Pyt. 41. ZASADY WYBORU PREZYDENTA RP.
Zasady wyboru Prezydenta RP określa ustawa o wyborze Prezydenta RP uchwalona 27 września 1990 roku, ośmiokrotnie nowelizowana- ostatni raz 28 kwietnia 2000 roku, a także Konstytucja RP z 02.04.1997 roku, rozdział piąty art.127-130.
Artykuł 127 Konstytucji stanowi: „Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym.” Wybór Prezydenta oparty jest zatem na czterech zasadach:
zasada powszechności- oznacza wykluczenie jakichkolwiek ograniczeń opartych na przesłankach ekonomicznych czy społecznych, takich jak majątek, wykształcenie, pochodzenie, płeć, wyznanie itp. Są dopuszczalne wyłączenia bez naruszania tej zasady pod warunkiem, że nie są oparte na przesłankach ekonomicznych czy społecznych. I tak art.3 ustawy wymienia trzy kategorie pełnoletnich obywateli, którzy nie mają praw wyborczych: 1-osoby pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu ( nie może to być organ władzy wykonawczej); 2-osoby pozbawione praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu; 3- osoby ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu. Osoby przebywające w szpitalach, zakładach pomocy społecznej, zakładach karnych i aresztach śledczych są ujmowane w spisach sporządzanych przez kierowników tych jednostek. O ujęciu tych osób w sporządzonych dla nich spisach powiadamiane są zarządy gmin właściwe ze względu na miejsce zamieszkania tych osób w celu by nie figurowały one jednocześnie na dwu spisach. Osoby przebywające tymczasowo na terenie gminy w dniu głosowania dopisywane są na własny wniosek do spisu wyborców najpóźniej w 10 dniu przed głosowaniem. Stosuje się ten przepis także w stosunku do wyborcy nigdzie niezamieszkałego. Również żołnierze pełniący służbę wojskową, odbywający ćwiczenia itp. Są dopisywani do spisu wyborców, o czym zawiadamia się urząd gminy właściwy ze względu na miejsce stałego ich zamieszkania.
Zasada równości- dwa rozumienia: 1- sens formalny, co oznacza, że każdemu wyborcy przysługuje jeden głos; 2- sens materialny, co oznacza, że siła każdego głosu jest równa, że każdy wyborca ma jednakowy wpływ na wybór głowy państwa.
Zasada bezpośredniości wyborów- oznacza, że są one jednostopniowe i to głos wyborcy decyduje w sposób bezpośredni i ostateczny o tym, który z kandydatów zdobędzie urząd prezydenta. Wzmocnieniem tej zasady (ale nie jej istotą) jest wymóg osobistego głosowania wyborcy, co eliminuje możliwość głosowania przy pomocy pełnomocnika lub za pośrednictwem poczty.
Zasada tajności głosowania- nie tajność wyborów! Tajne ma być tylko głosowanie, treść oddanego głosu, aby wyborca mógł działać swobodnie i bez obaw. Wymóg, iż w lokalu wyborczym muszą być zainstalowane pomieszczenia za zasłoną, zapewniające tajność głosowania, wrzucanie kart do głosowania do zapieczętowanej urny wyborczej, nakaz, by karta była zadrukowana tylko po jednej stronie, a także przepis zobowiązujący przewodniczącego obwodowej komisji wyborczej do czuwania nad zapewnieniem tajności głosowania. Nakazy w stosunku do wyborcy: udanie się zaraz po otrzymaniu karty do głosowania do miejsca zapewniającego tajność głosowania.
Przeprowadzeniem wyborów prezydenckich zajmują się komisje wyborcze, których ustawa wymienia trzy rodzaje:
Państwowa Komisja Wyborcza- funkcjonuje w skali całego kraju jako organ stały. Właściwa w sprawach przygotowania i przeprowadzenia wyborów( nie tylko prezydenckich). W skład wchodzi 9 członków, z czego 3 to sędziowie TK wskazani przez Prezesa tego Trybunału, 3 to sędziowie Sądu Najwyższego wskazani przez Pierwszego Prezesa tego Sądu i 3 to członkowie Naczelnego Sądu Konstytucyjnego wskazani przez Prezesa NSA. Do zadań PKW należy: sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów prawa wyborczego; sprawowanie nadzoru nad prowadzeniem i aktualizowaniem rejestru wyborców oraz sporządzaniem spisu wyborców; rejestrowaniem kandydatów na Prezydenta RP i ogłaszanie danych o kandydatach; zarządzanie druku kart do głosowania; powoływanie okręgowych komisji wyborczych; rozpatrywanie skarg na działalność okręgowych komisji wyborczych; ustalanie wyników głosowania i wyniku wyboru Prezydenta RP; wykonywanie innych zadań przewidzianych w ustawach.
