ŚREDNIOWIECZE CZYLI MEDIA AETAS, MEDIUM AEVUM

Granice czasowe:

476-XV (1453-upadek Konstantynopola; 1492-odkrycie Ameryki; 1440-wynalezienie druku; 1455-ukazanie się Biblii 42-wierszowej)

Na tle (w połączeniu) kultur poantycznej i judeochrześcijańskiej miały się rozwijać późniejsze kultury.

Wyróżnia się:

-średniowiecze wczesne Vw-Xw. Kształtowanie się państw, najazdy wielu plemion, renesans karoliński i ottoński

-dojrzałe do XVw. Rozkwit największy XII i XIIw (XIV i XV –często był to już schyłek). Świat feudalizmu, formowanie się państw i narodów.

Żywotność antycznych autorów. m.in. Arystoteles, Platon. Największe nasilenie zainteresowania 12 i 13w. Bernard z Chartes (platonizm). Tłumaczono dzieła na łącinę. Te odrodzenie antyczne nazywano renesansem XIIw.

Kościół: 313-edykt tolerancyjny, 754-państwo kościelne, 1054-schizma wschodnia, ruch monastyczny.

Augustyn: teocentryzm, dualizm Boga, zło pochodzi od człowieka dobro od Boga, Bóg ingeruje w sprawy ziemskie, dwoistość człowieka czyli dusza i ciało, człowiek może znaleźć prawdę we własnym wnętrzu. Augustianizm miał duży wpływ na myśl chrześcijańską średni.

Boecjusz: „O pocieszeniu jakie daje filozofia”; dusza ludzka jest wolna, traci ją gdy odsuwa się od Boga.

Mistycyzm=poznanie Boga przez obcowanie z nim.

Symbolizm-przejety przez ojców kościoła, za znaki-sigma, uważano te spośród bytów zmysłowych jak i słowa odsyłające do odpowiadających im znaczeń.Każda rzecz widzialna stawała się znakiem działania jakiejś siły, świat to znak Boga. Odczytanie świata przybliża do Boga.

Spór o uniwersalia-przedmiotem debaty była kwestia istnienia czy nieistnienia odpowiadających nazwom pojęć ogolnych.

Język łaciński- czynnik scalający Europe sredn.

Poezja: wiersze iloczasowe zanikały, były rytmiczne, heksametr,

Retoryka-wazna w sredn,

Ars dicendi-sztuka dyktowania, czyli teoria układania tekstow pisanych, w szczególności listów i dokumentów, sformułowaną ją około Pol. XIw we Włoszech.

Powstawanie uniwersytetów=na przełomie XII i XIII, następował znaczny rozwój, katedralnych, bo rozwijały się miasta. Pierwsze uniw. Były organizowane w wysziały i nacje, uprawiano sztuki wyzwolone, prawo kanoniczne i rzymskie, teologię, medycynę.

Sztuki plastyczne: romanizm utrzymał się do XIIIw (rozwinął się i ukształtował w Romanii w XIIw i XIW, masywność, małe okna. Mało ozdób. Plan krzyża łacińskiego, sklepienia kolebkowe, krzyżowe, kamiennie płaskorzeźby, cel obronny, ) i gotyk od XIII do nawet XVI(powstał we Francji w XIIw, rozkwit-XIIIw., łukowe wsporniki,lekkość, cienkie mury, kościół oznaczał nowo Jerozolimę.

POLSKA

Epoka średniowieczna trwała X-XVIw, piśmiennictwo średniowieczne XIw-XVw.

-XI i XII- dominacja jęz. Łacińskiego, przewaga prozy nad poezją, tworzyli zazwyczaj autotorzy obcego pochodzenia, proza to głównie hagiografia i dziejopisarstwo, modlitewnik i też list.

-XIII-XIV-nadal dominował j. łac, ale tworzyli już twórcy rodzimi, proza wzbogaciła się o kaznodziejstwo, nastąpił rozwój poezji liturgicznej(tropy, sekwencje, hymny, oficja rymowane) oraz dramatu liturgicznego. W twórczości świeckiej-poeamty stanowe, pieśni o charakterze okolicznościowym. Stopniowo pojawiał się język polski.

-głównie XVw-emancypacja j. polskiego, jego rozwój, rozprzestrzenianie się, w pl. Dziełach dominowała tematyka religijna (pieśń kościelna), proza(utwory apokryficzne, żywoty świętch, kazania, polszczono średniowieczne narracje europejskie: budujące, pseudohistoryczce, błazeńskie. W lit lac. Współistniały dwa nurty tradycyjny, religijny świecki(poezja okolicz, panegiryczna, żakowska, proza oratorska, epistolograficzna, dziejopisarska, traktatowa i publicystyczna

NAJSTARSZA POEZJA POLSKO ŁACIŃSKA

O poważniejszych zaczątkach twórczości w języ własnym (polskim) można mówić dopiero q XVw, podczas gdy od XII w mieliśmy już poważną likt w języku łac. Jeszcze w XVIII w piśmiennictwu polskiemu towarzyszy równolegle łacińskie. Dopiero lit. Stanisławowska przechyla się zdecydowanie na strone jezyka polskiego. ( mowy i wiersze po łac uczono się pisać nawet do Xix).

Taki stan zawdzięczamy przyjęciu chrztu w obrządku łacińskim. Imponujący dorobek kultury antycznej stał się wzorem do naśladowania. Język łaciński był jęzkiem kościoła i wielkich artystów, twórców antycznych, związany z życim kulturalnym, a jęz narodowe pod tym względem były prymitywne.. skutkiem tego lac stala się popularna na skale ogólno europejską. Polska była młodsza od innych Państw, póżniej przyjęła kulturę łac, dlatego dłużej ją kultywowała.Piśmiennictwo łacińskie w całej europie było jednolite czemu sprzyjała też kultura średniowieczna i renesansowa.

1. POEZJA ŁACIŃSKA W DOBIE ŚREDNIOWIECZA I WCZESNEGO HUMANIZMU

Średniowiecze odziedziczylo poezję lac w stanie głębokiego kryzysu treściowego n jak i formalnego. Szary człowiek nie miał ochgioty zajmować się literaturą. Od wygaśnięcia lit lc. Uratowało chrześcijaństwo, dostarczając jej nowych watkow religijnych. Proza wiadra bujne Zycie poezja widola watly zywot.

Kryzys poezji lac.: w trzecim i w czwartym wieku stuleciu zanika w jez lac poczucie długości i krótkości sylab czyli tzw iloczasu, a równocześnie akcen, dotychczas muzyczny zmienia się na wydechowy, a wiec taki jaki dzis panuje powszechnie w europie. W rezultacie tych zmian chaos w technice poetyckiej stawal się kompletny, skoro jedne jej elementy po prostu znikly a inne nabieraly zgola nowego znaczenia.

Formy tradycyjne. Pomimo wygaśniecia większości cech wiersza starożytnego, nie przestano budowac wierszy na starych zasadach, których trzeba było się wyuczyc z podręczników i przez naśladowanie dawniejszych autorow. W średniowieczu obserwujemy zubożenie form wierszowych przekazanych przez starożytność, z których przy uzyciu utrzymuja się jedynie najprostsze i najbardziej znane (heksametr, dystych eligijny, strofa saficka, amprozjanska strofa hymnowa). Naturalny ped do szukania nowych form urozmaicila stare schematy (rym, powstaly heksametry rymowe-rym w sredn i na koncu wiersza; heksametr rytmiczny- rozklad akcentow przypododnis się chca do wierszy iloczasowych gdzie rozkladane był dlugie i krotkie sylaby)

Formy nowe. Szukano nowości i znaleziono je w rytmie, polegającemu na liczeniu sylab w wierszu i na uregulowaniu rozkładu akcentow, kombinowaniu rytmu z rymem. Powstaly wiersze rytmiczne.

Również z prozy (na podkładzie muzyki) narodzila się sredn liryka, najpierw religijna pozniej swiecka. Pod melodie alleluja zaczeta podstawiac tekst, które po0czatkowo nie mialy wspolnego nic z poezja a raczej z proza. Z czasem rozwionely się sekwencje lub inaczej prozy(nowy oryginalny zupełnie rodzaj poezji sredn). Liryka rel ma rozkwit w XII i xiii. Dziala zapładniająco na lirykę świecką, opiewajaca ziemskie uczucia, rozbrzmiewajaca najczęściej w ustach wędrownych studentow-klerykow.

Wątki treściowe poezji średniowiecznej. Liryka wyrażała przezycia liczniejszych społeczności. Mówiąc o poezji mowimy o ludziach wykształconych zazwyczaj o duchowieństwie.. rzwoj szkol i naturalne religijne tlo średniowiecza decydowalo o rozwoju poezji. (o poezji uczonej) kazda poezja uczona musiala być w j. lac. Charakterystyczne jest zatarcie granicy miedzy poezja a proza mamy wiec powamaty historyczne i kroniki wierszowane.. Naśladowano mim,o wszystko utwory antyczne. Czerpano ze starych form i posługiwano się nowymi formami ideowymi.

Odrodzenie wobec poezji średniowiecznej. Literatura starożytna była ceniona w wiekach średnich szcegolnie za panowania Karola wielkiego IXw, renesans karolinski. Drugi taki renesans miał miejsce w XIIw i w XIV. Odrodzenie sprzeciwilo się średniowieczu, szukając natchnien w starożytności, wiązało się to z reforma laciny: w wiekach średnich była bo była i nie dbao zwykle o jej ulepszanie i wzbogacanie nie troszczyla się tak o normy jezykowa, humaniści odwrócili się od tego i starali się odnowic lacine klasyczną, co wiązało się po trochu z fanatyzmem antycznym pośrednio przyczynilo się do zaniku tego jezyka. Renesans uśmiercił poezje rytmiczna i zażądał wierniejszego wzorowania się na dzielach antycznych przede wszystkim na poezji doby augustowskiej.

2. POCZĄTKI POEZJI POLSKO-ŁACIŃSKIEJ

Związki kultury literackiej w Polsce zaczely się formowac na początku XI za chrobrego, sytuacja tej kultury zmieniala się wraz z sytuacja polityczna, wraz z krulami sposobami rzadów, ale epoka podziałów politycznych i znmian ekonomicznych nie wpłynęły bezposrednio ujemnie. Dzieje w Polsce sredniowieczenj, dzieje literatury Pol-lac w sredniowieczu można podzielic na dwa okresy A) od początków po schyłek xiv B) od schyłku XIV do do schyłku XV kiedy zaczynaja się u nas pojawiac zwiastuny poezji renesansowej. W 14w –ugoga twórczość w wiekau nastepnym bardzo się wzbogacila.

Wiersze epigramatyczne epigram- wiersz niewielkich rozmiarow wypisany na przedmiocie lub na budynku, grobie, kielichu itp. (np. napis Koreo już nie ma na grobowcu Bolesława Chrobrego). Wten sposób chcano upamiętnić wydarzenia, osoby itd. A wierszem dlatego, ze lepiej zapada on w pamiec iż proza. Tego rodzaju napisy stanowia jakies zaczątki poezji.

