37. Zasady prawa wyborczego w Polsce. Michał Mendala

Zasady prawa wyborczego są zespołem podstawowych decyzji politycznych przesądzających o ogólnym charakterze wyborów. Tworzą one katalog, w zależności od tego czy jest pełny, czy nie, o optyce postrzegania wyborów. Zasady formułowane są w Konstytucji, gwarantując tym samym minimum demokratyzmu systemu wyborczego. Ich zasadnicza myśl musi być rozwiniętą w ordynacjach wyborczych tworzących warunki do ich prawidłowego funkcjonowania, zgodnego z wola ustrojodawcy. Z reguły katalog ten tworzony jest na podstawie kryterium cztero- lub pięcioprzymiotnikowych (zasad) wyborów do poszczególnych organów przedstawicielskich.

3 zasady prawa wyborczego mają charakter uniwersalny: powszechność, bezpośredniość i tajność. Natomiast równość, większościowość i proporcjonalność spotykamy podczas wyborów do poszczególnych organów.

Wybory do Sejmu są: powszechne, równe, bezpośrednie, proporcjonalne i tajne (Konstytucja art. 96), natomiast do Senatu: powszechne, bezpośrednie i tajne. Dodatkowo, ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu, poszerza konstytucyjny katalog zasad wyborczych o zasadę większości, według której dochodzi do podziału mandatów w okręgach wyborczych (art. 206 ordynacji wyborczej) - alternatywa dla proporcjonalności.

Konstytucja w katalogu zasad prawa wyborczego do organów przedstawicielskich oraz na urząd prezydenta nie wymienia zasady wolnych wyborów - można o niej mówić w znaczeniu materialnym. W takim sensie zasada ta jest kształtowana przez zasady demokratycznego państwa prawnego: pluralizmu politycznego, wolności słowa, wolności zgromadzeń. Na jej treść składają się w szczególności:

• Demokratyczne procedury wysuwania kandydatów w wyborach,

• Wolność prowadzenia kampanii wyborczej,

• Równość szans w wyborach,

• Bezstronność organów przeprowadzających wybory.

na ten temat (cały akapit) prof. Stelmach nic nie mówił - przynajmniej nie mam tego w notatkach, ani w pamięci - jednak zapisałem dla kompleksowości wyjaśnienia problemu zawartego w pytaniu. Skoro jest w podręczniku to cos jest na rzeczy. Osobiście proponuje nie wymieniać tej zasady i jedynie rozwinąć myśl, jeśli o to „poprosi”.

1. Zasada powszechności

Zasada powszechności określa krąg obywateli, którzy spełniając określone ustawa warunki maja prawo wybierania i bycia wybieranymi do organów przedstawicielskich (czynne i bierne prawo wyborcze). Zasada powszechności wyborów dotyczy, więc reguł, na podstawie, których funkcjonować będzie w praktyce pojęcie prawa wyborczego w znaczeniu podmiotowym. Reguły te przybierają postać kryteriów - cenzusów wyborczych - które w polskich warunkach przejawiają się w odpowiednich wymogach obywatelstwa i wieku.

Art. 62 Konstytucji stanowi, że prawo wybierania Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego - czynne prawo wyborcze - ma obywatel polski, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.

Komu przysługuje bierne prawo wyborcze:

	Radny	Wójt	Sejm	Senat	Prezydent RP
Wiek	18 lat	25 lat	21 lat	30 lat	35 lat
Obywatelstwo	UE*	UE*	PL	PL	PL
Prawo	- **	- **	Posiadający prawo wybierania	Posiadający prawo wybierania	Korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu

* - odnosi się do inkorporowanego dorobku acqui communautaire. → o to prof. nie pyta.

** - regulowane w ordynacji wyborczej (art. 7 tejże ordynacji):

1. Prawo wybieralności (bierne prawo wyborcze) przysługuje osobie mającej prawo wybierania do danej rady.

2. Nie mają prawa wybieralności osoby:

1. karane za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego;

2. wobec których wydano prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne w sprawie popełnienia przestępstwa umyślnego ściganego z oskarżenia publicznego.

3. Prawa wybieralności nie ma obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim pozbawiony prawa wybieralności w państwie członkowskim Unii Europejskiej, którego jest obywatelem.

