Średniowieczne traktaty poetykalne
WŁĄCZENIE POEZJI DO SZTUK.
Radulf odróżnił cztery działy sztuk: filozofię, wymowę, mechanikę i poezję. Filozofia objęła całą naukę, wymowa logikę i gramatykę, mechanika - wszystkie sztuki dające wytwory materialne. Poezja natomiast stała się sztuką odrębną, stanowiącą oddzielny dział. Podział ten stał się zarazem podziałem sztuk pięknych: muzyka w dziale filozofii, plastykę w dziale mechaniki, retorykę w dziale wymowy i poezję.
ARTES POETICAE
Poetyka średniowieczna, dzieło uczonych, w samym swym zamierzeniu była dostosowana do poezji przeszłej, a nie współczesnej: mianowicie do klasycznej. Za wzór miała doskonałość Pisma Świętego. Pierwszymi traktatami z teorii literatury były te, które pisały o artes dictaminis, czyli sztuce pisania w ogóle, bo dictamen, nazywano każdy utwór literacki. Ars dictaminis napisał min. wybitny filozof Bernard Silvestris. Dopiero w XII wieku zaczęły się gęściej pojawiać traktaty specjalnie poświęcone poezji, podręczniki sztuki poetyckiej, zwane „poetriami” albo artes poeticae. Przechowały się do naszych czasów:
-pochodzący z XI w wierszowany traktat Marboda (ok. 1035-1123)
-z XII w traktat Konrada z Hirschau
-Mateusza z Vendome (ur. 1130)
-z XIII w Jana z Gerlande (1195-ok.1272)
-Gotfryda z Vinsauf (ur.1249)
-Gerwazego z Melkey (ur.1185)
Obficie korzystały one ze starożytnych poetyk i retoryk, niektóre pojęcia i klasyfikacje przejmowały z nich żywcem, jednakże zawierały też nieco nowych obserwacji i pomysłów.
RODZAJE POEZJI
Sztukę słowa dzieliły najogólniej na prozę i poezję. Poezję wydzielały na podstawie zarówno formy, jak i treści. Mateusz z Vendome definiował ją jako umiejętność ujmowania w formę wiązaną mowy poważnej i ważnej. Niektóre wypowiedzi wskazują, że za istotniejszą od doboru i układu słów mieli, w poezji kompozycję muzyczną i trafne oddanie własności rzeczy.
Średniowieczne poetyki dbały o szczegółową klasyfikację piśmiennictwa. Jan z Gerlande w Poetriach dokonał podziału piśmiennictwa z czterech różnych punktów widzenia:
Z punktu widzenia formy słownej dzielił je na: poezję i prozę,
Z punktu widzenia roli autora dzieła dzielił piśmiennictwo na: naśladowcze, opisowe i mieszane,
Z punktu widzenia prawdy podzielił na trzy kategorie: historia, fabula, argumentum.
Z punktu widzenia wyrażanych uczuć utwory dzielił na: tragedię i komedie.
REGUŁY, TALENT I ŁASKA
Średniowieczna twórczość literacka potrzebowała trzech rzeczy: teorii, praktyki i lektury. Inaczej mówiąc: znajomości reguł, osobistego uzdolnienia i znajomości dobrych autorów, którzy mogli służyć za wzór. Najwyżej stawiano teorię. A to znaczy, że twórczość literacką uważała za podległą powszechnym regułom. Nie zaprzeczając, że poecie potrzebny jest talent i doświadczenie, sądziła jednak, że wartość jego dzieła zależy najwięcej od przestrzegania reguł. W związku z racjonalnym pojmowaniem poezji było to, że średniowieczne poetyki domagały się, aby poezja była zrozumiała. Z wymaganiem tym kłócił się inny motyw średniowiecznej poetyki: mianowicie, od dobrej poezji domagała się, aby miała sens alegoryczny, aby w rzeczach zmysłowych przedstawiała nadzmysłowe.
FORMA POEZJI
Poetyka średniowiecza rozróżniała formy słuchowe i umysłowe poezji. Zaletą formy słuchowej była jej dźwięczność, rytmiczność, muzyczność oraz słodycz brzmienia. Natomiast forma umysłowa charakteryzowała się pięknem, oraz ozdobnym stylem. Podczas gdy pierwsza forma poezji jest muzyczna, to ta druga swoiście literacka. Formę umysłową nazywano sposobem wyrażania się, jakością lub barwą mowy. Poetyka średniowiecza kładła nacisk na melodię wiersza, a przede wszystkim na obrazowanie i bogactwo doboru słów. Bogate słownictwo odróżniało poezję od prozy.