Większe utwory epickie. Najciekawszy poemat Pol.lac to tzw Carmen Mauri kronika slaska powstala na przelomie XIII XIV, wierszowany utwor o wojewodzie Wolostowiczu.( do rozo0wju przyczyniali się benedyktyni) W europie rosnie zainteresowanie tematami monograficznymi, w przeciwieństwie do wiekow wcześniejszych, kiedy zajmowano się całokształtem, społecznością itp. Wiec autor Carmen.. bierze za watek Zycie wojewody Piotra Włostowicza i to nie w calej rozciągłości jego zycia a tylko jeden komnczacy moment jego kariery a dokładniej moment kiedy zostal uwieziony przez Władysława I, skazany na oslepienie i wyrwanie jezyka i zesłanie na wygnanie. Poemat głownym wrogiem czynil zone Piotra- Agnieszke. Do zalet poematu należa jasna i konsekwentna kompozycja zrecznie prowadzona akcja i wyrazista charakterystyka osob. Pisany był heksametrem nierymowanym, mającym imitowac wzory klasyczne, lecz bardzo niepoprawnym.. Benedyktyni maja prawo do zapisania na swoje konto jednego jeszcze zabytku: legendy o Walcerzu i Helgundzie.

Wiersze w najstarszych kronikach. Pierwsze proby tej poezji SA u Galla i kadłubka. Kronika Galla jest cala pisana niezmiernie rytmiczna proza, chwilami przechodzi w wiersze w naszym pojeciu. Występują wstawki wierszowane nazwane przez samego autora carmen(pieśni) lub cantilena (piosenka) rozmieszczone symetrycznie po jednej w Kaden z 3 ksiag, oraz wierszowane wstepy do każdej ksieki-epilogi, które streszczaja. Tresc ich jest rozmaita: opowiadajaca bądź liryczna. Jako forma występują najczęściej 15-zgloskowce rymowane parami albo trojkami, a kończące się zawze slowem akcentowanym na trzeciej sylabie od konca, najpopularniejszy to XI XII rodzaj wiersza rytmicznego. Obok tego epilog I ksiegi pisany jest 8-zgl rymowanymi parami o toku podobnym do ambrozjańskiej strofy hymenowej. Charakterystyczne jest uzywanie rymu 2-zgloskowego, który wtedy wchodzil dopiero w użycie. Trafia się kilka heksametrów leonińskich, nie tworzących zadnej całości, które znajdziemy w większej ilości u Kadłubka.

Liryka religijna i świecka. Wiek XII przyniosl wzbogacenie poezji Pol-lac przez wprowadzenie do niej liryki na tematy religijnej (na zachodzie największy rozwoj). W Polsce znalazła przystęp z okazji kanonizacji św. Stanislawa w 1253, co przyniosło konieczność ulożenia osobnego oficjum liturgicznego o nowym świętym, a w sklad takiego oficjum wchodzily fragmenty z Biblii oraz z pism Ojców kościoła jak i partie wierszowane. Autorem pierwszego takiego oficjum polskiego jest Wincenty z Kielc, kapelan i kanonik krakowski, pozniej dominikanin. Autor Żywotów św. Stanislawa. Do oficjum skomponował on również mzykę. SA utwory przeznaczone do spiewania przy muzyce. Głowna jednak ich zasługa lezy w dziedzinie formalnej: wprowadziły one do naszej poezji lac. Caly szereg nowych form wierszowanych i stroficznych, przewyższających wszystko co było do tej pory. Otworzyly tez nowa dziedzine poezi tzn lirykę, ucząc wypowiadac cos bardziej osobistego i szerzej przezytego. Co prawda i w liryce rel. Było było zawsze wiele konwencjonalizmu, powtarzania przejetrych formul, ale pierwszy krok w kierunku poezji osobistej zostal zrobiony. Powstalo tez oficjum na czesc św Wojciecha. Element swiecki w poezji rytmicznej XIV reprezentuje Pieśń o wójcie krakowskim ALBERCIE. Doprowadzil (wójt) do buntu w 1311 r przeciwko Łokietkowi.Poemacik rozważa zmienność losu ludzkiego, porusza takie problemy jak zachłanność i wpływy, co nadaje utworowi barwy polemicznej i uczuciowej.

3. OKRES PRZEŁOMU W XV WIEKU

Powstanie państwa jagiellońskiego, uniwersytetu wpłynęło na rozwój kultury i nauki. Poezja jeszcze nie dotrzymuje kroku innym dziedzinom, zwłaszcza dziejopisarstwu i piśmiennictwu prawniczemu. Produkcja poetycka rośnie ilościoo i skupia się w Krakowie, wokół dworu królewskiego i uniwerka. Nie wydała ta epoka żadnego utworu wybitengo ani talentu.. Jest to czas ścierania się wartości średniowiecznych i renesansowych, które docierały z Włoch, Niemiec i Węgier. Koniec tego wieku zmieni całkowicie poezję łacińską, która renesansowe hasła wypisze sobie na tarczy, choć długo nie wyzbędzie się dziedzictwa wieków średnich.Poezja tych czasów ma dwojakie oblicze, jedno patrzy na średniowiecze w przeszłość, drugie w przyszłość ku nowym renesansowym wartościom.

Poezja typu średniowiecznego. W XV wciąż jest pokażne miejsce zajmją e p i t a f ia rozmaitych osobistości współczesnych, charakterystyczne dla okresu wcześniejszego średniowiecza (Długosz – epitafia dla królowej Jadwigi ) Często nadawano bohaterom imiona antyczne (cecha renesansowa).

Marcin ze Słupcy- bakałarz mgr Uniw Krak, napisał dwa epitafia dla piskupa poznańskiego i dla kasztelana międzyrzeckiego. Epitafia są samodzielnymi utworami, liczącymi po kilkadziesiąt a nieraz po sto wierszy, pisanymi z myślą o uczczeniu zmarłego, ale nie o wyryciu na jego grobie.

Nie był obcy w XV stuleciu gatunek krótkich utworów wierszowanych na tematy historyczne. Tematu dostarczały tematy współczesne, bitwa pod Grunwaldem. Gatunek niby epiki dydaktycznej reprezentuje Metrificale Marka z Opatowca, jest to 79 dystychów eligijnych. Zabtki poezji rytmicznej XVw. Obfita liryka religijna, ściślej liturgiczna, teraz przezywa swój rozwoj. Sekwencji jest 50, 20 hymnów, kilka pełnych oficjow liturgicznych. Na łac pieśni kościelnej wzorowała się i kształciła pieśń kościelna polska., a pieśn koscielna jest najstarszym gatunkiem poezji w jezyku ojczystym, który torowal droge nastepnym. Obok liryki religijnej pojawia się liryka lacinska na tematy swieckieliryka swiecka wychodzi z kol studenckich, a raczej z grna wędrownych klerykow, pomiedzu liryka rel a swiecka był wazny Stanisław Ciolka (mamy po nim 4 hymny w rytmicznych formach wierszowych.

Pierwociny humanizmu w Polsce. Humanizm rodził się we Włoszech w XIV i w XV przyszedł do nas przedewszystkim za pośrednictwem duchownych (zwolennik pradu Zbigniew Oleśnicki, lubił jasną i klasyczną lac). Ze szkoly Oleśnickiego wyszedł wielki historyk Jan Długosz, jego długoletni sekretarz. Początkowo wszyscy uczeni Sali na gruncie średni. A humanizm ograniczal się do kultu formy starożytnych autorow, których czytano często i brano z nich przykład. Charakterystyczne dla sredn. Mentalności jest fakt, że pisali prozą, choc sztandarowym gatunkiem literackim prawdziwego humanizmu była wlasnie poezja, Cycero zostaje wzorem. Po śmierci Oleśnickiego wyszedl poemat dialog, majacy na celu wyslawienie zasług. Cechuja go jasność i sympatyczność wypowiedzenia.

Pierwszy polski humanista to Grzegorz Sanoka, który studiowal i wykładał w Krakowie, podróżował, zostal arcybp. Lwowskim, przyjal na swój dwor Kallimacha( jest on u nas pierwszym humanista w dokładnym znaczeniu tego slowa, mimo ze nie był polakiem. Rozwinął u nas twórczość prozaiczna, przewaznie o charakterze biograficzno-historycznym, ale rozniez podrecznki retoryczne. Wiersze jego wyznaczaja znamienna tematyke jak prozba o pomoc kiedy grozila jemu ekstradycja, elegie miłosne.

Poesta we humanistow to poeta-uczony na wzor starożytnych Jeden poeta wart jest 10 sofistow. Przy Uniwersytecie Krakowskim pierwsze ognisko tak pojętego ruchu poetyckiego powstalo u samego schyłku XV w w związku z działalnością na tym terenie Konrada Celtisa. Założył w Krakowie Nadwiślańskie Towarzystwo Umiejętności. Jego uczniem i następcą był Wawrzyniec Rabe.

4. PIERWSI POLSCY POECI HUMANIŚCI

Do najważniejszych dziedzin w XVI wieku należą poezja łacinska, epistolografia i wymowa. Pierwszorzędnym ogniskiem rychu poetyckiego pozostaje dwor krolewski (Zygmunt Stary).

Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy, Dantyszek, Krzycki-pisali po lac piesni weselne dla Bony i Zygmunta. Ważną rolę spełniały dwory biskupie, zwłaszcza krakowski. Tutaj przede wszystkim Piotr Tomicki rozwinął działalność kulturalna. Rozwinął się protektorat, Ogniskami rozwojowymi był tez uniwersytety. Paweł z Krosna i Jan z Wiślicy byli skromnymi mieszczanami, z patrycjatu wyszedl Dantyszek, z zmiemianstwa Krzycki. Poezja Pol-lac tego okresu wydala jeden talent Janickiego. Osiągniecie sukcesu dane byo dopiero 3 pokoleniu humanistw. Okres wczesnego humanizmu spełniał wazna role np.: był w swoim czasie jedyna forma poezji, była poezja w jezyku lac jednym z najwaznejszych srodkow wyraz. Jednak poezja tego okresu nie wydala wybitnych dziel i talentow, była dalej zdecydowanie okolicznosciowa i dworska, często była srodkow dla zyskania wpywow, nie wynikala z potrzeb i aspiracji społeczeństwa, lecz bya tworem importowanym, wzorowanym na twórczości starożytnej bądź współczesnej obcej, zwracala się do szczupłego grona. W przeciwieństwie do poprzedniej epoki przynosi zmiany pod względem treściowym i formalnym. Panującymi formami SA teraz dystych eligijny, heksametr, strofa saficka, zarzucone zostaja całkowicie średniowieczne heksametry i dystychy leonińskie rzadsze sa wiersz rytmiczny i rymowany. Widac postep w w umiejętnościach operowania miarami klasycznymi. Uprawiane gatunki w 1 pol XVIw.:elegia o rozmaitej tresci, a także epigra(ale nie wychwalający innych osob a zawierający teraz motwy literackie i osobiste, często związane z zyciem dworu.) Gatunki epickie zwłaszcza epitalamium, sa często uprawiane, brak humanistycznej sielanki. W tresci spotyka się jeszcze sporo sredn. Tematyki jak wychwalanie świętych i liryki religijnej, ale obok niej pojawiaja się tematy nowe patriotyczn i polityczne, zwizane z ruchem reformacyjnym.

PAWEL Z KROSNA

Pierwszy niewielkiej miary poeta hum. Przebywal jakis czas na Węgrzech, wydal zbiorek w Wiedniu w 1509r który zawiera pochwaly dla sw Wladyslawa, Stanislawa, ujęte w dystychy eligijne, ody i elegie na innych sietych i uroczysosci kościelne. Obficiej przybral swe utwory watkami z poetow rzymskich z Wergiliusza, Owidiusza, Horacego(piesni), ale nie uchronil się od srediowiecznych wyrazow. Pisuje poematy religijne ale obok nich tez swieckie tak jak epitalamium na ślub Zygmunta I z Barbara Zapola. Pisal dlyzsze i krótsze wiersze okolicznościowe, twórczości dopełniają wiersze, które nadaja mu bardziej humanistyczny wyglad. Zm w 1517r w Sączu, w drodze na Wegry gdzie uchodzil przed kolejna zaraza.