Jak widać, na gruncie polskiego prawa, warunkami do korzystania z praw wyborczych są jedynie wymogi obywatelstwa i wieku. Obywatelstwo - jest wyrazem realizacji zasady suwerenności i stąd też, w związku z tym, ze prawa wyborcze są szczególną kategorią praw politycznych, przysługiwać one mogą wyłącznie obywatelom danego państwa. Wiek - przyjmuje charakter cenzusu w zakresie biernego prawa wyborczego, jednak w zakresie czynnego prawa wyborczego, wymóg ukończenia 18 lat najpóźniej w dniu wyborów nie ma charakteru cenzusowego. Z uwagi bowiem na to, iż granica wieku określona została na poziomie warunkującym uzyskanie pełnej zdolności do czynności prawnych.

Pozbawione praw wyborczych są osoby, które:

• Prawomocnym orzeczeniem sądu zostały pozbawione praw publicznych,

• Orzeczeniem Trybunału Stanu zostały pozbawione praw wyborczych,

• Prawomocnym orzeczeniem sądu zostały ubezwłasnowolnione.

Istnieje jeszcze zakaz równoczesnego kandydowania do Sejmu i Senatu, który stanowi wyraz realizacji gwarancji odrębności obydwu izb. Stanowi on wyjątek od powszechności biernego prawa wyborczego.

Należy także podkreślić, iż z konstytucyjnego ujęcia zasady powszechności prawa wyborczego wynika, że zasada powszechności wyborów powinna być rozumiana jako jedno z praw obywatelskich. Oznacza to że nie można z niej wywodzić obowiązku uczestniczenia w wyborach.

2. Zasada równości

W sensie formalnym oznacza, iż każdy wyborca dysponuje równa liczbą głosów.

W sensie materialnym oznacza, że siła głosu każdego wyborcy jest równa, co wyrażać ma się we wpływie, jaki ten głos wywiera na ostateczny wynik wyborów. Zawiera się to w prawidłowości, że ta sama liczba wyborców w danym okręgu wyborczym wybiera taka samą liczbę przedstawicieli, jak równa liczba wyborców zamieszkujących w innym okręgu wyborczym. Materialne znaczenie równości wyborów związane jest z jej trzema praktycznymi elementami:

• Jednolitą formą przedstawicielstwa (JNP).

Można przyjąć jedna z dwóch reguł. Albo ustala się, że jeden przedstawiciel będzie przypadał na 60 tys. mieszkańców (Wielka Brytania), albo w przypadku stałej liczby członków organu przedstawicielskiego, liczba mandatów w poszczególnych okręgach wyborczych byłaby ustalana odpowiednio do liczby ich mieszkańców (Polska). Liczbę posłów wybieranych w poszczególnych wielomandatowych okręgach wyborczych - w tym podział województw na okręgi wyborcze - ustalono według jednolitej normy przedstawicielstwa (JNP).

JNP = liczba mieszkańców kraju / ogólna liczba posłów wybieranych w okręgach wyborczych

Wielkość okręgu (ilość mandatów) = liczba mieszkańców poszczególnego okręgu wyborczego / JNP

• Metodą wyznaczania okręgów wyborczych.

Podział kraju na okręgi wyborcze, tj. jednostki terytorialne, w których wyborcy dokonują elekcji określonej liczby swoich przedstawicieli nawiązuje do obowiązującego podziału administracyjnego państwa. Okręg wyborczy obejmuje obszar województwa lub jego część, przy czym granice okręgów wyborczych nie mogą naruszać granic wchodzących w jego skład powiatów i miast na prawach powiatów (art. 136 ust. 3 ordynacji wyborczej). Przy utworzonych w ten sposób 41 okręgach wybiera się, co najmniej 7 posłów, przy uwzględnieniu JNP.

