Burzyńska A., Markowski M. P., Teorie Literatury XX wieku. Podręcznik. Kraków 2006.
BADANIA KULTUROWE (cultural criticism)
Badania kulturowe nie mają sprecyzowanego przedmiotu ani wyraźnej metody – ich przedmiotem nie jest bowiem literatura jako taka, lecz szeroko rozumiana kultura, a jedną metodę zastępuje całość cząstkowych strategii poświęconych jej badaniu.
Przedmiotem analizy jest wszystko to, co pozwala badać się w przestrzeni kultury (może to być tania literatura popularna, teksty muzyki rozrywkowej, turystyka, mecze piłki nożnej, reklama, pornografia, robienie zakupów itd.).
Badania kulturowe nie przyjmują jednej metody analizy, lecz wykorzystują założenia semiotyki, feminizmu, postkolonializmu, dekonstrukcji, psychoanalizy i robią tak ze względu na wyraźny cel polityczny, jakim jest posiadanie realnego wpływu na rzeczywistość społeczną.
Badania kulturowe a literaturoznawstwo
(co mają wspólnego badania kulturowe z literaturoznawstwem?)
Badania kulturowe dokonują znaczącego zwrotu w myśleniu o literaturze i burzą anachroniczny (wg ich zwolenników) mit wyjątkowej pozycji tekstów literackich w kulturowym wszechświecie i ich estetyczną autonomię, bowiem wytwarzanie znaczenia estetycznego nie dokonuje się w kulturowej próżni, lecz jest społecznie zdeterminowane.
Badania kulturowe rozszerzają pojęcie lektury: dotyczy ono nie tylko tekstów literackich, lecz wszystkich praktyk symbolicznych, mających wpływ na to, jak przedstawiamy sobie rzeczywistość. Czytanie nie jest aktem prywatnym i nie ogranicza się do czytania „dla przyjemności”, lecz jest sposobem orientowania się w świecie, w którym żyjemy.
Badanie literatury jest nieuchronnie badaniem kultury, przez co nie jest neutralnym zajęciem akademickim, lecz interwencją polityczną (jeżeli przez politykę rozumiemy sposób budowania jakiejkolwiek wspólnoty – polis).
Pytania kulturowe Stephena Greenblatta
(z artykułu Culture zamieszczonym w słowniku Critical Terms for Literary Studies)
Jakie zachowanie, jaki model praktyki dzieło to zdaje się umacniać?
Dlaczego czytelnicy danego czasu i danej epoki uznawali to dzieło za atrakcyjne?
Czy są jakieś różnice między moimi wartościami i wartościami ukrytymi w dziele, które czytam?
Od jakiego społecznego [kontekstu] rozumienia dzieło to jest uzależnione?
Czyja wolność myślenia lub jakich ruch społeczny może być ograniczone, jawnie i ukrycie, przez to dzieło?
Jakie są szersze struktury społeczne, z którymi można połączyć te szczególne akty pochwały lub potępienia?
Powyższe pytania musi postawić sobie czytelnik tekstów literackich, jeśli chce pozbyć się „naiwnego” stosunku do tekstu.
Elementarne pytania dotyczą więc nie tyle samego dzieła, ile jego związków z kontekstem kulturowym. Według Greenblatta owe związki nie mogą zastępować uważnej lektury [close reading], a analiza kulturowa musi sporo nauczyć się od skrupulatnej analizy formalnej tekstów literackich. Jednakże formalna analiza musi być podporządkowana analizie kulturowej. Teksty literackie nie mówią nam nic o kulturze, do jakiej należą, ona są tekstami kultury, gdyż skutecznie wchłonęły w siebie wartości i konteksty społeczne.
Czym jest kultura?
Kultura – system praktyk symbolicznych zakorzenionych w określonej ideologii i opartych na wymianie.
Posługując się znakami i symbolami, człowiek próbuje zrozumieć i wpłynąć na otaczającą go rzeczywistość oraz zdefiniować własną tożsamość. Aktywnie uczestniczy w kulturze. Spotyka się ze znaczeniami, które są wytworem danej kultury, konkretnego czasu i miejsca (stąd istnienie kultur opartych na odmiennych regułach, a nie kultury w ogóle). Produkując i starając się zrozumieć znaczenia, przyrównuje je do wyobrażeń, jakie posiada na temat rzeczywistości, najczęściej podzielanych też przez członków wspólnoty, do której należy. Dzięki temu może uzasadnić lub skonstruować własną tożsamość kulturową, która nie jest czymś danym z góry, ale stanowi zadanie do wykonania w sferze kultury.