PANEGIRYK NA CZESC KRÓLA wŁADYSŁAWA: krol wegierski zawsze byl tak czczony. ten panegiryk powstal w czasie pobytu na wegrzech. na nas to wyzwanie w inwokacji, nastepnie przepedzienie wszystkich bogoe olimpijskij antycznych a przypolanie Maryji (konwenans humanistyczny) i mocno jeszcze zakorzenione wartości średniowiecza.

OBLEZENIE KRAKOWA: Władysław bawil na czele swych wojsk w Polsce 1093, wezwany przez Władysława Hermana, na pomoc przeciw buntowi Zbigniewa i zachował się dosc samowolnie jak na sprzymiezenca bo uwie3zic i zabrac ze soba ulubienca hermanowego-wojewode sieciecha.

ELEGIA DO JANA Z WIŚLCY; jan byl uczniem pawla, wyznaje radosc z rozwoju z postepow Jana. jest z niego dumny, jan moze tworzyc sztuke bo muza jest mu przyjazna, przesyla rozniez rady, poprawki jakie powinien wrzucic jan do swego utwory.

JAN Z WIŚLICY

Uczen Krośnianina, w 1516 wydal w Krakowie poemat epicki, którego przedmiotem jest bitwa pod grunwaldem (ksiega II) w księdze i po obszernej dedykacji krolowi Zygmuntowi opowiada mityczne dzieje Krakowa legende o Krau i Wandzie, i dalej o nastepnych władcach polskich, kiedy pojawia się Apollo, który ostrzega o przed zbyt śmiałym przedsięwzięciem stawiając mu przed oczy Ikara. Ksiega III zaczyna się od małżeństwa Jagielly z krolowa Sanką które mialo być wynikiem rady bogow na Olimpie. Uwaza się ze utwor należy traktowac jako zlepek mitycznych dziejow Krakowa opisu bitwy grunwaldzkiej i panegiryku na zwycięstwa Zygmunta. Przy zbiorku jest jeszcze kilka wierszy. Zmarl mlodo ok1520. jego wiersze sa często wymuszone dziwaczne w obrazowaniu srednowiecznym. Mimo naśladowania Wergiliusza i Owidiusza i stacjusza sa nie za dobre.

Z Wojny Pruskiej: pierwotne dzieje polski, ktora jest krajem polnocnym z punktu widzenia starozytnego.

MIKOŁAJ HUSSOWSKI

POETA I EPIK, RODEM Z BIALORUSI, POEMAT DYDAKTYCZNY o ŻUBRZE. TALENT PRZEDE WSZYSTKIM Epicki, bo zaiera tylko garść elegi oolicznosciowych, epigramatow i ode saficka do sw Sebastiana. Najmocniejsza strona była oryginalność, umiejętność i odwaga dawania w tworze literackim wyrazu wlasnemu przezyciu.

PIEŚŃ O ŻUBRZE: oglądał walki tych zwierząt, boi się ich są potrężne okrutne, zamieszkują kraj północny. Poeta jest w tym czasie we włoszech i włosi sa jego odbiorcą a więc usprawiedliwia swoje prostactwo, kreuje siebie na mysliwego z polnocy. dalej opis wyglądu żubra, wszystko jest potężne, wielkie ale autor wyolbrzymia. w zadnym zakątku nie ma takiej istoty tylko w Polsce. od ojca sie nauczył polowac, polował na żubry. Dalej na Końcu jest modlitwa do Maryji.

EPITALAMIUM: napisane na ślub Zygmunta I z Barbarą Zapoloyą,

ANDRZEJ KRZYCKI

Urodzony w Krzyck, z rodu szlacheckiego, siostrzeniec Piotra Tomickiego, biskupa krakowskiego. Jego twórczość to typowa poezja okolicznoscowa, obracajaca się z eguly w kregu malych gatunkow literackich, jak drobne formy pochwalno epickie oraz epigramy. Temaow i natchnien dostarczalo mu Zycie dworu.. znaczna grupe stanowia wiersze satyryczne, godzące w jego nieprzyjaciol. Sa również wiersze ilosne i nieprzyzwoite, a nawet utwory religijne. To typowy poeta dworski, który traktuje swa twórczość jako jeden z atutow na drodze kariery, ale nie bierze go zbyt serio.w jego jezyku i frazeologi widac wpływ augustowskich poetow. Dopuszcza wiersze rytmiczne i rmowane typu średniowiecznego. Ale najczęściej stosuje metra klasyczne, przede wszystkim dystych eligijny, podstawowy wiersz epigramatu.

JAN DANTYSZEK

Gdańszczanin, syn bogatego piwowara i kupca, wyrobil się na jednego z najlepszych dyplomatow swojej dobie. Mamy tu znaczna ilość epigramow, jak przedmowi i epilogi do większych utworow czy zbiorow wlasnyh, wiersze polecające przyjaciol i ich dziela, fikcyjne napisy, epitafia itp. Również szereg elegii, wśród niej pierwsza w naszej poezji elegia milosna, kilka parenez czyli utworow zachęcających np. młodzież do zaniechania pijaństwa, pod koniec zycia spisal zywot wlasny, uprawial także drobne utwory epickie jak epitalamium (na slub) i epinicium (piesn o zwycięstwie). Sa tez utwory polityczne, rodzajj broszur wierszowanych , liryki religijne pisane na wzor humnow brewiarzowych. Jak u wszystkich humanistow silnie brzmi u niego struna aktualna, nuta pedagogiczna i moralizatorska. Jezyk łaciński przypomina raczej lacine mowiona, choc oparta na duzym oczytaniu. Z form wierszowych jak wszyscy humaniści używał dystychu elegijnego i heksametru, pozniej dymetry jambiczne.

KLEMENS JANICKI

Ur w 1516, pochodzi ze wsi Januszkowi, syn chlopa. Pisywa zgrabne wiersze okolicznościowe. Miał opiekunow np. piotra kmitego, wojewode krakowskiego. Miał slabe zdrowe nie mogl duzo podróżować. Wydalzbiorek poezji (elegie) utwory o tresci poltycznej, satyry polityczne na niezgode szlachty, dwie serie epigramow historycznych. Jego lacina jest wyjatkowo czysta, znal gruntownie greke.

5. HISTORYCZNA ROLA STARSZEJ POEZJI POLSKO-ŁACIŃSKIEJ

Poezja poslko lacinska spełniała funkcje podwojna: dawala wyraz natchnienio poetyckim w czasie kiedy nasz rodzimy jezyk zbyt malo jeszcze był uformowany, aby wydac wlasne piśmiennictwo poetyckie, po drugie zas torowala droge twórczości polskiej, kształcąc wrażliwość i kulture literacka zarówno piszących jak czytelnikow-odbiorcow. Pisanie po lacinie było danina dla panującej mody, srodkiem pozyskania protektorow, ale tez skzola inwencji i stylu poetyckiego, dzieki poznaniu poezji antycznej poeta zdawal sobie sprawe czym jest mowa poetyczna w przeciwieństwie do prozaicznej, jakie sa jej podstawy i ozdoby co poecie wolno czego nie co to dobry smak artyzm, sztuka. Z wzorow klasycznych uczono się wyrazac mesli i uczucia za pomoca odpowiednich wyrazow, uczyl się komponowania jednolitych całości uczyl się techniki poetyckiej. Wtedy dla wyrazow lac wystarczylo znaleźć odpowiednie polskie, a poslki styl poetycki, humanistyczny, był gotowy. Spełniała role ogromna która można nazwac rola wychowawcza w stosunku do naszej twórczości poetyckiej w jez Pol.

NA PODSTAWIE ŚREDNIOWIECZA KOSKIEWICZOWEJ

I. PIŚMIENNICTWO ŁACIŃSKIE W POLSCE DO KOŃCA XII WIEKU

6 POCZĄTKI PIŚMIENNICTWA ŁAC.

• ROCZNIKI I DOKUMENTY. Łacina dlatego, że chrzest w obrządku łac.

-roczniki-gatunek dziejopisarstwa, z łac. annus-rok; roczniki były spisane w celu utrwaleni i przekazania potomnym info. o ważnych wydarzeniach. W Polsce najstarsze roczniki byly spisywane pod koniec Xw, kolejny XI, oba annały były kontynuacjamik rocznikow niemieckich. zaczetkiem pierwszego byl Rocznik fuldajski i stanowil kontynuajce tzw Rocznika kolońskiego.

- Rocznik Jordana i Gaudentego trafil do rąk Radzima-Gaudentego, został wywieziony do Pragi.

- Rocznik Rychezy, przekształcił się w rocznik kapituły krakowskiej, oryginal nie zachowal się.

-Dagome iudex.

7. EPIGRAFY

obyczaj umieszczania napiosów na nagrobkach, scheda po stradycji starożytnej. w polsce znamy takich stosunkowo dużo, napis znajdujący się w katedrze gnieźnieńskiej z XIw., przypuszcza sie, ze w grobie tym byli pochowani rzej spośród męczenników, braci eremitów. Najobszerniejszym i najbardziej kontrowersyjnym jest nagrobek Bolesława Chrobrego. Napisy były też na budowlach, świątniach, tympanonach (na tympanonie kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu.

8. HAGIOGRAFIA

gr. hagios-święty, graphein-pisać. Hagiografie od początku służyły chrześciajństwu. Bohater-święty, dobry, charyzmatyczny, cnotliwy, prawdziwy chrześcijanin, wzór do naśladowania, osoba historyczna. Był kult miejsc z nimi związanych, ich ciał i wiara w cuda. Rozwój piśmiennictwa hagiograficznego poprzedzono tradycją ustną, co sprzyjalo tworzeniu sie legend. Za najwcześniejszy uważa się Żywot św Antoniego, egipskiego ascety, utwór po grcku, napisany ok 360r. Główne formy hagiograficzne, czyli tematy: passio(pasje, przedstawnienie życia męczenników) i vita(żywot), powstało miracula(opis cudow za życia i po śmierci). W kościele wschodnim wnosiły one humor i fantastyke, pisywano od IVw, w kościele zachodnim od Vw, nad zbieraniem czuwał Augustyn, który zabraniał fałszowania. Inną odmianą było translatio(czyli przeniesienie ciała męczennika z jednego miejsca w inne, bardziej odne i uroczyste. Coraz częsciej powstawały legendy(legenda-to co przeznaczone do czytania), do historri doczepiano jakies inne fakty vczyli np, opis narodzin, czas dzieciństwa. Stopniowo przenikały do obrządku liturgiznego, co sprawiło przekształcenie sruktury kolejnych żywotów, zaczęto je ukladać w porządku zgodnym z kalendarzem kościelnym-nazwano to menologiami. Przenoszeie legend z Europy na grunt Polski odbyło się dzięki zakonom żebrzącym (dominikanie).

