41) Zasady wyboru Prezydenta RP.
Sposób powoływania Prezydenta przeszedł w Polsce znamienną ewolucję. W Konstytucji marcowej wybierało go Zgromadzenie Narodowe. W konstytucji kwietniowej kandydata na Prezydenta wskazywało Zgromadzeni Elektorów, a jeśli swego kandydata wskazał też ustępujący Prezydent, głosowanie powszechne rozstrzygało, który z nich obejmie urząd. Na gruncie rozwiązań konstytucyjnych z 1947 r. Prezydenta wybierał Sejm Ustawodawczy. Gdy przywrócono instytucje Prezydenta w 1989 r., jego wybór powierzono Zgromadzeniu Narodowemu. Od 1990 r. obowiązują wybory powszechne.
Problematyka wyboru Prezydenta uregulowana jest w art. 127 Konstytucji oraz w ustawie z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta RP.
Prezydent jest wybierany przez Naród, w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Na Prezydenta RP wybrany zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponowne głosowanie. W ponownym głosowaniu wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu otrzymali kolejno największą liczbę głosów. Jeżeli którykolwiek z tych kandydatów wycofa zgodę na kandydowanie, utraci prawo wyborcze lub umrze, w jego miejsce do wyborów w ponownym głosowaniu dopuszcza się kandydata, który otrzymał kolejno największą liczbę głosów w pierwszym glosowaniu. W takim przypadku datę ponownego glosowania odracza się o dalszych 14 dni. Na Prezydenta RP wybrany zostaje kandydat, który w ponownym glosowaniu otrzymał więcej głosów.
Wybory prezydenckie zarządza Marszałek Sejmu nie wcześniej niż na 7 miesięcy i nie później niż na 6 miesięcy przed upływam kadencji urzędującego Prezydenta RP oraz wyznacza ich datę na dzień wolny od pracy przypadający nie wcześniej niż na 100 dni i nie później niż na 75 dni przed upływem kadencji. Natomiast w razie opróżnienia urzędu prezydenta Marszałek Sejmu zarządza wybory nie później niż w czternastym dniu po opróżnieniu urzędu i wyznacza datę wyboru na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów. Marszałek zarządza wybory w drodze postanowienia.
Nowelizacja ordynacji z 27 kwietnia 2000 r. przewiduje ponownego zarządzenia wyborów, jeżeli w wyborach w ponownym głosowaniu miałoby ono być przeprowadzone tylko na jednego kandydata albo jeśli zabrakłoby w ogóle kandydatów w sytuacjach przewidzianych w art. 127 Konstytucji. Wówczas marszałek Sejmu zarządza wybory nie później niż w czternastym dniu od dnia ogłoszenia w Dzienniku Ustaw stosownej uchwały Państwowej Komisji Wyborczej.
Zgłoszenia kandydata na prezydenta do Państwowej Komisji Wyborczej w celu rejestracji dokonuje „Komitet wyborczy kandydata na Prezydenta RP”, utworzony przez obywateli polskich mających prawo wybierania do Sejmu w liczbie co najmniej 15. Komitet ten przejmuje na siebie także zadanie prowadzenia kampanii wyborczej. Komitet, po zebraniu co najmniej 1000 podpisów wyborców popierających kandydata, jest przez pełnomocnika Komitetu zgłaszany Państwowej komisji Wyborczej do rejestracji. Komitet nabywa osobowość prawną z dniem zarejestrowania.
Zgłoszenie kandydata na Prezydenta RP wymaga poparcia co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Zgłoszenie musi zawierać podpisy sposób popierających kandydata.. Stwierdzone podpisem poparcie dla kandydata nie może być wycofane. (zakaz udzielania poparcia dla kandydata w zamian za wynagrodzenie pieniężne).