Gerwazy z Melkley wymienił trzy zasady na których opierają się ozdoby stylowe, mianowicie: tożsamości, podobieństwa i przeciwieństwa.
Średniowieczna potyka domagała się od liryki dobrego stylu, oraz rozróżniała trzy takowe: skromny, średni i wielki.
TREŚĆ POEZJI
W średniowieczu przykładano ogromną uwagę do treści, którą uważano za najważniejszą, ważniejszą od formy. W treści poezji najważniejsze są dwie rzeczy: zgodność z zasadami moralności i religii, oraz prawdopodobieństwo, zgodność z prawdą.
POSTULAT POETYKI
Poetyka wieków średnich na pierwszym miejscu stawiała dwa postulaty dotyczące treści: moralności i realności. Teoria domagała się od poezji ważkości myśli, wzniosłości, alegoryczności, która miała najważniejsze znaczenie.
Od postulatów dotyczących formy poetyka średniowieczna domagała się układu dzieła, odpowiedniej kompozycji, bogactwa, ozdobności i jasności. Przez postulat jasności potępiała wypowiedzi zagmatwane i pogmatwane. Poetyka domagała się wykończenia formy i precyzji. W poetyce średniowiecznej pochwalano wyrafinowanie utworów niezwyczajnych.
Poetria w późnym średniowieczu
Średniowieczne „sztuki wiersza” ujawniają całe bogactwo problematyki z dziedziny wysłowienia i stylu. Wszyscy autorzy „poetrii” i „sztuk wersyfikacyjnych” zgadzają się co do tego, że mowa poetycka powinna być mową barwną i ozdobną. Gwarancję ozdobności stanowią schematy myśli, tropy, figury, zwane „kolorami retorycznymi”. Zasadom odnoszącym się do poetyckiego sposobu wysławiania towarzyszą liczne ostrzeżenia pod adresem twórców i zakazy ograniczające ich swobodę w wyborze możliwości wierszowania. Od poetów wymaga się, aby ich twórczość była świadoma tematyki i uczulona na przedmiot mowy, oczekuje się od nich także aktywnego stosunku do języka (taki postulat np. w dziele Poetria nova Godfryda z Vinsauf). Problematyka stylistyczno-wersyfikacyjna i językowa zajmowała w poetykach dojrzałego średniowiecza bardzo wiele miejsca, dominując na ogół nad zagadnieniami związanymi z treścią utworu poetyckiego i nad kwestiami genologicznymi. Mateusz z Vendôme w swej Sztuce pisania wierszy zamieścił obszerne omówienie spraw inwencyjnych (w sensie przygotowania przez poetę materii tematycznej) a także poszczególnych części utworu (początek, zakończenie, opis osoby, opis faktu) i schematów owym częściom patronującym. Jan z Garlande w swoich Poetriach porządek wykładu anonsuje we wstępnej wypowiedzi (np., że będzie mowa o literackiej inwencji, o wyszukiwaniu przedmiotu językowej twórczości itd.), rozważania dopełnia przykładami literackich dokonań prozaicznych i wierszowanych. Jan z Garlande roztrząsając to, jak się mówi, w ślad za antyczną teorią wylicza trzy rodzaje mowy: dramatyczny, opowiadający, oraz mieszany. Poetria zawarła też sporo treści genologicznych. Autor dość szczegółowo scharakteryzował opowiadanie (występuje ono zarówno w poezji jak i w prozie), wymienił dwa jego rodzaje: jeden wspierający się o czynności i drugi o osoby. Znalazły się również w Poetrii refleksje na temat poetyckiego rodzaju dzieła językowego (a więc temat wiersza - carmen), który rozpada się na historicum i alegoricum. Wyznacznikiem pierwszego jest jednopoziomowość struktury semantycznej wypowiedzi poetyckiej, drugiego - złożoność tej struktury. Praca Jana z Garlande wyróżnia się wśród średniowiecznych poetyk: nie tylko instruuje poetę jak ma tworzyć wiersze, lecz także uczy teorii poezji; nie tylko jest sztuką wiersza i wykładem zagadnień poetyki, lecz także podręcznikiem literaturoznawczym.
CEL POEZJI
Celem poezji było po pierwsze informować, uczyć. Po drugie celem jej było działać moralnie. Sądzono, że czar poezji, budzi życzliwe uczucia, a także wywołuje posłuch, zwalcza zniechęcenie, zachęca do działania. Po trzecie celem poezji było - bawić. Tezy średniowiecznej poetyki wywodziły się z tradycji starożytnych, lub z założeń apriorycznych.
poświęcone prozie, głównie epistolografii
sztuka pisania prozą, głównie pisania listów
Dzieło niech będzie najpierw w sercu, zanim będzie na ustach. Godfryt z Vinsauf
1