• Żywot pierwszy św Wojciecha, czyli Vita Prior. Powstal w latach 998-999 w Rzymie, w benedyktyńskim klasztorze, jego autorem był włoch, Jan Kanapariusz, zakonnik. Wartość rzetelnego przekazu biograficzno-historycznego miesza się z konwencjonalnością hagiografii, polegającego na uformowania postaci świętej. Narracja toczy się z e zwykłym w hagiografii porządkiem(1pochoidzenie i wczesne okresy życia, 2-dzialalnosc, 3okolicznosci męczeńskiej śmierci). schemat vita zespolił się z passio, w całości są porozrzucane fragmenty miracula. Wojciech urodził się jako ładne dziecko w dobrym chrześcijańskim domu, zachorował co spowodowało, że oddał życie Bogu, opis bohatera jako biskupa, wiele jego cnów, opis widzeń sennych które miały sens proroczy. Śmierć z rąk pogan(prusy). Z jednej strony jest on przedstawiony jako cnotliwy człowiek, a z drugiej jako egoista, człowiek pyszny i gwałtowny. Drugi obraz bohatera ujawnia się wbrew intencjom autora (np. nieporozumienie wojciecha z rodakami). styl pozostaje prosty przejrzysty, plastyczność opisu.

• Twórczość Brunona z Kwerfurtu. Niemiecki benedykt. Przebywał dwukrotnie na dworze Chrobrego. W jego twórczości interesuje nas obszerny żywot św Wojciecha oraz zaginiona dziś pasja tego świętego, powstała uż po 1003r, a także dwa inny utwory napisane w Polsce i ściśle zwiazane z losami kraju: żywot zamordownych w eremike misjonarzy(tzw pięciu braci męczenników) i list skierowany do króla niemieckiego Henryka II. Żywot drugi św wojciecha, biskupa praskiego i męczennika, czyli Vita alerta. powstał w II pol. 1004r. w Rzymie, dopracowywany w niemczech i na wegrzech. tekst zachowal sie w 2 redakcjach(krotka i długa). Bruno wprowadzilliczne dugresje i tok nie jest tak uporzadkowany jak w Żywocie piewszym, o tematyce eligijnej, moiralno budującej i historycznej. w red krotszej nie uwzglednil cudow. Nowością jest konstrukcja bohatera pozwalająza ujrzeć zmienność i psychologiczną złożoność ludzkiej osobowości-konstrukcja dynamiczna. Równoległóść cnót i wad, miało utwierdzic czytelnika w potrzebie rozwijania cnót i tępienia wad. Odmiana moralna wojciecha nastapiła gdy wyniesiono go na biskupstwo. heroizm ukazany przez skontrastowanie jego dzialania z lekliwością. Kostrukcja opiera się na połączeniu vita i passio. Styl kwiecisty i ozdobny, zblizony do retorycznej sztuki trudnej mowy, bogata metaforyka spiętrzone porównania i epitety.

• rodzime żywoty św. Wojciecha. gównym ośrodkiem kultu pozostało Gniezno. Sanctus Adalpertus-fragment biograficzny przed przybyciem s wojciecha do Polski, idyllizuje Wojciecha.

Hagiografia lat XIIIw i XIV-

• niezwykle w tym czasie popularna byla hagiografia, np: Żywot św Kingi, Żywot św. Jadwigi

• święty był budowany z cech własnych z danych biograficzno-hist, ale rowniez ze schematow cnot czy meczenstwa, jego historia obrastakla w legendy

• hagiografia to forma ktora niezwykle silnie, istniala w kulturze, byla mocno zwiazana z kultem, kult byl wazny w sredniowieczu,

• do XIIIw byl to gatunek elitarny pozniej zaczelo sie to zmieniac,

• postać św miala kontrastować z pogańskim magiem, nadprzyrodzona zdolnosc dawala miejscowym poczucie bezpieczenstwa,

• miracula, najczesciej byly gromadzone podczas procesu kanonizacji, badź poprostu utrwalenia wiedzy o cudach

9.MODLITWENIK GERTRUDY

Gertruda uchodzi za pierwszą pisrkę w dziejach Polski. Zm w 1108, córka Mieszka II i Rychezy. Pierwsze lata spędziła w Polsce, przypuszcza się, że przebywała w klasztorze niemieckim, co zdecydowało o charakterze pobożności. Pożniej po smierci ojca i wyganniu znalazła się w niemczech, w 1039 rodzina powróciła do Polski,-kazimierz odnowiciel doszedl do wladzy. Ona została wydana za ruskiego księcia Izasława(księstwo kijowskie). Urdziła 3 synów, Jaropełk-Piotr zwany w modlitewniku jedynym ur w 1050. Izasław objął tron, panowanie nie było spokojne, szukał wsparcia u papieża, cesarza i Bolesława Śmiałego, co wiązało się z podróżami rodziny do Polski. Po śmierci Izasława(poległ w bitwei 1078r) Gertruda została n Rusi, byc moze chciala osadzić na ronie swego syna, Jaropeł tak samo szukał pomocy w Polsce, lecz nie wyjednał wsparcia u Władysława Hermana. W 1085 byl w Polsce, pozniej niedlugo zmarł. Gertruda żyła jeszcze długa zm. 4,01,1108r, nie wiadomo gdzie pochowana.

Modlitewnik...-to zbór łac. modlitw, mieści sie w kodeksie Codex Gertrudianus. Kodeks ów zawierał początkowo tylko Psałterz, został ofiarowany przez arcyb. Egberta katedrze ś Piotra w rewirze. w XI stał się własnością palatyna Ezzona, w spadku przeszedł na jego córkę Rychezę, będąc modlitewnikiem rodzinnym, rycheza przekazala kodeks swojej córce Gertrudzie, w posiadaniu, której miał on pozostac międzu 1039 a 1087r.Zmieniając póżniej właścicieli trafił do kanoników w Cividale del Friuli, gdzie jest do dziś.

Wobecnej postaci kodekst składa się z 4 częsci:

1) kalendarium dotyczące spraw polskich, powstałe w Krakowie, odczas kolejnych pobytów w Polsce Gertrudy

2) Folia Gertrudiana, czyli Modlitewnik Gertrudy, zawierający Modlitwe Gertrudy, ozdobione 4 miniaturami w stylu bizantyńskim.

3) Psałterz (Psalterium Egberti), dopełniony tekstami modlitewnymi, ozdobiony miniaturami, sa tam teksty przypisywane Gertrudzie.

4) Fragmenty liturgiczne rozmaiotego pochodzenia.

W kodeksie jest 96 łac. modlitw Gertrudy, były one pisane w latach 1078-1087 lub 1084-1087 zwpisywane tą samą rką, należącą do właścicielki bądź jej kapelana. Często powtarza się zwrot ego Gerturda co świadczy, że jeśli nie ona sama je pisała to napewno z jej udziałem. Modlitwy są najpewniej rozwiniętymi apologiami, czyli samooskarżeniami grzesznika stosowanymi w raktyce penitencjarnej, wypowiadanymi we wstepnej czesci liturgii mszlanej. Praktyka ta miala charakter pokutny zawierala pierwiastek osobisty i podmiotowy. Utwory pisane byly podniosłą prozą lacińską, niekiedy wpadaly w tok psalmow( frag psalmow sa czesto cytowane), to znow naśladujące stylistykę litanijną sprawiają wrażenie dziennika intymnego. Widzimy kobietę rozdartą głębokimi sprzecznościami duchowymi, nadającymi piętno tragizmu. Gertruda czuła się samotna, wyobcowana i osaczona przez wrogow widzialnych i niewidzialnych. Żyła w strachu, poczuciu zagrożenia, szukała oparcia w religii. jej egzystencja była zawieszona pomiędzy nierealnym, upragnionym dobrem a realnym, otaczającym ją złem. Chciala byc pokorna pelna milosci, a jednak uznaje siebie za grzesznice. Błagała Boga o łaskę i miłosierdzie(bezpośrednio lub przez pośredników). Swoją wiare wykazywala w sposób podniosły i emocjonalny, odczówamy też pragmatyzm(za swe oddanie oczekuje od Boga pomocy). Pragnie zniszczenia wrogów. Jej pragnienia i prośby grmadzą sie wokół syna(głównie). którego bardzo kocha, ale che nagiąć d swych planów, zgodnie z wolą matki Piotr miał dokonać jakiegoś wielkiego czynu. Zwracała się do Marii z prośba o ochornę dziecka, która sama jako Matka powinna rozumieć jej wielką troskę. Prawda, że syn byl grzeszny, ale przecież Jezus zbaił grzeszników. Grtruda chciała być miłościwa, ale była też rządna władzy, mściwa.

10.GALL ANONIM

-nazwał go tak Marcin Kromer

-wprowadził słowo Patria-ojczyzna

Kronika

-spisana w latach 1113-1116

-głównie o Bolesławie Krzywoustym

-korzystał z Rocznika dawnego, Pasji s1). Wojciecha, tradycji ustnej, dokumentów, kalendarzy.

-układ rocznikarski, chronologiczny

-dzieło podzielone na 3 księgi

1-polscy królowie i książęta do poczęcia Bolesława, przez Judytę. (przedmowę stanowi list o treści pochwalno-dedykacyjnej, skierowany do dostojników dworu i kościoła, po licie jest wierszowany Skrót i dalej prozaiczna przedmowa, w części prozaicznej jest umieszczona chronografia)

2-wczesny okres życia Bolesława, od narodzin 1085-po 1109r.(otwiera List skierowany do bp Pawła i kanclerza Michała, po, którym znwów Skróto treści autotematycznej.)

3-dzieła księcia będącego już w pełni władzy i sukcesów militarnych, począwszy od walk z Pomorzanami pod Nakłem w 1109r Az po rok 1113, na którym relacja nagle się urywa, bez zakończenia literackiego.(poprzedzona Listem do czcigodnych kapelanów książęcych i innych zacnych duchownych, wierszowany skrów-panegiryk na cześć, ku czci Bolesława.)

-utwory poprzedzające zawieraja wiele info na temat autora i odbiorców

-autor-świadomość pisarska, wższość godność twórcy, nazywa siebie pisarzem, autorem, artysta; zestawia swoja role z funkcja poety, utrwala przeszłość. Korzyztal z form retorycznych, jego dzieło jest połączeniem pracy i talentu;

-przedmowy napisane zgodnie z ars dictandi i według ogólnych zasad komponowania wstępów, wynikających z retoryczneej teorii mowy, co obowiązywało listy w XIIw.(połączenie koncepcji epistolograficznych z exsordialnymi). Styl przedmów różny: bełkotliwy, dziecięcy, chłopięco-nieudony, jest w istocie kunsztownym, pełnym metafor i porównań, bogato zdobiony figurami retorycznymi sposobem mówienia, co pokazuje znakomite opanowanie zasa ars dictandi.

-wizerunek Bolesława: zgodnie z ówczesnymi konwencjami,( Gall znał dwa wątki współczesnej sobie teorii bohatera:1.ujmowanie bohatera w kategori duszy i ciała, wziął się ze starożytności, 2. Kreowanie bohatera poprzez eksponowanie wybranych zalet jego duszy i ciala). Wizerunek ksiecia opowiada o zasadniczych ryzach pojeciu herosa. Pochwala bohatera, autor zatrzymuje się na Bolesławach przy opisach(w ten sposób wynosi Krzywosutego jako ze przejąl cechy swych poprzednikow, męstwo i mądrość), wobec zatargu Śmiałego z biskupem kronikarz zatrzymuje powściągliwość, ta ostrożność wynika z pełnionej funkcji kapelana na dworze królewskim. Doskonały wódz i rycerz(obraz ten zaciemnia zbrodnia dokonana na bracie XZbigniewie)

-autor dokonuje selekcji wydarzeń i skupia je wokół Bolesława Krzywoustego. Stają się one w ten sposób czynami (gesta, facta), służącymi jego pochwale.

-gesta:organizacja materii pisarskiej znamienna dla historiografii europejskiej, średni. Gesta miały zaplecze w ustnej eopice heroicznej, wyrosły z starożytnej biografistyki historycznej oraz z chrześcijańskiej literatury hagiograficznej. Ukształtowały się dwa gatunki:kościelny i świecki. Geste z czasem stało się nazwą gatunkową starofrancuskiej epiki rycerskiej.