Okręgowa komisja wyborcza- powoływane przez PKW najpóźniej w 45 dniu przed dniem wyborów. W skład wchodzi 5 sędziów, z czego 4 zgłasza Minister Sprawiedliwości (obecnie Zbigniew Ziobro), a z urzędu, jako jej przewodniczący, wchodzi wojewódzki komisarz wyborczy lub jego zastępca. Do zadań należy: sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem prawa wyborczego przez obwodowe komisje wyborcze; zapewnienie wykonania zadań wyborczych we współdziałaniu z wojewodą i organami jednostek samorządu terytorialnego; rozpatrywanie skarg na działalność obwodowych komisji wyborczych; zapewnienie dostarczenia kart do głosowania komisjom obwodowym; ustalanie zbiorczych wyników głosowanie i przekazanie ich wraz z protokołami obwodowych komisji wyborczych do PKW; wykonywanie innych zadań przewidzianych ustawą lub zleconych przez PKW.
Obwodowa komisja wyborcza- ciała społeczne, pozbawione więc charakteru profesjonalnego. W skład wchodzi od 5 do 9 osób, powoływanych przez zarząd gminy. Kandydatów do komisji zgłaszają spośród wyborców danej gminy pełnomocnicy komitetów wyborczych lub upoważnione przez nich osoby. Zadania: przygotowanie i przeprowadzenie głosowania w obwodzie; czuwanie w dniu wyborów nad przestrzeganiem przepisów prawa wyborczego w miejscu i czasie głosowania; ustalenie wyników głosowania w obwodzie i przesłanie ich do właściwej okręgowej komisji wyborczej.
WYBORY
Wybory prezydenckie zarządza Marszałek Sejmu nie wcześniej niż na 7 miesięcy i nie później niż na 6 miesięcy przed upływem kadencji urzędującego Prezydenta RP oraz wyznacza ich datę na dzień wolny od pracy przypadający nie wcześniej niż na 100 dni i nie później niż na 75 dni przed upływem kadencji. W razie opróżnienia urzędu prezydenta Marszałek Sejmu zarządza wybory w nie później niż w 14 dniu po opróżnieniu urzędu i wyznacza wybory na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów.
Marszałek Sejmu zarządza wybory w drodze postanowienia, w którym określa poza datą wyborów także dni, w jakich upływają terminy wykonania czynności wyborczych przewidzianych w ordynacji ( kalendarz wyborczy).
Art.127 ust.4 Konstytucji „Na prezydenta RP wybrany zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponowne głosowanie.” Ust.5 „W ponownym głosowaniu wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu otrzymali kolejno największą liczbę głosów. Jeżeli którykolwiek z tych dwóch kandydatów wycofa zgodę na kandydowanie, utraci prawo wyborcze lub umrze, w jego miejsce do wyborów w ponownym głosowaniu dopuszcza się kandydata, który otrzymał kolejno największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. W takim przypadku datę ponownego głosowania odracza się o dalszych 14 dni.” Ust.6 „Na Prezydenta RP wybrany zostaje kandydat, który w ponownym głosowaniu otrzymał więcej głosów.” Konstytucja przyjmuje zatem system wyborów większościowych w dwóch turach, określając przy tym wymaganą większość głosów do wyboru prezydenta w pierwszej turze oraz warunki ostatecznego wyboru w ponownym głosowaniu.
Zgłaszanie kandydatów na prezydenta stanowi bardzo istotny etap kampanii wyborczej, gdyż wyborca dokonuje wyboru tylko i wyłącznie spośród kandydatów ważnie zgłoszonych i zarejestrowanych przez PKW. Podmiotami uprawnionymi do zgłaszania kandydatów są obywatele posiadający prawo wybierania do Sejmu w liczbie co najmniej 100 tys. Zgłoszenie to musi być poparte podpisami zgłaszających.
Dla zgłoszenia kandydata konieczne jest utworzenie komitetu wyborczego, mogą to uczynić obywatele w liczbie co najmniej 15, którzy ustanawiają pełnomocnika komitetu. Działa on w imieniu i na rzecz komitetu. Kandydat na prezydenta musi wyrazić zgodę na kandydowanie i złożyć PKW oświadczenie w ustawie z dnia 11 kwietnia 1997 roku o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne. Oświadczenie to PKW przekazuje Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie, który wszczyna postępowanie lustracyjne z urzędu.
Pełnomocnik zgłasza do PKW w celu zarejestrowania komitet wyborczy. Może to nastąpić dopiero po zebraniu co najmniej 1000 podpisów. Podpisy te to część wymaganej do zarejestrowania kandydatów liczby 100 tys. osób popierających kandydata. Komitet wyborczy rejestruje PKW. Fakt zarejestrowania komitetu ogłasza się w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski”.
