Średniowiecze
Filozofia
Teocentryzm - nazwa tego nurtu w filozofi pochodzi od greckiego Θεός (Theos) - Bóg i od łacińskiego centrum - środek.
W filozofii, postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego co istnieje. W tej perspektywie powinny być rozpatrywane zagadnienia dotyczące sensu istnienia, dziejów i przeznaczenia człowieka. Religie monoteisyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam są teocentryczne, jednak ze względu na odmienne podejście doktrynalne i ewolucję myśli filozoficznej na przestrzeni dziejów różnie interpretują stosunek idei teocentrycznych do praktyki życia społecznego i indywidualnego. Często teocentryzm przeciwstawia się antropocentryzmowi (gr. „ukierunkowanie na człowieka”), który ludzkie istnienie, doświadczenie i wartości uważa za swój kierunek i przewodnika.
Św. Augustyn z Hippony żył w latach 354 - 430. Jego matka - św. Monika była zagorzałą katoliczką, a ojciec poganinem. Może dlatego św. Augustyn w dzieciństwie gardził chrześcijaństwem jako religią.. Kiedy skończył 18 lat związał się z kobietą i miał z nią syna. Później kontakty z różnymi odłamami chrześcijaństwa i studia nad filozofią starożytną zrodziły w nim pytania o sens miłości i istotę prawdy. W roku 387 przyjął chrzest, miał wtedy 33 lata, a w 391 - święcenia kapłańskie. Był wieloletnim biskupem Hippony.
Do najbardziej znanych dzieł św. Augustyna należą Wyznania i O Państwie Bożym. Pierwsze z nich stanowi pamiętnik o charakterze autobiograficznym, przemyślenia autora na temat problemów Kościoła. Drugie stanowi opis sporu państwa ziemskiego z jego boskim odpowiednikiem.
Początkowo zwolennik manicheizmu (system religijny, zakłada, że w świecie toczy się walka między dwoma przeciwstawnymi pierwiastkami: dobrem i złem).
W założeniach swojej filozofii św. Augustyn ukazuje dramat człowieka umieszczonego między niebem a ziemią, między aniołami a zwierzętami, stąd jego filozofię nazywa się dramatyczną.
Dramat człowieka polega na ciągłym miotaniu się pomiędzy pragnieniem zwykłego, ludzkiego szczęścia na ziemi a tęsknotą za wiecznością i ideałem nieba. Życie pomiędzy trwogą a nadzieją staje się koszmarem. Jest to życie w świecie dualistycznym - czyli jakby dwoistym, podwójnym, złożonym z przeciwstawnych wartości: dobro-zło, niebo-piekło, zbawienie-potępienie, dusza-ciało. Człowiek musi wybierać, pomiędzy tymi wartościami nie ma drogi pośredniej.
Jego postawę filozoficzną określał też skrajny teocentryzm. Całe życie człowieka jest skierowane ku Bogu. Wg Augustyna bóg jest największym dobrem, a poznać Go można bardziej przez wiarę niż rozum. Świat, który stworzył Bóg jest z natury dobry, zło jest wytworem człowieka. Człowiek czyni zło wtedy, gdy odwraca się od Boga, jeśli zostaje przy Nim dostępuje łaski.
Wiedzę zaś można posiąść tylko drogą iluminacji - czyli oświecenia z woli Boga.
Tomizm bazuje na filozofii Arystotelesa tylko częściowo, ponieważ jest w dużym stopniu nowatorskim systemem. Przejmuje z filozofii arabskiej realną różnicę między istotą i istnieniem. Głównym pojęciami są: istnienie, punkt, możność, kondycja, materia, przyczyna sprawcza, przyczyna, substancja, przypadłości, istota. Cechy charakterystyczne tomizmu to:
człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze. Władze poznawcze to zależne od ciała zmysły oraz niezależny od ciała intelekt; władze pożądawcze to zależne od ciała emocje i uczucia oraz niezależna od ciała wola. Tomizm zakłada pierwszeństwo władz poznawczych nad pożądawczymi.
człowiek znajduje się na drabinie bytów pomiędzy aniołami i zwierzętami.
Św. Franciszek z Asyżu żył w latach 1182 - 1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy braci mniejszych, nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.
Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny - tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym.
Główne założenia franciszkanizmu:
życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;
sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;
radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;
ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;
ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";
wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus;
ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć.
Scholastyka
Twórcami scholastyki byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka jest to pewien okres w filozofii chrześcijańskiej, zbiór nurtów, których podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne składało się komentowanie tekstu, dyskusja i wyciąganie wniosków.
Podstawowe założenia scholastyki:
Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
Metody rozumowego dowodzenia przejęto z Logiki Arystotelesa.
Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.
Spór o uniwersalia
Średniowiecze jest tą epoką, w której rozgorzał bardzo mocno spór o tzw. uniwersalia (inaczej powszechniki). Dotyczył on tego, czy rzeczy istnieją w rzeczach, czy też poza rzeczami, czy też może są tylko nazwami. W sporze tym ujawniły się trzy grupy poglądów:
realizm - uniwersalia istnieją w rzeczach, w rzeczywistości;
idealizm - istnieją poza rzeczami, jako idee, to pojęcia naszego myślenia;
nominalizm - są to tylko nazwy, nie mają swoich odpowiedników w rzeczywistości.
Ascetyzm, Asceza (postawa)
( gr. ἄσκησις askesis - pierwotnie "ćwiczenie, trening" ) - dobrowolne, czasem radykalne wyrzekanie się i ograniczanie przyjemności, wstrzemięźliwość, zazwyczaj z pobudek religijnych. Oznacza dobrowolne ograniczanie potrzeb cielesnych (jedzenie, sen) do absolutnego minimum i poddawanie się surowej dyscyplinie wewnętrznej w celu osiągnięcia czystości i doskonałości duchowej. Ludzi praktykujących ascetyzm nazywamy ascetami. Asceci wierzą w sens cierpienia jako uzyskanie zbawienia i osiągnięcia świętości już za życia. Ascezę dzielimy na wschodnią (surowszą) i zachodnią (łagodniejszą). Asceza mistyczna to przygotowanie się do doświadczenia mistycznego. Asceza w chrześcijaństwie jest rozumiana jako praktykowanie wyrzeczeń, zmierzających do duchowej wolności od nieuporządkowanych przywiązań do rzeczywistości stworzonej, w celu otwarcia swego serca na relację z Bogiem, na kontemplację. Asceza wspomaga zdolność woli do odpowiedzialnego kierowania postępowaniem moralnym osoby[1]. Prowadzi do doskonałości, świętości, której nie można osiągnąć bez wyrzeczeń i duchowej walki (por. Tm 4) i umartwienia.
Gatunki literackie
LITERATURA PARENETYCZNA (z gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) literatura kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Literatura ta przedstawiała idelane wizerunki nosiciela jakiejś roli. Do wzorców parenetycznych możemy zaliczyć wzorzec idelanego rycerza, świętego czy władcy.
Hagiografia jest to nurt literatury średniowiecznej, który zajmował się opisem żywotów świętych. Nazwa pochodzi od greckich słów hagios graphein (pisanie o świętych). Utwory o zabarwieniu hagiograficznym pisano w celach parenetycznych, dydaktycznych. Utwory hagiograficzne (zgodnie z wymogami parenezy) kreowały postaci wyposażone w cechy, które należało naśladować. Akcentowały ideał ascezy, pokory, podkreślały wartość męczeństwa i śmierci poniesionej za wiarę.
W literaturze wykształciły się dwa wzorce osobowe świętych:
1. Święty asceta, który rezygnuje z majątku i, żyjąc w biedzie, znosi wszelkie upokorzenia i męki w imię miłości do Boga;
2. Święty bojownik, który z niewiernymi walczy w obronie wiary katolickiej; wzorzec ten stał się szczególnie popularny, kiedy organizowano wyprawy krzyżowe i stawano w obronie Europy przed Islamem.
Fabułę typowego żywotu można ułożyć w pewien schemat hagiograficzny:
Prolog - przyczyny opisywania żywotów świętych. Narrator musi się niejako wytłumaczyć przed świętymi i przeprosić za swoją nieudolność względem boskiego ideału. Błaga Boga o pomoc w pisaniu o świętych Pańskich.
Opis narodzin świętego.
Cudowne dzieciństwo.
