Kompetencje Prezydenta RP w związku ze stanem nadzwyczajnym.
Prezydent, jako organ władzy wykonawczej, ma uprawnienia dotyczące wszystkich sfer działania w państwie. Wiele z nich ma pierwszoplanowe znaczenie polityczne, ich całokształt zaś umożliwia Prezydentowi aktywne wpływanie (przez pobudzanie, współdziałanie, korygowanie i blokowanie) na działalność wszystkich trzech władz.
Art. 126 Konstytucji RP:
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej.
Prezydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.
Prezydent Rzeczypospolitej wykonuje swoje zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach.
Stan nadzwyczajny to taki stan w wewnętrznym porządku państwa, w którym część obowiązujących regulacji konstytucyjnych zostaje zawieszona, a w ich miejsce występuje regulacja wyjątkowa. Konstytucja zezwala na wprowadzenie takich stanów nadzwyczajnych jak stan wojenny, stan wyjątkowy oraz stan klęski żywiołowej.
Stan wojenny to instytucja prawa wewnętrznego przewidziana na wypadek zbrojnej interwencji innego państwa. Stan ten zwiększa lub zmniejsza albo zawiesza prawa i obowiązki organów państwowych oraz ogranicza lub zawiesza niektóre funkcje organizacji społecznych, zawodowych lub politycznych. Może go wprowadzić Prezydent na wniosek Rady Ministrów na całym terytorium państwa lub na jego części w razie zewnętrznego zagrożenia, zbrojnej napaści lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Stan wojenny wprowadza Prezydent na mocy rozporządzenia, w ciągu 48 godzin przedstawia je Sejmowi, który może je uchylić bezwzględną większością głosów (w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów). Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego oraz inne akty prawne dotyczące tego stanu podaje się do wiadomości publicznej, w drodze obwieszczenia właściwego wojewody, przez rozplakatowanie w miejscach publicznych, a także w sposób zwyczajowo przyjęty na danym obszarze.
W czasie stanu wojennego obroną państwa, we współdziałaniu z Radą Ministrów, kieruje Prezydent RP.
Jeśli chodzi o jego kompetencje w zakresie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi kraju oraz państwowej obronności, to:
jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych;
za pośrednictwem ministra obrony narodowej, sprawuje w czasie pokoju zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi;
na wniosek Prezesa Rady Ministrów mianuje szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców Sił Zbrojnych;
na czas wojny mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, a na jego wniosek zatwierdza plany operacyjnego użycia Sił Zbrojnych;
postanawia o stanach gotowości Sił Zbrojnych oraz ich zadaniach w czasie stanu wojennego;
nadaje stopnie wojskowe;
postanawia o przejściu organów władzy publicznej na określone stanowiska kierowania;
w razie zagrożenia państwa zarządza powszechną bądź częściową mobilizację oraz użycie sił zbrojnych do obrony kraju;
uznaje określone obszary Rzeczypospolitej za strefy bezpośrednich działań wojennych;
posiada organ doradczy do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, którym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego;
ustala ograniczenia praw człowieka i obywatela w czasie stanów nadzwyczajnych, w rozporządzeniu o wprowadzeniu stanu wojennego;
ma również, jeśli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, nadzwyczajna kompetencję do podejmowania postanowienia o stanie wojny. Ta norma konstytucyjna daje szczególne uprawnienia Prezydentowi do dysponowania, w określonej sytuacji zaistniałej w państwie i w ściśle określonym czasie, uprawnieniami przynależnymi zarówno władzy ustawodawczej, jak i władzy wykonawczej. Podkreślić należy, iż tylko Prezydent został wyposażony w takie kompetencje, co potwierdza jego kluczową rolę w systemie bezpieczeństwa narodowego.
Zatwierdzane i wydawane przez Prezydenta dokumenty stanowią podstawę do realizacji przedsięwzięć oraz planowania zamierzeń w sferze polityki bezpieczeństwa narodowego, jak również w sferze podejmowania czynności mających na celu doskonalenie systemu obronnego państwa.
Ogólne kompetencje w obszarze stania na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium zobowiązują Prezydenta do analizowania i oceny ewentualnych zagrożeń oraz uruchamiania prawnie dopuszczalnych działań w celu przeciwdziałania tym zagrożeniom.
Okres wojny i wynikająca stąd specyfika kierowania państwem i jego obroną wymaga przyjęcia zasady jednoosobowego dowodzenia i ponoszenia jednoosobowej odpowiedzialności. Zapisy konstytucyjne dotyczące uprawnień Prezydenta w tym zakresie predysponują go do kierowania obroną państwa w okresie zagrożenia bezpieczeństwa i w czasie wojny. Jednakże w tym przypadku zostaje zachowany element współdziałania dwóch ośrodków władzy wykonawczej. Regulują to zapisy art. 10 ustawy o stanie wojennym.
Konstytucja ustanawia Radę Bezpieczeństwa Narodowego jako organ doradzający Prezydentowi w zakresie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa.
