ЮРИЙ НИКОЛАЕВИЧ ТЫНЯНОВ – „ода как риторический род” –

- Opracowanie artykułu

Artykuł który wybrałem do opracowania to artykuł Jurija Nikołajewicza Tynianowa pt. „Oda jako gatunek retoryczny” w przekładzie Zygmunta Saloni zaczerpnięty z „Rosyjskiej szkoły stylistyki” . Tynianow był rosyjskim pisarzem , historykiem i krytykiem literatury. Jednym z reprezentantów tzw. rosyjskiej szkoły formalnej.

Początki ody jako gatunku sięgają starożytnej Grecji i ówczesnej liryki chóralnej. Ody są utworami stroficznymi, rzadko występują w postaci stychicznej. Utrzymane są w nastroju dziękczynnym lub pochwalnym czy nawet panegirycznym. Ody są wierszami patetycznymi, które przeznaczone są do opiewania wielkich ludzi czy przełomowych wydarzeń. Oda była najpopularniejszą forma poezji klasycznej. Autor w swoim wywodzie zaczyna od pojęcia założenia twórczego. Zadaje pytanie czy m w ogóle owo założenie twórcze jest w dziele literackim? I odpowiada na pytanie z całkowitym przekonaniem, że dzieło reprezentuje system współzależnych czynników a każdy system literacki powstaje poprzez wysunięcie jednego lub kilku czynników ponad pozostałe. Czynnik ten w rosyjskiej terminologii naukowej nosi nazwę dominanty. Tynianow zwraca przy tym uwagę, że pozostałe- podporządkowane czynniki są ważne i nie można nie poświęcać im w ogóle uwagi. Poprzez gatunek i styl dzieło literackie wchodzi do systemu literatury i różnicuje się wewnątrz tego systemu. Wyciągnięcie go z danego kontekstu systemu literackiego i przeniesienie do innego powoduje, że utwór nabiera nowego zabarwienia a jego funkcja ulega przesunięciu. Autor pragnie nam w swoim artykule ukazać doniosłość założenia językowego w literaturze. Założenie twórcze jest nie tylko dominantą utworu czy całego gatunku ale jednocześnie funkcją utworu w stosunku do najbliższego szeregu pozaliterackiego. W pierwszej połowie XVIII w toczyła się swego rodzaju walka wokół problemu funkcji języka poetyckiego. Dobitnie ujawniał się ów problem w walce wokół ody gdzie zaznaczały się dwa przeciwstawne prądy, zupełnie od siebie odmienne. Tynianow powołuje się na charakterystykę dwóch rodzajów górności którą przedstawił w Iw n.e. Longinos. Ukazuje on różnice istotne dla retoryki- przeciwstawną zdolność oddziaływania. Ważniejsze od przekonania o słuszności tekstu jest przedstawić tekst tak aby słuchacza nakłonić. Autor powołuje się na Michaiła Łomonosowa rosyjskiego poetę i uczonego, który w swej retoryce odrzuca przekonująco- logiczne cele słowa retorycznego i wybrał jego wpływ emocjonalny. Wszystkie te założenia znalazły w późniejszym czasie swój wyraz w górnolotnej organizacji gatunku poetyckiego o założeniu twórczym opartym na pozapoetyckim szeregu językowym- górności, w konstrukcji ody.

Oda jako gatunek wzniosły była układana według dwóch współdziałających zasad : najintensywniejszej akcji a każdy m konkretnym momencie i zasady rozwoju słownego. Pierwsza z zasad wyznaczała styl ody a druga jej temat liryczny. Autor powołując się na lirykę Łomonosowa stwierdza że zwyciężała zasada najintensywniejszej akcji. Powodem było to, że im silniej uświadamiano sobie retoryczne cechy wiersza. Im bardziej zdawano sobie sprawę z możności wygłoszenia utworu tym bardziej istotna stawała się wartość każdej strofy i każdej grupy wersowej. Przy zamierzeniach retoryczno-emocjonalnych gdy zakładano, że czynnikiem oddziaływującym jest słowo tworzyła się nowa podstawa jego rozwijania. Jednocześnie oda rozrastała się objętościowo, z tym że o liczbie strof nie decydowało rozwinięcie i wyczerpanie tematu ale przede wszystkich wyczerpanie sposobów retorycznego oddziaływania. Retoryczne odniesienia ody wysuwały ze znaczną siłą problem jej organizacji intonacyjnej. Oratorskie z założenia dające się wygłosić słowo poetyckie powinno być zorganizowane za zasadzie jak największego bogactwa intonacyjnego. Już sama dziewięciowersowa strofa ody stanowiła bogatą i podatną kanwę.

Dużą role odgrywał podział całostek syntaktycznych. Zaznaczał on w strofie dwa elementy organizujące: element pauzowy i element intonacyjny. Tynianow przedstawia w swym wywodzie trzy rodzaje układów, podziałów całostek syntaktycznych: układ umiarkowany, układ chwiejny oraz układ przerywany gdzie każdy z nich charakteryzuje się innym naciskiem intonacyjnym i inną częstotliwością uwypuklania pauz. Autor cytując „Retorykę” Łomonosowa porusza także kwestię retorycznych pytań i wykrzyknień. Właśnie w takim przypadku gdzie przeplatają się intonacja pytająca, wykrzyknikowa i oznajmiająca z zasadą wyzyskania możliwości intonacyjnych złożonej strofy tkwi istota deklamacyjności ody.

