Władca pierścieni jako przykład gatunku fantasy
Obecnie w kulturze popularnej największym zainteresowaniem cieszy się jeden z gatunków fantastyki, jakim jest fantasy, a w szczególności pewna jej odmian - fantasy mediewistyczna. Za najwybitniejsze osiągnięcie artystyczne tej odmiany literatury imaginacyjnej uznaje się trylogię Władca pierścieni Johna R. R. Tolkiena, która jest prozatorskim powrotem do baśniowo wystylizowanego średniowiecza, opartym na fragmentach pradawnych kronik i przypowieści.
Trylogia zawiera w sobie wszystkie cechy charakteryzujące opowieść fantasy. Pisarze najczęściej sięgają do różnych mitologii, aby wykreować świat przedstawiony, bohaterów oraz wątki akcji. Biegłość w czarodziejskiej mocy, długowieczność, nieśmiertelność, które reprezentuje fantasy, jest pochodną mitologii germańskiej, skandynawskiej, celtyckiej, greckiej, przefiltrowanej przez romans rycerski i wzbogaconej elementami ludowych podań oraz legend różnych narodów. Autor Władcy… wprowadził do opowieści obok zwykłych ludzi takie znane postacie mityczne i baśniowe jak: elfy, krasnoludy, magowie oraz orkowie. Natomiast samą rasę ludzką przywdział w zbroje i umiejscowił w feudalnej hierarchii. Całe Śródziemie opanowane przez ludzi zostało zabarwione średniowiecznymi zwyczajami i architekturą zamkową oraz wiejską.
Jednak Tolkien poszedł jeszcze dalej w tworzeniu książki. Wziął pewne konkretne dane z realnego świata i zastosował je do tworzenia Śródziemia na tyle umiejętnie, by odbiorca mógł uznać go za prawdziwy. Trylogia bowiem jest nasycona wytworami tzw. tolkienowskiej wyobraźni: wykreował nową postać, jaką jest hobbit oraz stworzył język przeznaczony specjalnie dla jego baśniowych bohaterów.
U Tolkiena pierwszymi istotami na świecie były elfy i krasnoludy. Człowiek miał pojawić się dopiero za trzydzieści tysięcy lat. Ich świat był płaską powierzchnią, aż do momentu, gdy wielka katastrofa kosmiczna przeobraziła go w kulę. W tolkienowskiej rzeczywistości hobbity są pomostem łączącym tamten świat z „matką-ziemią”. Małe ludziki to stwory usposobieniem wyraźnie przypominające Anglików z ich poczuciem zdrowego rozsądku i brawurową odwagą (tak swoich rodaków widział pisarz). Autor użyczył hobbistom wielu cech swojego charakteru. Podobnie jak one kochał przyrodę, ciężką pracę na roli bez użycia maszyn, uwielbiał śmiać się, opowiadać dowcipy, palić fajkę i niechętnie podróżował za granicę.
Język, jakim posługują się postacie, powstał w efekcie studiów nad mową plemion germańskich i celtyckich. Elfy z Władcy… posługują się mową zainspirowaną językiem walijskim. W swym dziele Tolkien do perfekcji opanował sztukę posługiwania się wymyślonymi przez siebie językami. Dowodem tego są piosenki śpiewane przez hobbity albo elfy.
Fantasy jest odmianą literatury, która odpowiada na pytanie, co by było, gdyby w naszym świecie działały siły magiczne. Fantasy, ignorując prawa natury, może ukazywać czasy współczesne, może przenosić się w świat „równoległy”, ale równie dobrze jej akcja może dziać się w zamierzchłej przeszłości bądź w baśniowym zawieszeniu czasu historycznego. Trylogię można zaliczyć do dwóch ostatnich czasoprzestrzeni. Czas i miejsce akcji Władcy pierścieni nie są określone, jednak, jak wyjaśnił sam pisarz, historia dzieje się „na szerokościach geograficznych odpowiadających wybrzeżom Europy”. Fantastyczna opowieść rozgrywa się „poza czasem”, z pewnością wcześniej niż spisana historia świata.
Zdaniem Tzvetana Todorova, bułgarskiego krytyka literatury i kultury, niedopowiedzenia są konieczne w fabule opowieści fantasy. Bez niedomówień utwór przestaje być fantastyczny, niezależnie od tego czy ukazuje elementy nierealne. Fantastyczność świata przedstawionego idzie w parze z jego tajemniczością. Uważa on, że właśnie w niepewności tkwi sedno - nieumiejętność jednoznacznego zaklasyfikowania jakiejś rzeczy, zdarzenia do zjawisk naturalnych lub mitycznych. Wymaga to także umiejętności przedstawieniu treści czytelnikowi w taki sposób, aby i on zaczął się zastanawiać nad przyszłymi losami bohaterów. Koncepcja niedostępności i fantazji realizuje się w Władcy…, kiedy główny bohater, Frodo, decyduje się opuścić bezpieczne Hobbitowo, żegna się z realizmem oraz przyziemnością życia w rodzinnej miejscowości. I wkracza w obcy, zupełnie dla niego fantastyczny świat, znany jedynie z opowieści.
Powołując się na teorię Rogera Callois, punktem wyznaczającym moment przejścia z realnego świata do świata fantastyki jest element cudowności. Fantastyka to następstwo obrazu świata poddanego ścisłej przyczynowości. W fantasy nigdy nic nie dzieję się bez wyjaśnienia. Właściwości elementu cudowności w trylogii posiada magiczny pierścień władzy, jego historia, a w większym stopniu jego przeznaczenie, które spełnia rolę owego pierwiastka nadprzyrodzonego, burzącego spokój w „normalnym” świecie.
Władca pierścieni zyskał na całym świecie rzesze fanów, których oczarował tolkienowski świat. Dzięki sięgnięciu do korzeni literatury, jakim są podania oraz mitologie, dodaniem elementu średniowiecznego eposu oraz własnych tworów literackich, udało się otrzymać pasjonujące fantasy. Tajemniczość, cudowność, fantastyka - wszystko odpowiednio wyważone i zebrane w fascynującej wyprawie, by ocalić Śródziemie. Tolkien z pewnością może być wzorem dla innych pisarzy tego gatunku.
Jerzy Speina, W kręgu fantastyki [w] Typy świata przedstawionego w literaturze, Toruń 1993, s. 155-156
Ibidem
Wszelkie informacje o treści i powstaniu trylogii z: Brian Bates, rozdział: Ponowne odkrycie rzeczywistego Śródziemia [w] Magia, mity i tajemnice średniowiecza, wyd. Bellona
Jerzy Speina, op. cit.
Cogito, nr 8/2008, Dylematy pewnego Niziołka, Agencja Wydawnicza Aga Press
Roger Caillois, Od baśni do „science-fiction” [w] Odpowiedzialność i styl, Warszawa 1967, s. 44
3