Młodość świętego - objawienie się świętości.
Małżeństwo, czas związany ze ślubem czystości.
Opuszczenie domu rodzinnego przez ascetę - święci rodzili się przeważnie w bogatych domach, co było poniekąd symptomem ich szczególnej łaski, musieli też mieć co porzucać, aby ich ofiara była znacząca.
Cuda czynione przez świętych za życia.
Prześladowanie, umartwienie ciała.
Męczeńska śmierć świętego, często zaakcentowana pojawieniem się Boga.
Cuda czynione po śmierci.
Hymn (z greckiego hýmnos - pieśń pochwalna) - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, komponowana na cześć bóstwa, szczególnej osoby, wydarzenia, ojczyzny (kraju), a także idei. W kręgu kultury europejskiej hymny znane były w basenie Morza Śródziemnego już w starożytności. Na stałe weszły do kanonów kulturowych wraz z rozwojem chrześcijaństwa, który uczynił swoim ten rodzaj literacki wzorując się na hebrajskim Starym Testamencie i judeochrześcijańskim Nowym Testamencie.
W literaturze średniowiecznej miał charakter niemal wyłącznie religijny. Współcześnie utożsamiany z pieśnią patriotyczną.
Historia literatury zna hymny: państwowe, narodowe, wojskowe, religijne, koronacyjne, akademickie, a także szkolne. Niekiedy hymnem staje się utwór nie spełniający ścisłych wymogów formalnych; wystarczy, że określona społeczność nada mu taką funkcję.
Epitafium (z gr. ἐπιτάφιος epi-taphios, "nad grobem", "na kamieniu nagrobnym"[1]) - napis umieszczony na nagrobku lub pomniku upamiętniający zmarłego, jak również sam pomnik w postaci ozdobnej płyty lub tablicy z napisem ku czci zmarłego, najczęściej nie w miejscu pochówku, lecz w innym związanym z daną osobą, np. w kościele, na ścianie, filarze lub posadzce.
Epitafium może zawierać portret zmarłego (malowany lub płaskorzeźbiony) albo scenę figuralną, a także odpowiednie symbole i alegoryczne atrubuty. Epitafia stanowią charakterystyczne elementy architektoniczne wystroju wnętrz kościołów. Przykładem dzieła może być epitafium Kallimacha według modelu Wita Stwosza, znajdujące się w kościele pw. św. Trójcy w Krakowie, będącym częścią kompleksu klasztornego OO. Dominikanów.
Moralitet - gatunek dramatyczny, o tematyce religijnej, ukształtowany w XIV wieku na północy Europy[1]. Moralitety ukazywały dzieje jednostkowego bohatera, wybierającego pomiędzy złem a dobrem, potępieniem a zbawieniem[2].
Bohater moralitetu pozbawiony był wszelkich cech jednostkowych, narodowych itp. i stanowił uosobienie całej ludzkości. Ważnym elementem utworu była psychomachia, w której o duszę bohatera walczyły personifikacje cnót i występków (np. Dobro, Zło, Zawiść, Wiara, Pycha itp.); zależnie od wyniku tej walki i dokonanych przez bohatera wyborów, uzyskiwał on albo Boskie miłosierdzie i zbawienie, albo zostawał skazany na piekielne męki[1]. Przesłanie miało być uniwersalne, moralitety unikały więc wszelkich konkretów, zarówno w określeniu miejsca akcji, jak i konstrukcji bohatera[3].
Były to zazwyczaj utwory długie (nawet ponad 20000 wersów[4]). Chociaż tematyka moralna była przedstawiona całkowicie serio, to czasami występowały w nich elementy komiczne, związane z postaciami diabłów i demonów piekielnych.
Intermedium - niewielki utwór sceniczny o charakterze komicznym, wystawiany w przerwach innego, większego widowiska. W misterium czy dramacie liturgicznym intermedium pełniło rolę przerywnika, wprowadzającego scenki dialogowe o świeckiej tematyce.
Mirakle - obrazy sceniczne z życia Matki Boskiej i świętych. Ukazywały cudowne wydarzenia i interwencje Boga w życie człowieka. Dawały przykłady posłuszeństwa Bożej Opatrzności.