Naturalnie zgłoszenie kandydata wymaga jego pisemnej zgody na kandydowanie w wyborach. Kandydat wyrażając zgodę składa Państwowej Komisji Wyborczej oświadczenie dotyczące ujawnienia pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944 - 1990 (oświadczenie podlega tzw. lustracji przed Sądem Lustracyjnym, który stwierdza zgodność oświadczenia z prawdą; ujawnienie współpracy z organami bezpieczeństwa państwa nie jest negatywna przesłanką wyłączającą kandydowanie w wyborach, a jedynie podlega obowiązkowi podania do publicznej wiadomości w obwieszczeniu wyborczym) Sąd lustracyjny wydaje orzeczenie w pierwszej instancji w terminie 21 dni po otrzymaniu od Państwowej Komisji Wyborczej oświadczenia kandydata na Prezydenta RP, a w drugiej instancji w terminie 14 dni. Orzeczenie niezwłocznie doręcza się Państwowej Komisji Wyborczej. W razie tzw. kłamstwa lustracyjnego, czyli złożenia fałszywego oświadczenia, kandydat uznany jest na okres 10 lat za osobę nie posiadającą kwalifikacji do zajmowania urzędu Prezydenta RP. Zostaje skreślony z listy wyborczej przez PKW.
Ważność wybory Prezydenta RP stwierdza Sąd Najwyższy ( do 1995 r. Zgromadzenie Narodowe)
W razie podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały stwierdzającej nieważność wyboru Prezydenta przeprowadza się nowe wybory na zasadach i w trybie określonym w ustawie. Marszałek Sejmu zarządza nowe wybory najpóźniej w 5 dni od dnia ogłoszenia uchwały Sądu Najwyższego.
Konstytucja określa niezbędne warunki wybieralności: obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu.
Prezydent wybierany jest na 5-letnią kadencję. Maksymalny okres sprawowania urzędu prezydenta to dwie kadencje ( nie muszą następować po sobie).
Przeszkodą w kandydowaniu jest także prawomocne skazanie przez Trybunał Stanu ; dotyczy to zarówno urzędującego prezydenta jak i osób, które mogłyby pretendować do kandydowania na to stanowisko.
Polskie rozwiązanie konstytucyjne przyjmuje zasadę, związania mandatu z osobą wybranego Prezydenta. Oznacza to, że określony w konstytucji czas trwania kadencji ( 5 lat) jest stały i przypisany do osoby. Wraz z zakończeniem urzędowania, niezależnie od przyczyn i czasu trwania, kończy się mandat określonego prezydenta i wygasa kadencja. Nowo wybrany Prezydent rozpoczyna własną kadencję, bez względu na czas urzędowania poprzednika.
Kadencję Prezydenta wyznaczają daty początku jej biegu i momentu zakończenia. Początek - po złożeniu przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego, Konstytucja nie określa terminu złożenia przysięgi, kwestie te regulują ustawy i tak: jeśli kadencja upływa w normalnym trybie - ostatni dzień urzędowania ustępującego Prezydenta, jeśli po opróżnieniu urzędu - w terminie 7 dni od stwierdzenia ważności wyborów.
Odmowa złożenia przysięgi oznacza niemożność wykonywania funkcji prezydenta.
Wygaśnięcie mandatu następuje na skutek upływu czasu przewidzianego przez Konstytucję. Przewiduje ona także sytuacje nadzwyczajne, wobec których może zajść konieczność wyboru Prezydenta przed upływem kadencji. Może nastąpić to wskutek:
śmierci,
zrzeczenia się urzędu,
stwierdzenia nieważności wyboru prezydenta lub innych przyczyn nieobjęci urzędu po wyborze,
uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby jego członków,
złożenia z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu
W sytuacji, gdy urząd Prezydenta jest opróżniony, tymczasowo jego obowiązki wykonuje Marszałek Sejmu, jeśli i on nie może to obowiązki te przejmuje Marszałek Senatu.
Gdy następują przejściowe, nietrwałe przeszkody w sprawowaniu urzędu, Prezydent zawiadamia marszałka Sejmu, który tymczasowo przejmuje jego obowiązki.. Natomiast gdy Prezydent nie może sam zawiadomić Marszałka o przeszkodach, wówczas o ich stwierdzeniu, na wniosek Marszalka Sejmu rozstrzyga Trybunał Konstytucyjny, który powierza Marszałkowi tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta.
W Konstytucji przewidziano wyraźnie dwie sytuacje :
1) zastępstwo sede vacante - gdy faktycznie fotel prezydencki wakuje
2) zastępstwo sede plena - gdy fotel prezydenta faktycznie jest obsadzony, a tylko tymczasowo Prezydent nie może wykonywać funkcji
Przeszkody trwałe Konstytucja wskazuje wprost, natomiast przeszkody czasowe nie są wyraźnie nazwane. Innym typem jest niemożność prawna - postawienie prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu (zawieszenie w urzędowaniu).