-narrator-caly czas obecny, demonstruje cheć podtrzymania kontaktu z odbiorcą, narracja w 3os., która przeradza się w subiektywna 1os. Zdarza się to najczęściej na początku lub koncu rodzialu. Potrafi bronić swoich racji, nie ukrywa charakteru panegirycznego. Przyjeta technika sprzyja prezentowaniu wlasnych ocen i postaw. Koncepcja dziejów Galla zakłada ścisłą zależność historii ludzkiej od pierwiastka nadprzyrodzonego.

-tok opowiadania posiada strukturę annalistyczną, porządek chronologiczny faktów, stanowiących małe całostki narracyjne. Sposób prezentowania zdarzeń jest poddany rygorom artystycznym, co świadczy o mistrzowskim opanowaniu techniki pisarskiej.

-styl artystyczny kształcił się pod wpływem ars dictandi, z czym zapoznal się we Francji(tam gdzie Hildebard)

-proza Galla przeplatana była frag. Wierszowanymi

-kunsztowność prozatorska, bogactwo artystycznych środków (metafor, aliteracje epitety, porównania, efekty dźwiękowe, adominacje). W stylu prosu możemy zaóważyć dwoistość:frag dyskursywne wykazują wysoki stopień retoryzowania i ozdobności językowej, podczas gdy narracja bardziej surowa

-w kompozycji jest zasada triadyczności(3-liczba symboliczna)

-zgodnie ze zwyczajem była recyowana na dworze przez swego twórcę, a tekst jej był ulozony z Myśla o dalszym odtwarzaniu przez inne osoby-takim przeznaczeniu dziela swiadcza bezpośrednie zwroty do słuchaczy, rozne formy eksponowania osoby narratora i przeplatanie rytmicznej i rymowanej prozy utworami poetyckimi, przeznaczone do wykonywania wokalnego.

UTWORY POETYCKIE GALLA

Kunsztownie zrytmizowana proza Kroniki, uzyskiwala miejsami taki stopień regularności, że przeradzała się w wiersz.(sylabowiec).Gall wprowadzil 7z 14 najpopularniejszych form wierszowych, rymowal dwie ost. Sylaby. SpoSpośród 40 utworów tylko 8 zdradza właściwości samodzielności (prosi metrum-techniki przeplatania wiersza i prozy).wsród tych wiersz można wyróżnić:

-3 epilogi, epilogu-zakończenie, tak nazwał Gall utwory poetyckie będące na początku trzech ksiąg kroniki, funkcja:zapowiadają treść.

*epilog I-epicka pieść o cudownym poczęciu Bolesława i narodzinach (56wersów, 14 strof rytmicznych, ambrozjańskich 8a 8a 8b 8b), przwodzi na pamięć miracula

*epilog II-niewielki 12 wersowy utwor o budowie dwudzielnej (dwa pierwsze wiersze posiadają strukturę iloczasową, pozostałe są sylabowcami; 15 zgł z cezurą), jest to pierwszy w naszej literaturze wiersz poświęcony w całości twórcy, jego dziełu oraz pracy pisarskie, drogi jaką przebył po świecie, prosi o wstawiennictwo u opiekunów.

*epilog.III- zaiera pochwałę wojennych czynów księcia Bolesława, , jest najdłuższy liczy 60 wersów, podzielonych na 20 strof 3wersowych rymowanych aaa, bbb, ccc…, jest to rzeczywisty epilog, będący skrotem i streszczeniem następującej po nim trzeciej ksiągi, treść: pochwała Boga, Bolesława, jego walk,

-2pieśni, Cantilenae - cantilena znaczy piosenka, są dwie o zdobyciu przez Bolesława Krzywoustego Kołobrzegu i rozgromieniu Pomorzan, z czego wyszła pieść radujących się rycerzy z dostępu do morza. Ułożone 15 zgłoskowcem. Wysławiają Bolesława.

-2 utwory zbliżające się formą do mowy lub modlitwy, czyli mowa pobudka bitewna, włożona w usta Kazimierza Odnowiciela, oraz modlitwa do Boga o poczęcie przez Jadwige syna, wyłożoną z ust mnichów z klasztoru Św Idziego w ST gilles.

-żal pośmiertny, czyli Carmen lugubre, jest to żal po śmierci Bolesława Chrobrego, wkomponowany w tekst ksI, jest to planctus, czyli Plankt(pojawił się w lac twórczości zachodu jao kontynuacja staroż. Pieśni żałobnych i tradycji judaistycznej).pieśń liczy 30 wersów, 10 strof, o identycznej budowie jak Epilog III (15 zgł. Należał do ulubionych form poety). Jest to liryczny monolog, wypowiadany przez osobę stanowiącą personifikację Polski-lamendująca wdowa, rozpaczająca ojczyzna, liczne pytania typu czemu odszedłes(refleksja ubi sunt?)? Nawiązanie do tematyki rytuału pogrzebowego rycerskiego i obrządków pogańskich. Ostatnia strfa przechodzi w zwrot do czytelnika, aby i ten się wzruszył.

Utwory poetyckie Galla są bardzo różnorodne, były z pewnością odśpiewywane do wtóru instrumentu (cytry?), przypuszczalnie ich teksty były podkladane pod melodie już znane.

11.WINCENTY KADŁUBEK

-pierwszy pl twórca o przeszłości narody, syn komesa Stefana, ur może ok 1150, kształcił się w szkole katedralnej w Krakowie, pod kierunkiem Amieleusza. W Krakowie należał do scisłego gorna Kazimierza II Sprawiedliwego, jako kapelan, póżniej byl w klsztorze cystersow w Jędrzejowie i został pochowany w tamtejszym kościele. Jeśli jemu wierzyć napisanie kroniki zleciuł mu książe Kazimierz. Kadłubek starał sie odtworzyc wolę władcy i jego wymagania. Praca pisarska rozpoczela sie okolo 1190r i trwala jeszcze w 1205 i zostala przerwana w 1208, podczas przyjecia przez wincentego godnosci biskupiej.

KRONIKA POLSKA

-przedmiotem kroniki sa tematy od najdawniejszych do 1202r. konczy sie na zdaniu dotyczacym Władysława Laskonogiego.

-Kronika Polska dzieło przełomu XII i XIIIw.

-budowa: podzielona na 4 ksiegi, 3pierwsze maja forme dialogu, prowadzonego przez arcbp Jana i bp krakowskiego Mateusza, w 4 jest narracja. Każda zaczyna się od wstępnego Incipit.

*ks I-przedstawia pochodzenie narodu i państwa w świetle legend i podań etnogenetycznych(podania wielkopolskie-popiel,małopolskie-krak i smok, Wanda, o podstępie Lestka z kolcami), w ten sposób zwraca uwage, zeprawdziwa kolebka byla ziemia krakowska.

*ks II-okres od założenia dynastii Piastów po konflikt Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem i upadek Zbigniewa.

*ks. III-dzieje zwyciestw Krzywoustego na Pomorzu, i dalsze losy kraju w okresie rozbicia dziel., do śmierci ks. krakowskiego Bolesława Kędzierzawego w 1173r.

*ks. IV-wstapienie na tron krakowski Mieszka Starego 1173, a urywa na 1202r.

Całość dzieła jest poprzedzona Prologiem, zwiastowanym nagłowiekm Incipit Prologus....(progol otwiera opowieść o starożytnych postaciach, są przedstawione pobudki jakie kierowały pisarzem, pożniej mówi o tym ze to Kazimierz polecil jemu spisanie dziela, pozniej odwoluje sie do kompetencji czytelnikow.

-dialogowosc 3 pierwszych ks, byla czyms wyjatkowym, bo tej formy unikalo kronikarstwo. dwoch ozmwcow wybal na podstawie ich dojralego wieku i wiarygodnosci, wobec siebie zastosowal literacka konwencję świadka dialogu. role rozmow ksI=III zostaly wyrażnie rozdzielone: Jan-inicjator rozmowy, stwaia pytania, komentuje wypowiedzi, wzbogaca ich tresc, Mateusz-narrator, przedstawiajacy przebieg wydarzen historycznych, oceniajacy bohaterow.

-narracia IV księgi. zaiwra narracje lat 1173-1202,czyli okres znany mistrzowi z autopsji, przyjmuje na siebie role narratora, ta zmiana ożywila i zdynamizowala narracje, tematyką są walki, spory itp o tron senioralny krakowski. w 5 rozdziale Ks IV zostakl zawarty wizerunek idealnego wladcy Kazimierza II, ktory jest dobry i sprawiedliwy, stanowi przeciwienstwo Mieszka. Wincenty byl stronnikiem politycznym Kazimierza.

-dzieło Wincentego zdradza jego oczytanie, i erudycje. jego wiedza prawniczo-hist jest budowana na dzielach starozytnych.(znajomosc Cyerona, Horacego, Wergiliusza, Kwintyliana i wielu innych), czytal wielu pisarzy sredn., w mniejszym stopniu odwolywal sie do Biblii i do prawa kanonicznego.Sposob wypowiedzi zdradza sklonnosc do dialektycznego rozumowania.

-styl kroniki trudny i ozdobny, chetnie poslugiwal sie alegoria i personifikacja, stosowal ornantus difficilis.

WIERSZE W KRONICE POLSKIEJ WINCENTA KADŁUBKA

Kronika zostala wzbogacona licznymi tekstami wierszowanymi(cytaty z dziel pisarzy staroż. i te kroe wyszly spod jego piora-ok 40 frag poetyckich.

-na pierwszy plan wysowa sie obszerny dialog, wtopiony w ost ksiege po naglym zgonie Kazimierza II "nie jest wstydem wobec bólu", sklada sie z 174 wersow, ujetych w srofy sekwencyjne,, kazda para strofek ma jednolicie rymowane dwa pierwsze wersy, uroczysta i lityrgiczna forma pieśniowa, budowa dialogowa, personifikacja pojec t.j. wesolosc, zal, wolnosc, sprawiedliwosc, roztroposc,(cartamen) czyli ewokowanie zasady przeciwstawienia sprzecznych pogladow i postaw. zbudowany z zasada obskurtyzmu, sens doslowny mija sie ze znaczeniem przenosnym. koniecznosc deszyfracji znaczen. zostala napisana w zwizku ze zgonem Kazimierza II, uwazany za utwor zalobny, uchodzi tez za utwor weselny bo przedstawiono w nim zaslubiny, utwor alegoryczny o tresci politycznej, nawiazujacy do sytuacji zaistanialej po smierci krola. wesolosc i zal to dwie glowne postacie, ktore moga oznaczac dwa stronnictwa prokazimierzowskie i opozycje. ciemny i zawily styl.

-psalmodia włożona w usta mnichow klasztoru św. Idziego, zwrocona do Boga pieśń pochwalna, blaganie o potomka dla krolewskiej pary.elementy przyrodnicze majace wesprzec prozbe.

-panegiryk ku czci arcybp. Piotra

-piosenka biedaka obdarowanego przez B. Śmialego"Nikt sie nie dziwi słomie, jezeli sie w popiul rozziewa", zapozyczona od Galla, wyslawia zalety krola i glosi jego chwale

-bajka o garnku i skale "Garnek, ktory zderzy sie z kamieniem", parafraza bajki Awianusa, przytoczona w kontekscie walki Kazimierza z Rusinami pod Brześciem w 1182r, wojska ruske przegraly, rozbile sie o wosjka krola, jak garnek o skaly.