Funkcje retoryczne liryki z niezwykłą siłą podniosły recytacyjną stronę ody. Autor przedstawia Łomonosowa jako typowego poetę- mówcę oceniającego każdy element wiersza z punktu widzenia jego funkcji retorycznej. Metrum wiersza, zawarte w słowie i mające znaczenia czynnika konstrukcyjnego przemienia on w czynnik mający swoista funkcję retoryczną. Tynianow zwraca uwagę, że wiersze Łomonosowa wkradają się w szereg zjawisk deklamacyjnych. Każdy komentowany przez niego przykład należy traktować jako dający się wygłosić. Poeta zostawia wskazówki ilustrujące gesty o charakterze retorycznym.- w zastosowaniu do wierszy. Wskazówki dotyczą emocji. W czasie zwyczajnej przemowy, gdy nie odtwarza się żadnych emocji mówca stoi prosto i nie stosuje żadnych ruchów. Natomiast przy pomocy gestów ukazują uczucia i zachowania. Gestami i ruchami dowodzą swoich argumentów np. poprzez wyciągnięcie rąk do góry wznoszą modlitwę do Boga, zaklinają i przysięgają, przykładając dłoń do ust ukazują milczenie itp. W ten sposób obok intonacji gramatycznej doniosła rolę odgrywa intonacja retoryczna. Słowo nabiera znaczenia bodźca dla gestu. Także – jak twierdzi Tynianow pod kątem założeń twórczych jest budowana również semantyka słowa poetyckiego. Elementy oddziaływania retorycznego, wywołujące potrzebę różnorodności, nagłości i niespodzianki zastosowane do wiersza powodują powstanie teorii obrazów . Słowo coraz dalej odchodzi od podstawowej cechy swojego znaczenia. Mowa poetycka zdecydowanie różni się od potocznej nawet co do zasobu fonetycznego. Powinna ona skłaniać według autora chociażby do dokładnego wymawiania liter czego nie wymaga się w praktyce wymowy potocznej. Specjalnej wagi nabiera tu również zagadnienie języka poetyckiego, oddziaływującego chociażby poprzez swój zasób leksykalny. Oda Łomonosowa może być nazwana retoryczną nie tylko dlatego, że była z góry przeznaczona do recytacji ale głównie dlatego, że moment oratorski stał się dla niej decydujący. Wymawialność jest jakby nie tylko podana ale także zamierzona.

Jako przeciwstawienie do Łomonosowa stawia Tynianow Aleksandra Sumarokowa- rosyjskiego pisarza, dramaturga i poetę. Sumarokowa występuje to jako przeciwnik „donośności” i górnolotnych założeń. Sumarokow walczy z metaforycznością ody. Jest dla niego nie do przyjęcia Łomonosowska realizacja metafory, wynikająca z dalszego rozwinięcia pojedynczej metafory i wroga przedmiotowej konkretności stanowiącej dla niego rezultat połączenia wyrazów na zasadzie najbliższych związków skojarzeniowych. Sumarokow wyraża swój protest w związku z traktowaniem terminu jako takiego. Występuje przeciw jego alegorycznemu wykorzystaniu przeciw Łomonosowskiej symbolice wyrazów.

Uświadomienie ważności gatunku było w literaturze decydujące. Współistnienie z odą innych form lirycznych podczas jej całego rozwoju jej nie przeszkadzało ponieważ formy te były uważane za młodsze . Z czasem opracowanie słowne obrazu przestało być istotne, ponieważ przestał być postrzegany jako kość niezgody obrazu słownego i przedmiotowego. Z czasem system intonacyjny przestał istnieć jako czynnik organizacyjny lecz oda jako ukierunkowanie, nie jako kierunek nie ginie. Tynianow wspomina o utworzeniu Towarzystwa Miłośników Słowa Rosyjskiego którego celem utworzenia była piecza nad jasną wymowa, nad czystym wypowiadaniem nad wszystkimi zmianami głosu które czynią wszelkie wyrażenie przyjemniejszym i zrozumialszym, przez co język jak i rymotwórstwo wiele zyskuje”. Było to towarzystwo literackie w Petersburgu w latach 1811-1816 zajmujące konserwatywne stanowisko w kwestiach artystycznych które nie jako „walczyło” o przetrwanie ody. Walka ta była znamienna dla połowy lat dwudziestych – momentu zwrotnego w rozwoju liryki.

Autor przedstawił w swej pracy historię ody jako gatunku retoryki. Ukazał, że walka o ten gatunek była w rzeczywistości walką o ukierunkowanie słowa poetyckiego, o funkcję słowa poetyckiego, o twórcze założenia oraz ich wzajemny związek z literaturą, szeregami literackimi i pozaliterackimi.