Tożsamość (tak jak znaczenie) jest efektem działań ludzi wymieniających między sobą poglądy, teksty, opowieści, gesty, zachowania. Wymiana ta nie może być swobodna i nieograniczona, gdyż doprowadziłoby to do chaosu i nikt z nikim nie mógłby się porozumieć, a w związku z tym kultura wytwarza mechanizmy kontroli. To, kim się jest, uzależnione jest więc od przyswojenia sobie lub odrzucenia reguł społecznych, skonstruowanych dzięki technikom dyscyplinującym
Raymond Williams: Kultura jest czymś w rodzaju konkretnego stylu życia, który wyraża pewne znaczenia i wartości nie tylko w sztuce i nauce, ale też w instytucjach i zachowaniu codziennym. Analiza kultury, wedle tej definicji, jest objaśnianiem znaczeń i wartości, tkwiących jawnie lub ukrycie w konkretnym stylu życia, konkretnej kulturze.
Clifford Geertz (zwolennik antropologii interpretatywnej): Znaczenie jest konstruowane społecznie, co oznacza, że może zaistnieć jedynie w polu gier językowych, dyskursywnych wspólnot, intersubiektywnych systemów odniesienia, sposobów wytwarzania świata, że wyrasta ono w konkretnym układzie społecznych interakcji, w którym coś jest czymś dla jakiegoś ty i jakiegoś ja, a nie w jakiejś tajemnej komorze usytuowanej w głowie i że ma ono na wskroś historyczny charakter, że jest uformowane przez potok zdarzeń.
Znaczenia nie są wytwarzane „w głowie”, lecz w przestrzeni symbolicznej, do której należą uczestnicy procesu komunikacji. Rzeczywistość nie jest zatem pierwotnie pozbawiona znaczenia, które wprowadzone jest do niej przez świadomość.
Rzeczywistość jest rzeczywistością, w której żyjemy, a więc w której produkujemy znaczenia określające nasze w niej miejsce.
Maks Weber: Nie jest do pomyślenia inne poznanie procesów kulturowych, aniżeli na podstawie znaczenia, jakie ma dla nas zawsze indywidualnie ukształtowana w określonych jednostkowych powiązaniach rzeczywistość życia.
Rzeczywistość nie jest neutralnym przedmiotem badań, lecz środowiskiem, w którym ludzie tworzą wartości i znaczenia, określające ich sposoby działania. Należy badać nie rzeczywistość samą w sobie, lecz to, co o niej mówimy i myślimy.
Kultura, w której uczestniczymy, opiera się na wytwarzaniu przez nas wartości i ocen, które determinują nasze zachowania oraz na wymianie dóbr materialnych i duchowych, zaprojektowanej wg określonego modelu, który determinuje nasze zachowania.
Ludzie żyjący w swoich środowiskach nieustannie produkują i odczytują produkowane przez innych znaczenia (praktyki symboliczne) i kierują się określonymi poglądami i wyobrażeniami na temat rzeczywistości, w której żyją (ideologie).
Teoria gier językowych Ludwiga Wittgensteina
Język nie jest „obrazem” świata, ale zbiorem społecznie określanych gier czy praktyk, których zasadność wynika z ich skuteczności życiowej, czyli właściwego kontekstu zastosowania, a nie referencjalnej trafności. Znaczenie i rozumienie świata nie jest wytwarzane niezależnie od konkretnej praktyki językowej, która z kolei nigdy nie może być pojedyncza, lecz odnosi się do społeczności, której jesteśmy, jako aktywni użytkownicy języka, współtwórcami.
Antropologia interpretatywna Clifforda Geertza
Opiera się ona na przekonaniu, że uniwersum symboliczne organizuje wyobraźnię każdej grupy społecznej i jest pochodną tego, jak członkowie tej grupy wyobrażają sobie swój świat i jak „organizują swój świat znaczeń”. Dlatego też „badanie kultur innych ludów” wymaga dotarcia do tego, za kogo one się uważają, co wg swego przekonania czynią i jaki przypisują cel podejmowanym przez siebie działaniom.
Obcość, która zaczyna się już „na granicy granicy [naszej] skóry”, daje się zrozumieć, gdyż nie jest zamknięta w granicach nieprzenikliwej subiektywności. Znaczenie jest konstruowane społecznie.