II. PIŚMIENNICTWO ŁACIŃSKIE I POLSKIE XIII-XIV WIEKU

12.KAZNODZIEJSTWO

-przyczyniło się do rozwoju homili-czyli tekstow nabożeństw, frag. objasniajacy, slużacy zakonnikom, księżom, forme spopularyzowali Ojcowie Kościoła,

-ogólne napomnienie 787, czyli obowiazki duchowienstwa

-XII kaznodziejstwo wkroczylo na nowa droge, dzieki reformom Grzegorza VII, wtedy to uksztaltowalo sie sermo

-sermo-typ kazania, uprawianego glownie w szkolach katedralnych oraz w powstajacych uniwersytetach, teoria sermo byla kodyfikowana w podrecznikach ars praedicandi, rozwój kaznodziejstwa stworzyl zapotrzebowanie na nowe podrecziki

-pomocami dla kaznodziejow staly sie masowo ukladane zbiory kazan po lac, wyglaszane w jez. narodowym. Byly dwa rodzaje takich zbiorów: 1)sermones de tempore-kazania na wszystkie niedziele roku kościelnego, 2)zawierajace przemowienia na uroczystosci zwizane z dniami swietych od Andrzeja do Katarzyny. Jednoczesnie zaczely powstawac tzw sermones de communi(obejmujace kazania np. z okazji poświecenia oltarza, wizytacji klasztoru) lub tzw. sermones ad varios status(kierowane do roznych grup spolecznych i srodowiskowych np. do rycerzy, kupcow itd)

-kaznodzieja powinien odznaczac sie swietoscia i byc madry i uczony

-budowa kazania(z kilku czesci): Wstęp(temat+protemat+modlitwa), Rozwinięcie(wykład+argumentacja, dowody+dalsze rozwiniecie z przykladami), Zakończenie(podsumowanie+cytat+mowa końcowa+Amen)

-najslynniejsi kaznodzieje:Bernard z Clairvaux, Piotr Cantor, Stefan de Bourbon, Jan Herolt

KAZNODZIEJSTWO W POLSCE

-wplyw na zmiany mial sobor lateranski 1215r., gdzie byla delegacja polska z Henrykiem Kieticzem i Wincentym Kadłubkiem

-powstala siec parafii, wprowadzono przymus parafialny,

-znani: Peregryn, Jan z Olkusza, Mikołaj

-ważna była działalność zakonów żebrzących:dominikanie i franciszkanie

-ożywienie uczonego kaznodziejstwa miało miejsce w Polsce w XIVw, uczyli sie rowniez poza granicami

-wladny sprowadzali wybitnych teologow i duchownych t.j. Jadwiga i Władysław Jagiełło

-kaznodziejstwo miało rozkwitnąć dopiero w XVw.

13.POEZJA KOŚCIELNA

-w kosciele zachodnim uksztaltowaly sie dwa typy nabożeństwa: msza i nabożeństwo pozamszlane-brewiarzowe

-liturgia mszlana: skladala sie z modlitw, piesni, czytań

-lit. brewiarzowa: skladala sie poczatkowo wylacznie z czytań oraz ze spiewow psalmicznych

-XI-XIII najwazniejszy okres rozwoju wszystkich gatunkow poezji liturgicznej

-mszał to ksiega liturgiczna

-pieśń liturgiczna- utwór słowno-muzyczny, przeznaczony do wykonywania chóralnego o obrębie nabożeństwa. Wyrażała zbiorowe emocje religijne. Zawieraly przeważnie prośby o łaskę, opiekę, wstawiennictwo, kierowane do Boga lub świętych, byly też pochwalne. Odznaczały sie stylem prostym, dalekim od retorycznej ozdobności. Istniały dwa systemu wierszowane:tradycyjny, odzoedziczony po starożytności klasycznej, wspierającego sie na iloczasie i popierajacego antyczne formy stroficzne i gatunkowe; oraz nowego powstalego w wyniku zaniku iloczasu, stosującego sylabizm ścisły, rymy.

- za pierwszy w Polsce łac. utwór liturgiczny uważa się za sekwencję o św Wojciechu "Tego dnia świątecznego"

-poezja lit. pozostala w swej masie anonimowa, ukladali ją przeważnie zakonnicy oraz duchowni świeccy, powstawala przede wszystkim w diecezji krakowskiej, Gnieźnie, poznaniu i na Śląsku.

-polska poezja lit. rozwinela sie na podstawie form zachodnich

GATUNKI

• Hymny-był podnisłą formą liryczna ku czci Boga, przeznaczoną do śpiewu chóralnego. Kształtował się na podłożu wzorów psalmicznych. Były hymny proste, które nie podobały sie Kosciolowi, pozniej hymny rytmiczne, hymny lacinskie stosujace technike iloczasową, hymn średniowieczny(strofa ambrozjańska. Niezwykle prosty humn, z kilki najczesciej 8 strof, odśpiewywanych na tę sama melodię, ostatnia zwrotka zawierala tzw. doksologię-pochwale osob Trójcy Św., twórcą takiego hymnu był Ambroży

*drugim twórecą wybitnym u schyłku starożytności był Prydencjusz

*w okresie sredniowiecza humny sie rozwijaly i upowszechnialy, tworzyl np Seduliusz, Wenancjusz, Teodulf z Orleanu

* najbogatszy rozwoj tworczosci hymnicznej nastapil w wiekach XII i XIII, we francji ukladali je wybitni filozofowie i poeci (bernard z Clairvaux, Piotr Abelard), forma hymniczna nie ulegala w sredniowieczy wiekszym zmiano. urozmaicono tylko strukture strof, roznicujac ich wielkosc, dlug. wersu, a takze schemat rymow, ta sama melodia do kazdej strofy zostala.

*we wczesnym sred wyodrebnily sie hymny procesyjne, byly one pozbawione doksologii, a po kazdej zwrotce pojawial sie refren

*powstawaly tez komentarze do hymnow

*w Polsce pierwszym autorem hymnu był Wincenty z Kielczy (hymny w Polsce powstawały od XIIIw) powstalych hymnow w Polsce jest ok. 60, wiekszosc poswiecono swietym i przewaznie rodzimym, rytmiczne teksty hukniczne sa w swej masie anonimowe. wiadomo ze powstaly w XIV i XVw w srodowisku dominikanskim, zwlaszcza w Małopolsce i na Śląsku. Polscy autorzy korzystali z zachodich wzorów.

• tropy-drobne pieśni liryczne, powstające w wyniku podkladania tekstu pod melodie śpiewu liturgicznego *piesni tropowe dzieli sie na mszalne i brewiarzowe. nazwa wywodzi sie od gr. tropos oznaczajacego termin muzyczny, tonacje, rowniez piesn i melodie. zaczely sie pojawiac juz w VIII-IXw na terenie Galii, na podłożu liturgii rzymskiej. Nie posiadaly jednolitej formy literakiej. w Tropach wierszowanych czesto pojawia sie strofa 4wersowa z rymami aaaa.... o rozmaitej dlug. wersu. opularność tropów w sred. była ogromna.*były tropy do Gloria, Kyrie eleison. Zbiory tropów nazywały sie troparia.

• sekwencje-byly lirycznymi piesniami liturgicznymi, odspiewywanymi w obrebie oficjum mszalnego. stanowily wyodrebniona formalnie odmiane tropów. *wiersz allelujatyczny-drobna forma liryczna, wystepujaca od VIw w mszalnej liturgii rzymskiej, odśpiewywany przed Ewangelią.*nazwa sekwencja poczatkowo odnosila sie poczatkowo tylko do melodii, podczas gdy tekst słowny okreslano mianem prosa. Rozwój sekwencji w zach. chrześcijaństwie przypadł na wieki IX-pol XVI i przebiegal w 2 fazach.1. wydala utwory bardziej zblizone do prozy niz poezji, nie uksztaltowane artystycznie 2. w okresie od końca XIw do pol XVI, kiedy sekwencja osiągnęła pełnię rozwoju i dojrzałość formalna, uderzajaca secha tych sekwencji stala sie parzystość zwrotek (identyczna budowa kazdych dwóch kolejnych zwrotek).*Do niezwykle popularnych schematów strofy sekwencyjnej należał układ: 8a 8a 7b+ 8c 8c 7b.*żywiołowy rozwój przypadł na XII i XIII, a astępne stulecia przyniosły regres.*Europejskie sekwencje przywędrowały do Polski wraz z zachodnimi mszałami i gradułami.* W XV i pocz XVIw sekwencja należała do najbardziej produktywnych gatunków poezji liturgicznej w Polsce.

• oficja rymowane-cykl utworow lirycznych, przeznaczony do odśpiewywania podczas nabożeństw pozamszalnych. Zasadą spajającą utwory była wspólna tematyka. najczestszym tematem były: zywoty sw.Kompozycja cyklu była ściśle zależna od porządku nabożeństwa brewiarzowego i zgodna z kolejnymi jego "godzinami". W skład cyklu wchodziły pieśni reprezenyujące różne gatunki liryki liturgicznej, Forma wierszowana była urozmaicona: operowano różną ilością i długością strof i o różnych schematach rymowych.*dzieje oficjum rymowanego w Polsce otwiera wspomniany już wcześniej cykl ku czci św. Stanisława, autorstwo przypisuje się Wincentemu z Kielczy.*dwa XIII wieczne oficja o Stanisławie i o Wojciechu otworzyły serię utworów postających w Polsce w następnych stuleciach.

FORMY I NURTY ŻYCIA TEATRALNEGO

1. TEATR I DRAMAT W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ

W Vi i VII wieku gasła wiedza o dramacie antycznym, wiedza ta była podtrzymywana tylko przez erudytow kościelnych i histrionów, uważanych za spadkobierców starożytnych mimów. W świecie zachodnim w średniowieczu wykrystalizowaly się nowe formy dramatu, mająca swe korzenie w liturgii łacińskiej. Czynniki wpływające na rozwój dramatu to: teksty dialogowe na mszy, oraz widowiskowość nabożeństwa, sa to tzw dramaty liturgiczne, których aktorami byli uczestnicy nabożeństwa wraz z celebransem.

Bardziej teatralny charakter miały tzw oficja, gdzie persony już były w kostikumach, złożone z dialogów i śpiewów. Przedstawienia zwane dramatami właściwymi, same operowały akcją, układane na kanwie NT lub ST, ich celem było nie odtworzenie historii ale samodzielne kreowanie fikcji artystycznej i kreślenie pogłębionego psychologicznie rysunku postaci. Inscenizacje takie rozwijały się od X wieku, w XVI wieku zostaly zakazane przez sobór trydencki. Najbardziej znane tematy to pasja i zmartwychwstanie Jezusa, obrządki Wielkiego Tygodnia, poźniej również Boże narodzenie i Niedziela Palmowa. Za najstarszy dramat wświecie zachodnim uważa się Nawiedzenie Grobu (Visitatio Sepulchri).

Ok. XII zaczęły się pojawiać inne formy dramatyczne, np. misteria (czerpiące z Bibli ale chetnie poszerzające tematyke o apokryfy, hagiografię). Rezygnowaly z symboliki i tematyki typowo religijnej, skupialy się na samej akcji ujmowanej dosłownie, a nawet w sposób naturalistyczny, niekiedy wielowatkowe, kompozycją zbliżone do epiki, z czasem usunięto je z terenu światyń, kościołów, na place i rynki miejskie i tutaj przenikaly do nich jezyki narodowe, które wypieraly lacine. Ciagi misteryjne składały się z wielu czesci i czasem trwaly nawet kilka dni. Istniały kostumy i ozdoba sceny (inscenizacja). Obok postaci ludzkich występowały nadprzyrodzone (aniołowie).