Rada przewidziana została na wypadek wojny , jako zalążek organu stanowiącego swoistą emanację parlamentu , wyposażonego w kompetencje prawodawcze. Podobne rozwiązanie zostało przyjęte w Konstytucji z 1997 r., która konstytuuje Radę jako organ o kompetencjach doradczych w zakresie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa
Dla zapewnienia forum współpracy w obszarze władzy wykonawczej, Konstytucja ustanawia jeszcze jeden organ w postaci Rady Gabinetowej, nie posiadającej jednakże żadnych kompetencji władczych. Zwołać ją może Prezydent RP w sprawach „szczególnej wagi”. Radę tworzy rząd obradujący pod przewodnictwem prezydenta . Uważać można, że ogólne określenie „ w sprawach szczególnej wagi ” odnosi się również do stanów nadzwyczajnych , których przesłanki stanowią m.in.:
- zewnętrzne zagrożenie państwa,
- zbrojna napaść na terytorium RP,
- zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa,
- zagrożenie bezpieczeństwa obywateli,
- zapobieżenie skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych.
Rada Gabinetowa została przewidziana jako instytucja łącząca najwyższe organy władzy wykonawczej , współdziałające w celu przezwyciężenia szeroko rozumianych kryzysowych sytuacji w państwie . Powinna funkcjonować przede wszystkim w przypadkach, gdy niezbędne jest współdziałanie Prezydenta z rządem w celu wypracowania optymalnej formy działania.
W praktyce zwoływana jest sporadycznie, przeważnie w celu uzgodnienia stanowisk w kluczowych dla państwa sprawach, bądź wymiany opinii oraz dla zasięgnięcia informacji o określonych, interesujących prezydenta sprawach.
Zgodnie z ustawą o powszechnym obowiązku obrony Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wykonuje zadania w zakresie bezpieczeństwa i obronności przy pomocy Biura Bezpieczeństwa Narodowego.
Wobec braku odpowiedniego, strategicznego centrum na szczeblu państwa zajmuje się ono także monitorowaniem przedsięwzięć mających wpływ na stan bezpieczeństwa i obronności państwa.
Prezydent wyposażony w przedstawione wyżej kompetencje jest zasadniczym ogniwem systemu bezpieczeństwa naszego państwa tworzącego zintegrowaną strukturę, w skład której wchodzi całość sił i środków państwa przewidzianych do realizacji zadań w dziedzinie bezpieczeństwa.
Prezydent dysponuje znacznie skromniejszymi kompetencjami, jeśli chodzi o stan wyjątkowy. Stan ten wynika z zaburzenia wewnętrznej sytuacji w państwie, tzn. występuje w sytuacji zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Jak mówi art. 230 ust. 1 : „W razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni, stan wyjątkowy na części albo na całym terytorium państwa.”
Ustawa o stanie wyjątkowym mówi również, że zagrożenia mogą wynikać z działań terrorystycznych. Stan wyjątkowy może zostać wprowadzony tylko wówczas, gdy nie istnieją już możliwości uniknięcia zagrożenia poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego wydaje Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów.
Art. 231 Konstytucji:
„Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego Prezydent Rzeczpospolitej przedstawia Sejmowi w ciągu 48 godzin od podpisania rozporządzenia. Sejm może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów”.
Prezydent, na wniosek Prezesa RM, może postanowić o użyciu Sil Zbrojnych RP do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli zostały wyczerpane dotychczasowe siły i środki. Może również, w drodze rozporządzenia, przedłużyć czas trwania stanu wyjątkowego na okres nie dłuższy niż 60 dni, jeśli istnieją ku temu przesłanki. Również Prezydent, na wniosek Rady Ministrów, znosi stan wyjątkowy, przed upływem czasu na jaki został wprowadzony, jeśli ustaną przyczyny jego wprowadzenia oraz zostanie przywrócone normalne funkcjonowanie państwa. Prezydent powinien być także na bieżąco informowany o wszelkich skutkach i efektach wprowadzenia stanu wyjątkowego przez Prezesa Rady Ministrów.
Art. 10. Ustawy o stanie wyjątkowym:
„Prezes Rady Ministrów jest obowiązany do informowania na bieżąco Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o skutkach wprowadzenia stanu wyjątkowego oraz o rodzaju i rezultatach działań podejmowanych w celu przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.”
Stan klęski żywiołowej ma miejsce w sytuacji klęski żywiołowej w celu usunięcia bądź zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych (np. powodzi) lub awarii technicznych (np. wypływ chemikaliów z fabryki), które mają znamiona klęski żywiołowej. Stan ten wprowadzany jest w drodze rozporządzenia. Dla jego przedłużenia potrzebna jest zgoda Sejmu.
Art. 232 Konstytucji: „ W celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.”
Kierownictwo działaniami mającymi na celu zapobieżenie lub usunięcie skutków klęski żywiołowej sprawują odpowiednie organy administracji lokalnej. Jednakże Prezydent musi być informowany o wszelkich skutkach klęski i działaniach podejmowanych w celu jej usunięcia.
Art. 16. Ustawy o stanie klęski żywiołowej:
„Minister, o którym mowa w art. 8 pkt 4, jest obowiązany do informowania na bieżąco Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Prezesa Rady Ministrów o skutkach klęski żywiołowej i działaniach podejmowanych w celu zapobieżenia tym skutkom lub ich usunięcia.”
Szerokie uprawnienia w zakresie wprowadzania i znoszenia stanów nadzwyczajnych dają Prezydentowi realne możliwości wpływania na bezpieczeństwo państwa. W kryzysowych sytuacjach może on odwoływać się do swego autorytetu, aby zapewnić zwiększenie współpracy i współdziałania niezbędnych dla prawidłowego i skutecznego działania państwa. Prezydent pełni istotna role w stanach szczególnego zagrożenia państwa, stanowiąc gwarancje jego ciągłego funkcjonowania, mimo iż w swych działaniach jest w znacznej mierze ograniczony przez Radę Ministrów i Sejm.