Źródła angielskie
Anglia, koniec lat 80. Dwaj wykładowcy literatury angielskiej, pochodzący z rodzin robotniczych i przesiąknięci marksizmem, związani z Nowa Lewicą – Raymond Williams i Richard Hoggart – publikują swoje książki: Culture and Society: 1780-1950 (1958) i The Uses of Literacy (1957).
Punkt wyjścia: dowartościowanie klasy robotniczej w Anglii i uwolnienie myślenia o kulturze z nawyków elitarystycznych.
Negatywny punkt odniesienia: poglądy Franka Raymonda Leavisa, który usankcjonował kanon tradycyjnej literatury angielskiej i twierdził, że tylko literatura ma dostęp do „świadomości różnych możliwości życia” i wykluczył z tej roli inne sztuki i inne formy praktyk kulturowych.
Williams i Hoggart postanowili zająć się rozmaitymi formami sztuki populatnej, wykluczonej z obszaru krytyki literakiej, a także jej głównymi użytkownikami – klasą robotniczą. Niwelowali też różnicę między kulturą wysoką a niską oraz kulturą i społeczeństwem, przekonując, że w obydwu obiegach działają te same mechanizmy.
1964 r. – założenie w Birmingham Centre Contemporary Cultural Studies przez Richarda Hoggarta i Stuarta Halla pierwsza instytucja kształcąca adeptów badań kulturowych.
Przesłanki: przekonanie o bezpowrotnym rozpadzie jedności kultury angielskiej na skonfliktowane ze sobą klasy i obiegi, niepowiązane ze sobą tymi samymi wartościami.
Brak wyraźnie sprecyzowanej metody i określonego przedmiotu badań.
Lata 70. intensywne badania nad dominacją w kulturze, kategoria hegemonii.
Hegemonia – termin wprowadzony do filozofii społecznej przez włoskiego komunistę Antonio Gramsciego, oznaczający sposób, w jaki klasa dominująca wywiera ideologiczny wpływ na klasę podporządkowaną nie za pomocą siły, lecz wynegocjowanego kompromisu. Mieszczaństwo panuje nad resztą społeczeństwa dzieki swoim publicznym (prawnym, politycznym, wojskowym) instytucjom, ale w życiu prywatnym roztacza swą władzę dzięki rozpowszechnianiu własnego poglądu. Hegemonia w społeczeństwie kapitalistycznym objawia się na poziomie kultury popularnej, która łączy właścicieli (kapitał) i konsumentów (klasa robotnicza) w dyskretny, choć nierozerwalny sposób.
Środowisko skupione wokół czasopisma filmowego „Screen” (Stephen Heath, Colin McCabe, Jacqueline Rose) połączenie marksizmu, psychoanalizy i semiotyki.
Psychoanaliza Lacana – podmiot zajmuje miejsce w porządku symbolicznym nie z własnej inicjatywy, lecz z powodu obcych mu znaków, które dają złudzenie zakorzenienia w kulturze, chociaż jednocześnie z tej kultury alienują. Staramy się spełniać wyznaczoną nam rolę, bo musimy zajmować jakąś pozycję, jednak rola ta nie ma nic wspólnego z tym, kim naprawdę jesteśmy.
Teoria Louisa Althussera – pojęcie „interpelacji” – powoływanie jednostki do roli podmiotu przez ideologię, która wmawia mu, że jego działania publiczne są wynikiem wolnej woli, choć tak naprawdę wynikają z przymusu związanego z zajętym orzez niego miejscem.
Z obydwu powyższych teorii wypływalo przekonanie o konstruowaniu podmiotu przez ideologię, którą utożsamiano z kulturą i zrównywano z siecią wyobrażeń narzucanych jednostkom przez kulturę, w której chcą uczestniczyć. Czytelnik i widz zostali zdefiniowani jako podmiot wytworzony przez ideologię dominującą.
Rządy konserwatystów w Anglii badania kulturowe tracą impet.
Ameryka analiza kulturowa jest niezbędną strategią hermeneutyczną, odsłaniającą mechanizmy życia codziennego; medialne konstruowanie znaczenia w społeczeństwie konsumpcyjnym; u podstwa tego zwrotu: zmierzch metodologii New Criticism i kryzys the new American way of life.
Pionierami tej postawy byli przedstawiciele Szkoły Frankfurckiej – Theodor Wiesengrund Adorno i Max Horkheimer – rozdział o przemyśle kulturalnym jako nieszczęsnej konsekwencji samowładztwa instrumentalnego rozumu ignorującego życie samo.