Inny rodzaj znawy miraklami, chetnie korzystal z hagiografi i apokryfow, opowiadal o cudach. Informacja o nich pochodzi z Anglii. W miraklach najczęściej pokazywano upaek grzesznikow którym pomagala NMP.

Odrębne miejsce wśród dramatyczno-teatralnych gatunków sredn. Zajmował moralitet, rozwijający się na przelomie XIV XV w. i w XVI głównie na obszarze Niemiec, Angli, Hlandii, Francji. Ukazywały los człowieka (homo- czyli każdego), który w obliczu zagrozenia śmiercią wyzwalal się od ziemskich pokus i wkraczal na droge cnoty, dostawal odposzczenie win. Miały przedstawic symboliczna drogę ludzkości. Motywem znamiennym dla fabuły yła psychomachia, przybierajaca postac zmagań upostaciowanych cnot i przywar. Znane to np.: Mankind (ludzkość).

W twórczości dramatopisarskiej średniowiecza pojawily się odwolania do wzorow komedii rzymskiej (tragedii również). Korzystano ze scholiów lub z dzieł gramatycznych.

Stulecie Xii wydało nowy gatunek, posługujący się dystychem eligijnym, czyli klasycznym metrum łacińskim zwany komedią eligijną. Głównym osrodkiem była Francja. Była literackim produktem autorów-erudytów, tworzących w klimacie szkół katedralnych, pod wpływem znamiennego dla „renesansu XII wieku” zainteresowania starożytnością. Tematyka zazwyczaj przygodowo miłosna. W konwencji komicznej lub sentymentalnej. Dialogi przeplataly się z narracją. Krąg odbiorców musiał być elitarny.

Histrionom (lub jokulatorzy) to wędrowny aktor, wystawiający swieckie popularne widowiska. Uważa się ich za spadkobierców mimów, którzy odziedziczyli wzroy późnoantycznych przedstawień pantomimicznych oraz różne odmiany satyryczno-obyczajowej farsy. Kościół nie był im przychylny.

2. POCZĄTKI ŻYCIA TEATRALNEGO W POLSCE

Najważniejsza była widowiskowośc. Przedstawienia łączyły się z dorbą zabawą, z tańcem. W XIII i XIV pojawiają się ubogie informacje, które świadczą o rozwoju form dramatu w liturgii. W liturgii kościelnej przedstawienia z calą pewnością pojawily się jako pierwsze, szczególnie przy ważnych miejscach (Kraków, Gniezno, Poznań). Znany jest Scenariusz Procesji na Niedzielę Palmową. Może już w Xiii dramatyzowane w Polsce inne części liturgii Wielkiego Tygodnia. Uczestnikami byli tylko duchowni, dla osob świeckich pozostawaly one niedostępne. We wszystkich dramatyzacjach podstawową rolę odgrywał ruch, nadto gesty. Polifonią znakow wizualnych był zestrojony tekst słowny komponowany z łacińskich śpiewów liturgicznych. Wykonawcami tych widowisk byli wszyscy uczestnicy. W obrzedach tych nie istniał podzial na aktorow i widownie, nie było person dramatycznych ani dialogu, a gesty i ruch były dalekie od aktorskiego mimetyzmu. Na wyższym poziomie były oficja, pojawily się w nich ukostiumowane persony, których kwestie składały się w dialogi. Istanialy również swieckie przedstawienia, związane z wagantami i histrionami (przybylymi do Polski ok. XIII.) Historionomi mimo niechęci Kościoła dzielili się na tych dobrych i zlych. Dobrzy byli na usługach dworu, w wiec pelni kultury, opiewający wladncow, panstwo itp., ci wlasnie byli jako tako szanowani. Istniała niechetna opinia o teatrze starozynego Rzymu jako miejscu gromadzenia gminu, gdzie majestat mądrości jest wydane na błazeńską poniewierkę ( niechetna opinie utwierdzil Wincenty Kadłubek). W XIV w łacińskich rękopisach erudytów pojawiały się kopie niektórych komedii eligijnych, lecz szersze zainteresowanie ta komedia eligijna przyniosl wiek XV. Byli i tacy, którzy wyrażali swe zainteresowanie starożytną przeszłością.

POEZJA ŚWIECKA

1. POEMATY STANOWE.

U progu Xiii nastąpił zwrot w mentalność elit świata zachodniego. Zamiast podzialu ludzi na warstwy: oratores, bellatores, laboratores, zajmowal miesce stopniowo obraz nawiąż,ujący w pewnym stopniu do starszych, rzymskich koncepcji, obejmujący liczne stany. Słowo stan odnoszono do każdej grupy podziałowej, wg majatku, urodzenia, zawodu itp. Tworzono nawet katalogi stanowe. Ze stanami kojarzono stanowe powinności oraz typowe grzechy, było to bardzo potrzebne spowiednikom i zawierało się w podręcznikach spisanych dla nich. Wkrótce zaczęto układać utwory literackie rozwijające ideę grzechow stanowych. Pisano prozą bądź wierszem. Szczególnie upowszechnily się charakterystyki grzechow duchownych, mnichow, kobiet, wieśniakow, mieszczan, kupcow. Często były to satyryczne wizerunki stanow. Istniała idea pogardy świata, a także dziela traktujące o śmierci. (głoszono znikomość rzeczy, nieuchronność śmierci). Wzorów literackich dostarczala pisarzom satyra rzymska, zwlaszacza utwory Persjusza i Juwenalisa. Przedstawiano przywary i wystepki ludzkie, np. Bernard z Clairvaux „ Dolus mundi”. Stany pojawialy się w utworach gląszących bezwzględna równośc wobec śmierci. Przemijanie obniża wartośc bogactw. Oddziałały one napweno na powstające ok. Xiv tańce śmierci. (motyw tańca, krążenia za śmiercią-wodzirejem, pląsały zrównane w tańcu stany: m.in. papież, cesarz król, mieszczanin, żebrak.(liczba postaci sięgała od 24 do 40 lub wiecej). Tańce przyjmowaly najcześciej literacka forme dialogów, budowanych z wypowiedzi śmierci oraz z kwestii kolejno zagarnianych przez nią do tańca osób. Tańce śmierci wpływały na wyobrażnię ludzi, szerzyły lęk przed śmiercią i uczyły pogardy doczesności. Pierwsze ślady wpływu literatury stanowej na łacińską twórczość w Polsce średniowiecznej pochodzą z Xiii (np. satyra stanu lekarskiego w poemacie, absolwenta uniwersytetu w Montpellier „Antipocras”.

Pieść o wójcie krakowskim Albercie.

2. DROBNE FORMY POETYCKIE.

Nagrobek Bolesława Chrobrego zapoczątkował w Polsce serię epitafiów literackich, rozbudowanych i dbałych o formę. Mnożyły się w XIII-XIVw., w większości były lakoniczne, a element panegiryczny łączyły ze skrótową info o osobie zmarłej.

Pojawiły się też drobne utwory panegiryczne ale mieszczane np. na marginesach bądź okladkach ksiąg, (pojawialy się około XIII, mnożąc się z biegiem czasu). Przeważnie informuja o lokalnych wydarzeniach, niekiedy komentuja rozne strony bierzacego życia. Szczególnie interesujaca odmiane tematyczna drobnych utworow wierszowanych stanowia epigramy poświęcone książce, pisarzowi i wszelkim problemom związanym z pracą twórczą. Te drobne utwory dają świadectwo formowaniu się coraz głębiej pojmowanej kultury literackiej, a zwłaszcza-kultu ksiazki.

TWÓRCZOŚĆ W JĘZYKU POLSKIM

1. POLSKIE SŁOWA I ZDANIA PISANE.

Język polski zwiększył swój napró na teksty pisane w XIIIw. Coraz częsciej w dokumentach spotyka sie nazwy polskie. Do niedawna uważano, że najstarszym słowem polskim jest tzw "zdanie henrykowskie" z 1270r., ówcześnie pierszeństwo przyznaje się tzw. " zdań legnickich", zapisanych w nieistniejącej już łacińskiej ktonice z XIIIw, a przechowywana w Annales Jana Długosza. Z tej to kroniki Długosz miał czerpać wiele tematów.

Zdanie henrykowskie, zanotowane w istniejącym manuskrypcie. Kodeks ów zawiera łacińska kronikę wraz z opisem stanu posiadania założonego w r 1227 konwentu cystersów w Henrykowie, czli tzw. Księgę henrykowską. Na karcie tej księgi znajduje sie fragment dotyczący początków wsi zwącej się Brukalicy. "Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj". W końcu XIVw. do sądowych ksiąg ziemskich aczęła przenikać polszczyzna zbliżona do mowy potocznej, wskazująca naleciałości dialektyczne- w postaci przysiąg, składanych przez spierające sie strony oraz przez ich świadków. Akta toczacych sie spraw były spisywany po łacinie, czniac wyjątek tylko dla tych przysiąg. Ale dopiero pojawienie sie w II pol XIIIw, i w XIVw, utworów arty.stycznych polskich wypada uznać za doniosłe wydarzenie. Nastapił rozkiwt języka, przełamując tradycję bytowania utworów słownych wyłącznie w przekazie ustnym.

2. MODLITWY.

Modlitwy zwane z codziennymi musiały pojawić sie w Polsce wraz z chrześcijaństwem. To najwcześniejsze przekłady na język narodowy. W XIII i XIVw kościoł obligował wprowadzenie ich wraz z objaśnieniami duszpasterskimi w obręb łacińskiej liturgii mszalnej. Dotychczas ludność swój udział we mszy dawała znać popłakiwaniem, wzdychaniem, pokrzykiwaniem. Poźniej wprowadzano modlitwy dla wiernych w jęz. narodowym, np bp Świnka wprowadził zasade wspólnej recytacji trzech modlitw polskich (Ojcze Nasz, Żdrowaś, Wierzę). Najstarsze polskie teksty modlitewne żyły w przekazie ustnym. Najstarszy zapis anonimowej ręki utrwalający rymowany Dekalog pochodzi z 1399r. Znane zapisy modlitw codziennych pochodza z XVw. Modlitwy prawdopodobnie były pierwszymi tekstami wykazującymi literacka organizację, której musiał poddać sie j. polski.

3.PIEŚNI PROCESYJNE.

Prawdopodobnie juz w XIIIw. łac. śpiewy procesyjne duchownych zaczęto przeplatać polskimi strofami wykonywanymi przez lud. (Gwiazda chóru płockiego str 274, 1360-1370, zawiera opis rytuału procesji rezurekcyjnej w katedrze w Płocku.

4.BOGURODZICA.

Oryginału nie znamy, ani czasu i miejsca powstania, ani twórcy słów i melodii.

Pierwszy przekaz zwany kacyńskim, obejmuje 2 poczatkowe zwrotki wraz z nutami. sporzadzony anonimową ręką na tylnej wyklejce oprawy kodeksu, zawierajacego autograf lacinskich kazań niedzielnych Macieja z Grochowa. wypisanie jej na wyklejce moglo byhc w 1408/1409r.Kcyń. Uchodzi za najbliższy oryginalowi, osoba która go spisala byla podeszlego wieku, dobrze wyksztalcona muzycznie (mógł być kierownikiem chóru w Kcyniu lub w Gnieźnie). pisownia świadczy o tym, że pochodził z wielkopolski.

