Pismo Święte - śmierć, stanowiąca konsekwencję grzechu pierwszego człowieka jest karą dla ludzkiego rodzaju, władza jej jest zatem powszechna i bezwyjątkowa; śmierć dotyczy jedynie ciała, nie duszy; świadomość nieuchronności śmierci jest raczej źródłem radości i nadziei na bliższe spotkanie z Bogiem; życie doczesne to pasmo cierpień i niepowodzeń - śmierć jest wybawieniem.

Ważniejsze dzieła traktujące o tej tematyce:

- traktaty (optymizm):

- św. Cyprian De moralitate

- św. Ambroży Liber de bono mortis

- św. Augustyn De morte

Tajemnica życia wiecznego i śmierci - tajemnica odkrywana stopniowo, nigdy do końca.

Pierwsze były apokalipsy (starożydowskie apokryfy); później - niekanoniczne pisma chrześcijańskie.

Ważniejsze apokryfy:

- Wizja św. Piotra

- Wizja św. Pawła (najbardziej inspirująca zarówno wschód, jak i zachód - między innymi inspiracja dla Dantego w Boskiej Komedii; główne tematy tej wizji: scena śmierci człowieka grzesznego i sprawiedliwego oraz obrazy zaświatowych miejsc wiecznego potępienia i zbawienia.

Analiza i interpretacja:

- opis śmierci człowieka sprawiedliwego: anioły święte przejmują władzę nad ciałem zmarłego, ukazują się wszystkie dobre uczynki, te zapomniane i pamiętane; trzeba pamiętać ciało, które się opuszcza, żeby odnaleźć je w dniu zmartwychwstania;

- śmierć człowieka grzesznego: tę duszę przejmują duchy złe; ta dusza również musi zapamiętać swoje ciało, ale po to, by w dniu zmartwychwstania przyjąć karę za swoje grzechy;

- wizja piekła: ciemność, smutek, gorąco lub przeraźliwe zimno, ognista rzeka z duszami grzeszników, lub pozbawieni odzienia doznają udręk nieopisanego mrozu; rozmaite tortury dla różnych kategorii grzeszników (cuchnąca studnia ognistej mazi dla nieuznających prawd wiary, pełen krwi dół dla czarnoksiężników oraz lodowa rozpadlina z robakami dla wdów, sierot i ubogich)

- wizja raju: dwie strefy:

1. ziemia zadośćuczynienia, wypełniona jasnością, z drzewami owocowymi, kraina mlekiem i miodem płynąca (dusze sprawiedliwych oczekują tu na pełnię szczęścia)

2. stolica Chrystusowa: miasto z dwunastoma złotymi murami, dwunastoma złotymi wieżami i dwunastoma bramami; cztery rzeki płynące mlekiem, miodem, winem i oliwą; w centrum wielki ołtarz, na którym Dawid śpiewa grając na cytrze, anioły mu wtórują.

Myśliciele kościelni (problematyka śmierci i jej konsekwencje moralne):

Św. Bernard z Clairvaux

Św. Bonawentury

Dionizy Kartuz

Jean Gerson

Tworzono praktyczne wskazówki dla umierających, które później składano w osobne traktaty tworzyły artes moriendi (upowszechniły się one jako chrześcijańskie podręczniki „dobrego umierania”)

Inne sztuki umierania:

- Ars moriendi przypisywana Mateuszowi z Krakowa

- Speculum artis bene moriendi Dominika z Kapraniki

psychomachia - walka nad konającym złych i dobrych duchów; ich spór o duszę był rozdzielony na kuszenia diabelskie (temptationes diabli) oraz rady anielskie (bonae inspirationes angeli)

Kolejne fazy sporu:

• temptatio de fide - próba wiary

• temptatio de desperatione - przypomnienie grzechów, odebranie nadziei na zbawienie

• temptatio de impatientia - bunt przeciwko cierpieniu fizycznemu; przeczucie, że bliscy nie współczują zmarłemu

• tempattio de vana gloria - pokusa próżnej chwały; pycha i samouwielbienie

• temptatio de avaritia (dosłownie „skąpstwo”) - chciwość bogactwa i użycia, przywiązanie do dóbr doczesnych, pokusa by zabrać je ze sobą, nawet za cenę paktu z diabłem; tak samo traktowano przywiązanie do bliskich i przyjaciół

MALARSTWO

Najpospolitszym sposobem ilustrowania śmierci było martwe ciało człowieka.

- trzech żywych i trzech umarłych - kontrast ludzi żyjących ze zmarłymi idealnie odzwierciedlał zjawisko śmierci (XII i XIII wiek, Francja, Włochy, Niemcy, kraje łacińskie) - piękni młodzieńcy i zmarli uzmysławiający im nicość i kruchość życia ludzkiego, namawiający do zadbania o przyszłość duszy.

- utwory „spory” /dialogus, alteractio, conflictus/ - rozmówcy Śmierć i Człowiek; najbardziej znany anonimowy utwór: Dialogus Mortus cum Homine z XII w.

- obraz śmierci: nadgniły trup kobiety z kosą, wszechwładny i kategorycznie odrzucający prośby Człowieka o darowanie mu życia, często żeński, przysłonięty białym całunem, atrybuty - kosa, miecz lub sierp (od XII Ado XV wieku); schyłek średniowiecza - ludzki szkielet.

- wg średniowiecznych filozofów człowiek był uosobieniem śmiertelności i posiadacza rozumu, był bytem substancjonalnym, pozbawiony cech jednostkowych; posiada dwa pierwiastki: ciało i duszę, które są rozdzielane w momencie śmierci.

- inna odmiana „sporu” - rozmówcy to Ciało i Dusza zmarłego człowieka; np. łacińska Lisio Philiberti, wiek XIII ->

wizja senna Filiberta: słuchał sporu Duszy i Ciała zmarłego człowieka, które obrzucały się oskarżeniami:

- Dusza zarzuca Ciału uległość pod pokusami, Ciało zarzuca Duszy bierność i patrzenie na je grzeszne życie, zamiast pomocy i powstrzymania;

- refleksje na temat fałszu świata, zawodności ludzkiej przyjaźni, nieszczerości najbliższych oraz rodziny

- rozkosze doczesne nie mają żadnej wartości - zwieńczeniem życia zawsze jest śmierć - vanitas vanitatum

Personifikacje stanów (rycerze, ziemianie, mieszczanie oraz zawody, wiek, płeć, funkcje w społeczeństwie):

1. Dialogus Regis cum Morte, XIV w., dialog Króla ze śmiercią;

2. De Vita et Morte, XIV w., dialog bogatego młodzieńca ze śmiercią;

3. Tańce śmierci - korowody stanów (dialogi ze śmiercią).

Lament pokutny - utwór liryczny o umieraniu; temat: żałosne zawodzenie umierającego grzesznika, który wyznawał swe winy, okazywał skruchę i błagał o litość.

U takiego źródła dostrzeżono dwa rodzaje takich pism:

a) rytuał spowiedniczy (wstępna apostrofa, wyznanie grzechów, żal za winy oraz prośba o odpuszczenie grzechów),

b) atmosfera psalmów pokutnych, np. Psalm 50, grzesznik proszący przejmująco o wybaczenie i zmiłowanie.

---