Rejestrując kandydata PKW bada, czy spełnia on warunki określone w art.127 ust.3 „Na Prezydenta RP może być wybrany obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu. Kandydata zgłasza co najmniej 100 tys. obywateli mających prawo wybierania do Sejmu.” Najpóźniej w 30 dniu przed dniem wyborów PKW podaje do publicznej wiadomości listę kandydatów sporządzoną w porządku alfabetycznym. Lista ta znajdzie się później na karcie do głosowania.
Ważność wyboru Prezydenta RP stwierdza Sąd Najwyższy (art.129 Konstytucji) na podstawie sprawozdania z wyborów przedstawionego przez PKW oraz po rozpoznaniu protestów. Przedmiotową uchwałę Sąd Najwyższy podejmuje nie później niż w 30 dniu po podaniu wyników wyborów. W przypadku stwierdzenia nieważności wyboru Prezydenta przeprowadza się nowe wybory na zasadach i w trybie określonym w ustawie. Marszałek Sejmu zarządza nowe wybory najpóźniej w 5 dniu od dnia ogłoszenia podmiotowej uchwały Sądu Najwyższego.
Głosowanie odbywa się w lokalach wyborczych przygotowanych przez obwodowe komisje wyborcze i trwa od godziny 6 do 20 bez przerwy. Przed rozpoczęciem głosowania komisja stwierdza, czy urna jest pusta, czy są na miejscu spisy wyborców i potrzebna liczba kart do głosowania, a także czy w lokalu jest odpowiednia liczba pomieszczeń zapewniających tajność głosowania. Po zakończeniu czynności sprawdzających komisja zamyka i opieczętowuje urnę wyborczą, której do końca głosowania nie wolno otwierać. W czasie głosowania w lokalu wyborczym muszą znajdować się co najmniej trzy osoby wchodzące w skład obwodowej komisji, w tym przewodniczący lub jego zastępcy. Niezwłocznie po zakończeniu głosowania komisja przystępuje do ustalania wyników wyborów. Na podstawie protokołów otrzymanych z okręgowych komisji wyborczych PKW ustala wynik głosowania i sporządza protokół. Wyniki głosowania i wyborów PKW podaje do publicznej wiadomości w formie obwieszczenia, które jest także ogłaszane w Dzienniku Ustaw. Zgodnie z przepisami Konstytucji, Prezydent RP jest wybierany bezwzględną większością głosów, czyli zostaje nim kandydat, na którego głosowała więcej niż połowa głosujących. Jeśli w pierwszej turze nie zostanie wyłoniony zwycięzca, musi być przeprowadzone ponowne głosowanie już z udziałem tylko dwu kandydatów, którzy w pierwszej turze zdobyli najwięcej głosów. Ponowne głosowanie odbywa się 14 dnia po pierwszej turze. Obowiązujące prawo wyborcze nie określa minimum frekwencji wyborczej, niezbędnej do uznania ważności wyborów.
Prezydent RP jest wybierany na 5 letnią kadencję. Konstytucja RP ogranicza możliwość ponownego wyboru do jednego razu. Zatem maksymalny okres sprawowania urzędu prezydenta został ustalony na dwie kadencje, w sumie nie dłużej niż 10 lat. Kadencja Prezydenta RP liczona jest od dnia objęcia urzędu, a jest nim dzień złożenia prze prezydenta- elekta przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego. Nowo wybrany Prezydent RP składa przysięgę w ostatnim dniu urzędowania ustępującego prezydenta, który kończy urzędowanie z chwilą złożenia przysięgi przez swego następcę. W sytuacji opróżnienia urzędu nowy prezydent składa przysięgę w ciągu 7 dni od stwierdzenia ważności wyborów i bezpośrednio po dokonaniu tej czynności obejmuje urząd. Wygaśnięcie mandatu następuje na skutek upływu czasu przewidzianego przez Konstytucje. Wakat urzędu prezydenta może jednak powstać z innych powodów. Sytuacje te określa się ogólnie pojęciem „opróżnienia urzędu przed upływem kadencji”. Może to być: a) śmierć, b) zrzeczenie się urzędu, c) stwierdzenie nieważności wyboru Prezydenta lub innych przyczyn nieobjęcia urzędu po wyborze, d) uznania prze Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby jego członków, e) złożenia z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu. W sytuacji tymczasowego opróżnienia urzędu prezydenta funkcje tą przejmuje Marszałek Sejmu, a jeśli on nie może sprawować tej funkcji to Marszałek Senatu.