Jeśli chodzi o Senat to metoda wyznaczania okręgów wyborczych także nawiązuje do obowiązującego podziału terytorialnego państwa. Okręg wyborczy obejmuje obszar województwa lub jego część, przy czym, co jest istotne, granice okręgów wyborczych nie mogą naruszać granic okręgów wyborczych utworzonych dla wyborów do Sejmu. Tym samym ustawodawca wprowadził zasadę zgodności tworzenia okręgów wyborczych do Sejmu i Senatu. Mamy jednak w tym zakresie jednak do czynienia z wyjątkiem - 41 okręgów wyborczych do Sejmu i 40 do Senatu - w jednym wypadku, bowiem dwa sejmowe okręgi wyborcze stanowią jeden okręg wyborczy w wyborach do Senatu. W 40 ustanowionych w ten sposób okręgach wyborczych wybiera się od 2 do 4 senatorów. I to właśnie tutaj przejawia się brak uniwersalizmu tej zasady, gdyż każdy ma prawo oddać tyle głosów ilu wybieranych jest senatorów z jego okręgu wyborczego. Wynika z tego, że wybory do Senatu nie są równe w sensie formalnym. W ustawie zapisano, że 3 senatorów wybiera się z województw: lubuskiego, świętokrzyskiego i opolskiego (każde z nich tworzy jednolity okręg wyborczy), a 13 senatorów wybiera się w województwie mazowieckim.

Zmian w okręgach wyborczych i ilości mandatów dokonuje Sejm na wniosek PKW nie później niż na 3 miesiące przed dniem, w którym upływa termin zarządzenia wyborów do Sejmu. Natomiast bezwzględny zakaz dokonywania takich zmian obowiązuje w przypadku skrócenia kadencji Sejmu.

• Systemem wyborczym.

System wyborczy może być większościowy lub proporcjonalny. W tym miejscu przenikają się te trzy zasady prawa wyborczego - równość, proporcjonalność i większościowość, z których żadna z nich nie przyjmuje charakteru uniwersalnego. Równą siłę każdego głosu, gwarantuje system proporcjonalny (w Polsce jest to system d'Hondta → rozwinięte w pytaniu 39, a także pokrótce na końcu opracowania*** - Stelmach to bezwzględnie wymaga). Rezultatu takiego nie pozwala osiągnąć system większościowy, który może doprowadzić nawet do deformacji wyników. System większościowy dzielimy na bezwzględny: ponad połowa ważnie oddanych głosów (Prezydent RP, wójt) i względny: wygrywa osoba, która uzyskała najwyższy wynik (Senat, Rada Gminy do 20 tys. mieszkańców).

Pewne zastrzeżenia, jeśli chodzi o realizację konstytucyjnej zasady równości, wywołują szczegółowe rozwiązania wynikające z obowiązującej ordynacji wyborczej, ustanawiające w wyborach do Sejmu szereg przywilejów dla dużych partii, np. klauzule zaporowe. Jednak komitety wyborcze utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych mogą korzystać ze zwolnienia list tych komitetów z warunku uzyskania, co najmniej 5% ważnie oddanych głosów w skali kraju, jako warunku uczestnictwa w podziale mandatów w okręgach wyborczych, jeśli złożą w PKW oświadczenie w tej sprawie najpóźniej w piątym dniu przed dniem wyborów.

3. Zasada bezpośredniości.

Zasada bezpośredniości dotyczy sposobu wyboru przedstawicieli. Oznacza ona, że wyborcy osobiście, bez udziału pośredników, dokonują wyboru swoich przedstawicieli. Stąd tez wybory bezpośrednie często nazywane są wyborami jednostopniowymi. Gdy ostateczny wybór następuje poprzez węższe gremia pośredniczące (elektorzy) w przekazywaniu woli wyborców, mamy do czynienia z wyborami pośrednimi. Powszechnie przyjmuje się, iż forma oddania głosu nie ma decydującego znaczenia dla realizacji zasady bezpośredniości, jakkolwiek polskie prawo wyborcze stanowi, że głosować można tylko osobiście.

Szerszy i właściwszy aspekt zasady bezpośredniości wyborów, obejmuje element wybierania do organu przedstawicielskiego konkretnych osób. Aspekt ten występuje przede wszystkim w okręgach jednomandatowych. Przy głosowaniu w okręgach wielomandatowych wyborca ma prawo zagłosować na kandydata z danej listy głosując tym samym na listę i wskazując swoja preferencję, co do osoby. Jednak może też dojść do sytuacji gdy w wyborach z okręgów wielomandatowych głosować można tylko na listę - stanowi to ograniczenie zasady bezpośredniości (w Polsce ten przykład nie występuje).