Farsa - wywodzący się z intermediów utwór komediowy. Farsa często posługiwała się żartem, karykaturą, ostrą satyrą. Charakteryzowała się wartą akcją, która wywoływała śmiech publiczności. Rozkwit gatunku przypada na koniec Średniowiecza - wtedy to, w XV wieku, powstała we Francji słynna Farsa o mistrzu Patelenie.
Komedia elegijna - gatunek dramatyczno-epicko-liryczny (z pogranicza rodzajów literackich), uprawiany w XII wieku, głównie we Francji, Anglii i we Włoszech. Pisany dystychem elegijnym (strofą dwuwierszową), po łacinie, jego tematyka była głównie erotyczna. Zawierał mniej lub bardziej rozbudowaną akcję oraz rozwinięte partie dialogowe.
Dramat liturgiczny - inscenizacja fragmentów Biblii, osadzona w obrządku liturgicznym Kościoła. Dramaty liturgiczne odprawiano w kościołach, były one ściśle podporządkowane obrzędowi religijnemu.
Misterium - gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce religijnej o tematyce biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej. W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej można było je oglądać na placach przykościelnych bądź cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe cykle przedstawień. Ważną cechą misteriów było dostosowanie treści biblijnych do ówczesnej rzeczywistości, swoiste uwspółcześnienie historii zbawienia. Takie uwspółcześnienie odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka. Ważnym elementem okazywał się żart, zabawa, śmiech, wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma Świętego, ale również całej plejady postaci drugorzędnych: żołnierzy, kupców, pasterzy. W ten sposób w misteriach łączono potoczność z religijnością, sacrum z profanum.
Żywoty świętych - legendy o życiu i czynach świętych. Często były łączone w zbiory - historie o życiu wielu świętych.
Legenda - opowieść o treści fantastycznej, nasycona cudownością i niezwykłością, zazwyczaj z życia świętych. Zawierała oczywiście także elementy prawdziwe, takie, które faktycznie zdarzyły się w życiu danej osoby.
Kazanie - rodzaj przemówienia o tematyce religijnej, wygłaszanego przez kapłana podczas liturgii, komentującego tekst z Pisma Świętego. Kazanie wykłada podstawy wiary, przekazuje nauki moralne. Praktyką kazania zajmuje się homiletyka.
Kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi.
Roczniki (annały) - utwory przedstawiające wydarzenia w porządku chronologicznym. W odróżnieniu od kronik przekazywały jedynie suche fakty.
Pieśń - najstarszy gatunek liryczny, związany genetycznie z muzyką. W budowie pieśni zachowane zostały istotne cechy, łączące ją z muzyką: podział na strofy, powtarzający się układ wersów, wyrazista rytmizacja, regularne rymy, paralelizmy leksykalne i składniowe, powtórzenia. Pieśni w Średniowieczu obejmowały tematykę zarówno świecką, jak i religijną.
Lament (plankt, żale) - utwór poetycki opisujący żałobę, ból, nieszczęście, wyrażający bezradność wobec wyroków losu.
Epos rycerski - podgatunek eposu, rozwijający się w Średniowieczu, opowiadający o czynach walecznych rycerzy.
Romans rycerski - rozbudowany utwór narracyjny, o fabule zwykle jednowątkowej, obfitujący w zawikłane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mające najczęściej charakter awanturniczo-erotyczny.
Chanson de geste - pieśń o czynach. Gatunek ten należący do jednego z najstarszych w Średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci legendarnych, bądź też historycznych. Obejmował francuskie poematy epickie z XII-XIII wieku. W utworach należących do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi (na przykład Roland). Twórców chansons de geste nazywano truwerami, zaś ich wykonawców - żonglerami. Początkowo utwory były przekazywane drogą ustną. Zazwyczaj były śpiewane przez żonglerów, którzy wędrowali od zamku do zamku, przyjeżdżali na odpusty i wszędzie, gdzie tylko się pojawiali, śpiewali pieśni o bohaterskich czynach przy akompaniamencie muzyki. Dopiero w późniejszych czasach utwory te zostały spisane i dzięki temu przetrwały do naszych czasów.
Od początku XIII wieku mówiono o trzech grupach chansons de geste:
- Cykl królewski, związany z osobą króla Karola Wielkiego (tj. Pieśń o Rolandzie)
- Cykl Garina z Monglane; centralną postacią jest tu Wilhelm z Orange.