Drugi przekaz obejmuje 13 zwrotek bez nut, rowniez sporzadzony anonimowa reką, na karcie 87v łac. kodeksu, którego pisanie zakonczono w 1408r. Piesn wpisano tam napewno przed 1420/1430. Ta redakcja stala sie podstawą późniejszych kopii. Kraków.

Inne zachowane zapisy Bogurodzicy są póżniejsze: dwa powstały w II pol. XVw, jeden na przełomie XV i XVI, jeden w początkach XVIw. W 1506 tekst ukazał się drugiem w statusice Jana Łaskiego, z uwagą, że jest dziełem Św Wojciecha-zostało to odrzucone. Zachowane teksty wielozwrotkowe różnia sie miedzy sobą długością, liczebnościa strof ich ukladem. Powtarza się dość częśto liczba 15 strof co zosalo uznane za kanoniczne przez wydawców. Ów 15 zwrotkowy korpus nie jest jednolita całością, jest konglomeratem różnorodnych sładników. Wyodrębnia sie w nim 3 częsci odmienne pod wzgl.:

-czasu powstania i genezy

-sposobu i zasięgu funkcjonowania

-tematyki

-właściwości formalnych

-cech językowych

-melodii

Część I, tzw część archaiczna, obejmuje dwie zwrotki i jest uważana za najstarszą archaiczną warstwę pieśni, czas powstania jest przedmiotem sporów (od XII-ostrowska, XIII-woronczak,XIV-Urbańczyk) Melodia pieśni jest lokowana w XII lub XIII wieku. Tekst jest trudny. Apostrofa wstępna skierowana jest do Maryji-Bogurodzica. wokół zyszzy nam, spuści nam narosły spore kontrowersje. (spuszczenie syna, spuszczenie łask, pośrednictwo Maryji), w strofie drugiej jest bezpośredni zwrot do Chrystusa (bożycem). Obecność 3 osobó: Maryja, Chrystus, Jan Chrzciciel-deesis (chrystus-zbawiciel, Maryja i Jan-pośrednicy-przyjmuja pozy modlitewne). Deesis zyskała największą popularność w europie w XIIIw, przybyła ze świata bizantyńskiego. Wierni proszą chrystusa o godne życie na ziemi i po śmierci. Wczesne pochodzenie utworu, jest skutkiem słownictwa użytego w pieśni. Istnieje zgoda, że nie jest ona przekładem ani parafrazą jednostkowego pierwowzoru. Przyjmuje się, że została ułożona samodzielnie. Ważna okazały się badania ukazania pieśni na tle poezji czeskiej (jesyk staro-cierkiewno-słowiański). Powieszanie reminescencji bizantynsko-greckich i cerkiewno-slowianskich. Kształt formalny nawiązuje do konwencji łacińskich pieśni liturgicznych i łączy sie ściśle z przeznaczeniem tekstu do chóralnego wykonania wokalnego. Utwór powstał, jak sie przyjmuje, w wyniku tropowania aklamacji Kyrie eleison (tropy do Kyrie byly zazwyczaj budowane wg. zasady trójkowej) Pierwsza strofa wykazuje swą budową trójkową zwrotkę. Druga natomiast odpowiada raczej poszerzonemu wariantowi ostatniej zwrotki łacińskich tropów. Kyrie mogło być refrenem. Wszystko to sprawia wrażenie dobrze przemyślanej, spoistej konstrukcji, zdradzającej u twórcy silne poczucie symetrii, matematyczne rozumienie piękna. Twórca swobodnie buduje antytezy (Bogurodzica, dziewica). Melodia: badacze skłaniaja sie ze stanowi ona całośc przeznaczona dla całego utworu skomponowana przez jednego kompozytora. Melodia rozwija sie na podłożu 4 fraz. Język pieśni i liturgiczny kształt poetycki, a wreszcie wyrastająca z tradycji europejskiej melodia pozwalaja mniemać, że utwór zrodził sie na podłożu kultury artystycznej średniej fazy polskiego średniowiecza Ok pol XIIIw.

Część II, zwana jest wielkanocną, obejmuje 4 strofy i jest uważana za chronologicznie póżniejszą. Pierwsze 3 strofy- pol XIV, ostatnia na II pol XIVw. Zwrotka o Adamie.

Część III, zwana pasyjną składa się w 9 luźno zestawionych z sobą zwrotek, z których większość miała powstać w II pol XIv lub nawet w XVw. Strofy stanowią konglomerat urywków pieśniowych o rozmitym pochodzeniu i o różnych tematach. Odznaczaja się zbliżoną budową, te same proste melodie. (tematy; przeciwstawienie doczesnego zła i dobra niebieskiego, proźba o wstawiennictwo u Jezusa kierowane do Maryji i Świętych. Poszczególne zwrotki tej częsci powstawały w różnym czasie i przyklejały się do tekstu archaicznego. Przypuszcza się, że najwczesniejsze wśród nich sa 3-wersowe (XIV).

Wykonywana początkowo podczas procesji, poźniej przeniknęła w obręb mszy, nabożeństw bractw. Około 1450 nadano odpusty za jej śpiewanie. Tekst został przybitu do grobu Św. Stanisława. Funkcjonowała jako pieśń rycerska i państwowa (pod Grunwaldem 1410, pod Nakłem 1431). Straciła później swoj uroczysty charakter., doszło do tego, że stała sie pieśnią gminną, a nawet żebraczą (odnotowano to w XVII). Następne stulecia miały przywrócić jej dostojeństwo.

5. PRZEKŁADY PSAŁTERZA

Psałterz był znany wraz z chrześcijaństwem. Wg niektorych pierwsz przekład w Polsce w jęz. narodowym pojawił sie w końcu XIIIw. (Psałterz św. Kingi, Psałterz floriański)

Psałterz Floriański: Zawiera najwcześniej zachowaną wersję przekładu księgi psalmów. mieści się na 296 karach pergaminowych in folio, powstal w końcu XIV i na pocz XVw, częściowo na śląsku, część. w Krakowie. Trójjęzyczny tekst: łac, pl, niemiecki, sporządzono przez 3 nieznanych z imienia kopistow, ktorzy pracowali niezależnie od siebie, w odstępach czasowych. Przyjmuje się, że pierwsza część kodeksu, spisana przez kopistę A obejmująca psalmu od 1 do 101,18, powstala w końcu XIV w skryptorium kanoników w Kłodzku, na zamówienie bp Piotra Wysza, jako dar dla Jadwigi.CZ II, pisał kop. B psalmy od 101,19 do 106,2. CZ III, C, od 106,3 do końca powstala prawdopodobnie w Krakowie. Pierwotne przeznaczenie księgi dla Jadwigi. Tekst pisano staranną minuskułą gotycką i obficie zdobiono. liczne ilustracji. Oprawa z tłoczonej skóry wykonana w XVIw, przed 1637 trafil do biblioteki klasztoru kanoników regularnych w opactwie St. Florian w górnej Autrii. (stą nazwa floriański) przebywał tam do 1931r. Księga Psalmów stanowi częśc składową Pism ST obejmuje 150 zróżnicowanych treściowo i artysycznie utworów lirycznych. Przyjmuje sie, że psałterz jest kompilacja pewnej liczby mniejszych zbiorów i luźnych utworów powstających w różnych okresach pirórem wielu twórców, przypisuje się je Dawidowi. Wersja łac. psalmów wywodzi się w Wulgaty. Analiza jezyka i stylu przekładu polskiego wykazuje obecność wielu archaizmów leksykalnych, gramat. i składn. świadcza o posiłkowaniu się przez pisarzy starszą redakcją tłum., wyraźne bohemizmy. Te wszystkie 3 wersje psalmów umieszczono w szyku naprzemiennym:wersen łaciński, polski, niemiecki-rozdzielono je przerywnikami graficznymi. Księga Psalmów została w kodeksie okolona dodatkowymi tekstami modlitewnymi terz w 3 jezykach. Pisarze psałterza dążyli do możliwie ścisłego oddania tekstu biblijnego. Wewnątrz Psalmu 118 wpisano tzw. Symbol św. Atanazego. W genetycznym związku z Psałterzem floriańskim pozostają dwa inne: Karta praska, Karta medycka.

6. KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE

W polsce zaczęto pisać kazania łac. na przełom XIII i XIV. Zawiera 5 frag. jedno w całości.. Najstarszy dokument rozwoju prozy artystycznej w j. pol. Ocalałe frag. pochodza z pergaminowej kopii ok XIV, może w klasztorze Bożogrobowców w Miecdhowie. Oryg. zaginął. Posłużyły jako wzmocnienie oprawy kodeksu teologicznego, posiete na paski. Odkryte w 1890 r przez A Brucknera. Zaiwerają:

-urywek Kazania na dzień św. Michała (temat:angelologia chrześcijańska, funckje spełniane przez aniołób wobec ludzi)wykład podzielony na 9 częsci alanogicznie do spełnianych funkcji.

-Całosć Kazania na dzień św. Katarzyny (stosunek Boga do człowieka, klasyfikacja grzeszników, konfrontacja grzeszności ze świętością, upostaciowaną w osobie męczennicy)

-poczatek Kazania na dzień św. Mikołaja

-urywek Kazania na dz. Bożego Narodzenia (dogmat wcielenia Boskiego) czwórkowy układ treści

-urywek na święto Trzech Króli

-urywek Kazania na dzień Oczyszczenia NMP

Ze wzgl. na język datuje sie powstanie tekstu na XIIIw, luib początek XIV, a miejscem moze byc prowieniencja wielkopolska, mazowiecka lub północnomałopolska. Przedmiotem były problemy teologiczno-moralne związane ze świeątami kościelnymi. Przytaczane odwicie frag ST i NT, towarzyszy tłum łac na pl oraz wykład linearnych i wtórnych znaczeń poszczególnych słów, zdań. zastosowanie alegorezy. Pararelizm składniowy, rytmizacja, rymy (ars dictandi). To dzieło elitarne. Rygoryzm kompozycyjny, wysoki kunszt w sferze stylistyczno-językowej( na podst prozy łac. artystycznej). Dobór materii kaznodziejskiej, intelektualzim oraz abstrakcyjno-erudycyjny tok wykładu, przy jednoczesnym ograniczeniu narracyjno-obrazowego elementu- świadcza, że pisarz świadomie tworzył dzieło elitarne.

ŚWIECKA TWÓTRCZOŚĆ ORALNA

Średniowieczwe polskie wydało obfitą i dyna znamy miczną twórczość rodzimą twórczość istniejącą jedynie w ustnym obiegu. Istniały pieśni nie akceptowane prze Kościół, jak i tradycyjne obrzędowe pieśni i formuły. Dzięki warstwie wykształconej (duchowni) dziś wiemy o pieśniach. Pieśń ludyczna towarzyszyła biesiadom, jej głównymi wykonawcami byli jokulatorzy. Biesiady byly ważnym składnikim życia warstw możnych. Obok chóralnych pogańskich pieśni towarzyszyły występy muzyków oraz popisy aktorów, wesołków, błaznów. Niektórzy śpiewacy byli autorami piosenek (rymarze). Autorzy kościelni potępiali piosenki towarzyszące publicznym tańcom i zabawom. Za grzech uważano taniec. Uczestnicy zabaw grzesza tańcem i śpiewenawet słuchaniem miłosnych rozpustnych piosenek. Inaczej przez kościół yły pojmowane zabawy odpustne (człowiek oddawał się Bogu). Pieśni np: o tragicznej śmierci Lukierdy. Wszelkie wątki miłosne fantastyczne, historyczne. Pieśni ludowe zaginęły, być może są elementem folkloru.