4. Zasada tajności głosowania.

Zasada tajności głosowania dotyczy tylko tej fazy wyborów, która stanowi realizowanie przez wyborców aktu wyborczego. Odnosi się, więc ona do korzystania z czynnego prawa wyborczego. Zasada ta spełnia ważną funkcję gwarantowania wyborcy:

- swobody podjęcia decyzji,

- bezpieczeństwa, że z powodu treści oddanego głosu nie spotkają go ujemne konsekwencje.

Ponadto tajność głosowania gwarantowana jest także przez tworzenie warunków umożliwiających nieskrępowane oddanie głosu:

• Obowiązek zorganizowania w lokalach obwodowych komisji wyborczych miejsc zapewniających tajność głosowania (obowiązek przewodniczącego obwodowej komisji wyborczej czuwania nad zapewnieniem tajności głosowania),

• Obowiązek udania się wyborcy do miejsca zapewniającego tajność głosowania (art. 68 ust. 4 ordynacji wyborczej: „po otrzymaniu karty do głosowania wyborca udaje się do miejsca w lokalu wyborczym zapewniającego tajność głosowania”).

Istotne znaczenie maja także przepisy ordynacji wyborczej określające:

• Wzór karty do głosowania,

• Sposób postępowania z urną wyborczą.

*** System d`Hondta
a) Belgijski matematyk V. d`Hondt założył, że liczbę głosów oddanych na każdą z list dzieli się przez kolejne, całkowite liczby naturalne.
b) Otrzymane w ten sposób ilorazy porządkuje się od największego do najmniejszego.
c) O przyznaniu mandatów liście decyduje kolejność największych ilorazów.
Na ww. przykładzie:
- w okręgu jest 10 mandatów do rozdzielenia:

Iloraz	lista A (83 000)	lista B (56 000)	lista C (26 000)	lista D (8 000)
: 1	83 000	56 000	26 000	8 000
: 2	41 500	28 000	13 000	4 000
: 3	27 666	18 666	8 666	2 666
: 4	20 750	14 000	6 500	2 000
: 5	16 600	11 200	5 200	1 600
: 6	13 833	9 333	4 333	1 333

Znajdujemy 10 największych ilorazów, tj.:
- 83 000, 56 000, 41 500, 28 000, 27 666, 26 000, 20 750, 18 666, 16 600, 14 000.
Wynik ostatecznego podziału mandatów jest następujący:
- lista A - 5 mandatów,
- lista B - 4 mandaty,
- lista C - 1 mandat,
- lista D - bez mandatu.
d) System d`Hondta stosowany jest m.in. w Belgii i Niemczech. W Polsce przewiduje go obowiązująca ordynacja wyborcza do Sejmu oraz ordynacja samorządowa w wyborach do rad gmin liczących powyżej 20 000 mieszkańców, rad powiatów oraz sejmików województw.

To by było na tyle jeśli chodzi o materię pytania. Pytanie wydaje się łatwe ale można zagrzebać się w szczegółach i tych wszystkich sensach (materialnych i formalnych). Dodatkowo doradzam przeczytanie następujących ustaw:

• Ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu z 12 IV 2001

• Ordynacja wyborcza na urząd Prezydenta RP z 27 IX 1990

• Ordynacja wyborcza do Rad Gmin, Powiatów i Samorządów Wojewódzkich z 16 VII 1998

• Ordynacja wyborcza na urząd wójta, burmistrza i prezydenta z 2002 roku

Są to pozycje o których mówił prof. Stelmach, a których podstawowa materia została przedstawiona w opracowaniu. Jednak na wypadek pytania o „niuanse i szczególiki” radze przeczytać.

Podręcznik wskazuje jeszcze na zasadę ustalania wyników wyborów, jednak profesor nie wymieniał tego zagadnienia jako zasady wyborczej. Pozdrawiam i życzę przyjemnej nauki mendoza

Tutaj pojawia się sprzeczność z podręcznikiem. Jest to prawidłowa forma - prof. Stelmach mówił, żeby nie sugerować się podręcznikiem tylko uczyć się tak jak on to przedstawia.

---