- Cykl „buntowników”, czyli nieposłusznych wasali.
Granica między eposem rycerskim, chanson de geste i romansem rycerskim jest płynna, często trudno jest dokładnie sprecyzować, który utwór należy do którego z gatunków. Na pewno można powiedzieć, że chanson de geste rozwijał się stosunkowo wcześnie, w XII-XIII wieku, i generalnie tym terminem określamy dzieła literatury francuskiej. Romans rycerski rozwijał się później. Chanson de geste można też traktować jako odmianę eposu rycerskiego.
Dolce stil nuovo (wł. słodki nowy styl) - nazwa grupy poetów włoskich działających na przełomie XIII i XIV wieku we Florencji (Dante Alighieri, Cino da Pistoia, Lapo Gianni, Guido Cavalcanti, Guido Guinizelli) bądź stylu tych poetów. Pisali oni liryczne utwory opiewające miłość idealną, charakteryzujące się wytwornym językiem. Nawiązywali do liryki prowansalskiej, preferowanymi gatunkami dolce stil nuovo były sonet, canzona i ballada. Terminu użył po raz pierwszy Dante w Boskiej Komedii.
Śmierć w średniowieczu
Człowiek epoki Średniowiecza traktował śmierć jako naturalny etap w życiu każdego stworzenia, również człowieka. Był oswojony z umieraniem, bowiem śmierć towarzyszyła każdemu od najmłodszych lat - na oczach wszystkich umierali członkowie rodzin, na ulicach umierali biedacy i żebracy. Pamiętajmy, że w Średniowieczu przeszły przez Europę wielkie zarazy, które z jednej strony znieczuliły ludzi na widoki agonii, a z drugiej strony uświadomiły im nieuchronność ludzkiego umierania. Śmierć była dla człowieka tylko zmianą jakościową - przejściem do innego, lepszego świata, a nie końcem życia. Stąd też przerażeniu towarzyszyła swoista fascynacja motywem śmierci.
Śmierć była w Średniowieczu przedstawiana na różne sposoby:
kościotrup z kosą,
rozkładające się ciało,
śmierć prowadząca w makabrycznym korowodzie przedstawicieli wszystkich stanów - tzw. taniec śmierci (dance macabre).
tzw. "sztuka dobrego umierania" (ars bene moriendi) - śmierć osób cnotliwych przedstawiana była jako moment szczególny, odpowiednio wyreżyserowany
Stosunek ludzi Średniowiecza do śmierci wiązał się z wieloma, czasami kontrastywnymi postawami:
zafascynowaniem dramatycznymi scenami, lubowaniem się w widokach rozkładających się ciał,
lękiem przed śmiercią,
świadomością, że śmierć zrównuje wszystkie stany, ponieważ wszyscy jej podlegają (widać to szczególnie w "tańcu śmierci"). Śmierć łączyła i zrównywała wszystkich, była najbardziej egalitarnym zjawiskiem, przed którym nikt nie mógł uciec.
Utwory średniowieczne, w których pojawia się motyw śmierci, to:
Oto usta już zamkniona.
Wzorcami idealnych rycerzy byli: Tristan (Dzieje Tristana i Izoldy), Roland (Pieśn o Rolandzie), Lancelot czy król Artur (Opowieści Okrągłego Stołu). Wzorcami świętych - św. Aleksy (Legenda o świętym Aleksym), św. Franciszek (Kwiatki św. Franciszka), ideał władcy (Bolesława Chrobrego) znajdziemy w Kronice Galla Anonima.
Dydaktyzm literatury średniowiecznej polegał także na tym, że często dostarczała konkretnych wskazówek określających, jak powinno wyglądać życie codzienne. Przykładem takiego utworu jest wiersz Słoty (O zachowaniu się przy stole).
Alegoryczność
Ważną rolę w Średniowieczu odgrywało alegoryczne interpretowanie Pisma świętego, dzieł klasycznej literatury greckiej i rzymskiej oraz sztuki.
Alegoria (z gr. „allegoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek - alegoria zagrożonego lub upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą - sprawiedliwość. Granica między symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np. symbolika róży) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań.