teoria trzech stylów

była zakorzeniona w greckiej tradycji. Problematyka stosowności zajmowała centralne

miejsce w rzymskiej teorii prozy i poezji. Troista typologia została wsparta na koncepcji

„powinności mówcy”, narzucającej wypowiedzi określone funkcje. Powinności te to

przekonywanie lub pouczania słuchacza, sprawiania mu przyjemności (delectare),

wzruszanie. Dla spełnienia każdej z tej powinności należało użyć innego stylu.

•

Styl niski winien cechować się jasnością, poprawnością i zrozumiałością. Ma to być styl

prozy pozbawionej okresów retorycznych. Skromność wymaga powściągliwości w

operowaniu środkami zdobniczymi. Styl średni powinien oznaczać się powabem i słodyczą.

Proza powinna mieć budowę periodyczną. Dopuszczalne a nawet niezbędną są wszelkie

środki zdobnicze. Styl wysoki miał poruszać emocjonalnie odbiorcę, wywoływać jego

gwałtowne reakcje uczuciowe. Należało w nim operować bogactwem środków

stylistycznych potęgujących podniosłość, namiętność i wspaniałość wypowiedzi.

Problematyka „trzech stylów” w średniowieczu znalazła miejsce w szkolnych

„wprowadzeniach do autorów”. Najwybitniejszym dokumentem funkcjonowania tej teorii w

Polsce była tzw. Retoryka Krakowska (XV w).

IV ORNATUS DIFFICILIS / ORNATUS FACILIS, CZYLI RÓŻNE RODZAJE

OZDOBNOŚCI STYLU

•

Ornatus (ozdobność) w retoryce rzymskiej należał do pięciu głównych właściwości stylu,

obok poprawności, jasności, stosowności i umiejętności unikania uchybień stylistycznych,.

W obrębie ornatus verborum odróżniano ozdobność słów pojedynczych od ozdobności

zespołów słownych. Wśród tropów najczęściej wymienianych należała przenośna,

metonymia (nazwanie), synekdocha, emfaza, hiperbola, antonomazja, ironia, litota i

peryfraza. W przypadku grup słownych wyróżniano środki wynikające z zastosowania

właściwej kompozycji składniowej zdania oraz środki służące zdobieniu związków słów ( te

ostatnie dzieląc na figury słów figury myśli.

•

„Trudną ozdobność” osiąga się wprowadzając wypowiedzi znaczące zamiast znaczącego,

materię zamiast wytworu, przyczynę zamiast skutku, właściwość zamiast przedmiotu, tego

co zewnętrzne zamiast tego zawarte w wewnątrz. Część zamiast całości. Skutek zamiast

przyczyny. Według Godfryda należało jej osiągnąć przez stosowanie metafory, onomatopeji,

antonomazji, alegorii, metonimii, hiperboli, synekdochy, katachrezy oraz hyperbatonu.

Utwór literacki ułożony zgodnie z zalecaną poetyką „trudnej ozdobności” wymagał

szczególnego wysiłku hermeneutycznego, prowadzącego do deszyfracji znaczeń ukrytych.

•

W traktach rękopiśmiennych z XV wieku układanych przez polskich wykładowców

retoryki, poetyki oraz sztuki dyktowania, terminy: ornatus difficilis / ornatus facilis, a także

odpowiadające im pojęcia teoretyczne nie znajdują odbicia, co wydaje się tym dziwniejsze,

że ich autorzy (lub kopiści) nade często powołują się na autorytet Godfryda.

V TRANSSUMPTIO

•

W łacinie klasycznej słowo transumptio oznaczałao przejęcie, np. znaczenia wyrazu.

•

W retoryce było stosowane między innymi przez Kwintyliana, które utożsamiał je z tropem

zwanym metalepsis (zmiana, przekształcenie), polegającym na użyciu synonimu jakiegoś

słowa, nieodpowiedniego w danym kontekście, a powodującego zmianę znaczenia. Proces

utrwalania terminu i nadawaniu mu coraz szerszego zakresu pojęciowego przebiegał

stopniowo. Aby uczynić wypowiedź literacką ozdobną i trudna do zrozumienia można użyć

w tekście: znaku zamiast znaczenia, nazw materii zamiast nazwy przedmiotu wykonanego z

tej materii, przyczyny zamiast skutku, właściwości przedmiotu zamiast owego przedmiotu,

tego co zewnętrzne zamiast tego co wewnątrz. Części zamiast całości, skutku zamiast

przyczyn. Każdy z wymienionych sposób ma też liczne odmiany. Transsumptio stanowi

odmianę similitudo, a zasadza się albo na przeniesieniu słowa, albo nadaniu przenośnego

sensu strukturze zdaniowej. Jednocześnie urasta do rangi kategorii nadrzędnej wobec takich

tropów, jak metafora, synekdocha i alegoria.

•

Rozważania na temat transsumpti pojawiały się w Polsce w traktatach z zakresu ars

dictaminis oraz encyklopedii wiedzy.

VI PROZOPPOPEJA

•

Na określenie kreowanych w poezji lub prozie artystycznej postaci ludzkich, będących

uosobieniami pojęć abstrakcyjnych oraz wszelkich bytów nieożywionych, używano w

traktatach późno antycznych oraz średniowieczu łacińskich terminów zapożyczonych z

retoryki starożytnej: prosopopoeia (wkładanie zmyślonych wypowiedzi w czyjeś usta,

zmyślona postać) conformatio (ukształtowanie,postać) denominatio (nazwanie czegoś,

przenośne nazwanie czegoś).

•

W dziale elocutio retoryki okresu rzymskiego wśród figur myśli znaleźć można dwie figury.

Pierwsza w z nich sermocinatio kierująca uwagę na zmyślone wypowiedzi włożonej w usta

osoby mówiącej: historycznej lub fikcyjnej. Druga nosiła nazwę fictio personae

i charakteryzując ją teoretycy więcej uwagi poświęcali osobie wygłaszającej sermocinatio,

podkreślając konieczność zmyślania nie tylko wypowiedzi (verba), ale przede wszystkim

samej postaci. Rhetorica ad Herennium na określenie uosobienia używała innych terminów.

Wśród figurae verborum znajdujemy figurę nazwaną conformatio (ukształtowanie, postać),

która zachodzi gdy jakaś osoba nieistniejąca jest przedstawiana jako osoba istniejąca albo

kiedy rzecz niema lub pozbawiona kształtu staje się mówiącą. W podobnej funkcji

występuje też termin denominatio, który jest figurą, która od rzeczy zbliżonych i

pokrewnych tworzy wyrażenie, przez które może być rozumiana rzecz nie nazwana własną

nazwą.

•

W okresie późnoantycznym i na progu średniowiecza teoretycy „zapominając”o terminie

ficitio personae i marginalizując sermocinatio używali głownie nazwy prosopopoeia (np.

Rutilius Lupus).

•

Izydor z Sewilli używał terminów: prosopopoeia oraz ethopoeia (latynizując w ten sposób

słowa greckie, mające swój odpowiednik znaczeniowy w łacińskim sermocinatio).

THE END :)