Edwarda Saida opozycja między Derridą a Foucaultem
To opozycja między zinstytucjonalizowanym dyskursem opartym na jakiejś konkretnej ideologii a niezdeterminowaną społecznie tekstualnością, która ogarnia wszystko i nic. Derrida pozwala nam zrozumieć, jak działają niektóre teksty, zaś Foucault zwraca naszą uwagę na relację władzy wpisaną w każdy dyskurs.
Robert Scholes rozszerza pojęcie tekstualności do tego stopnia, by objąć nią „wszelkie rodzaje tekstów, wizualnych i werbalnych, polemicznych i uwodzących”, a w konsekwencji – „odrzucenie kategorii wyłączności literatury”.
Należy tak skonstruować kategorię lektury, by objąć nią wszystkie zjawiska kultury, wśród których nie byłoby żadnej hierarchii wartościującej.
Roland Barthes (Francja) – skrupulatna analiza ideologiczna życia codziennego we Francji (gazety, kino itd.) i odsłanianiu mechanizmów, dzięki którym to, co historyczne, zostaje uznane za naturalne przez kulturę mieszczańską. To pomieszanie Natury z Historią. Zadaniem badacza kultury jest szczegółowe ukazanie „mistyfikacji, która przerabia kulturę drobnomieszczańską w uniwersalną naturę”, co może uczynić dzięki semiotycznemy instrumentarium.
W kulturze wszystko znaczy, czyli posiada jakąś wartość.
Wkraczając w przestrzeń kultury, mowa jest natychmiast przechwytywana przez klasę dominującą i przerabiana na wtórny system semiologiczny, czyli mit.
Fundamentem demistyfikacji ideologii mieszczańskiej jest „przekształcenie rzezcywistości świata w obraz świata, Historii w Naturę” i zamazanie imienia własnego.
Mitolog chroni rzeczywistość przed przekształceniem jej w obraz i przedstawienie, a więc przed nadmierną ideologizacją.
Ideologia traktowana jest jako nieuchronne, wyobrażone zapośredniczenie między człowiekiem a jego rzeczywistością. Jako taka ideologia nie jest wytworem przedmiotu, lecz – odwrotnie – przekształca jednostkę w podmiot, który jest jej efektem.
Nie ma kultury bez ideologii. Podmiot jest niewolnikiem kultury symbolicznej, w której uczestniczy.
Wpływ Foucaulta na badania kulturowe
Koncepcja dyskursu (sformułowana po raz pierwszy), który nie przedstawia uprzednio istniejącej rzezcywistości, lecz ją dyscyplinuje – produkuje dyscypliny wiedzy i tym samym kontroluje ich przedmioty.
Przekonanie, że „władza produkuje władzę”, której następnie używa do nadzorowania jej przedmiotów. Wiedza – dzięki dyskursowi – porządkuje i klasyfikuje fakty, by następnie poddać je instytucjonalnej obróbce.
Koncepcja podmiotu jako efektu ujarzmienia ciała jednostek przez władzę, która powołuje podmiot do istnienia tylko po to, by miec nad nim kontrolę i przekształcić go w ciało społeczne, na którym zapisane są reguły postępowania. Całkowita eliminacja sfery niepoddanej kontrolującemu spojrzeniu władzy jest najbardziej charakterystycznym znakiem kultury nowożytnej.
Panoptyzm – („wszechwidzenie”, „wszechwidzialność”) określenie tych form władzy, które nie opierają się na represji, lecz na ciągłym kontrolowaniu społeczeństwa oraz na „dyscyplinowaniu” ciała (poddawanie cielesności określonym rygorom ideologicznym).
Koncepcja mikrofizyki władzy, wykorzystywanej przez „organy i instytucje państwowe”, ale istniejącej już na poziomie życia codziennego. Władza nie należy do nikogo, lecz jest rozsiana w życiu publicznym. Władza jest bezosobowa, lecz wciela się w konkretne sytuacje, w tym również w akty pisania i czytania.
Przesłanki dotyczące kultury i podmiotu języka
Kultura jest miejscem konfliktu między władzą a jednostką, która – by przetrwać – musi zostać ujarzmiona, z czego wynika, że podmiot jest funkcją władzy.
Kultura jest efektem zderzających się ze sobą praktyk dyskursywnych, wynikających z produkowania wiedzy przez władzę, z czego wynika, że dyskurs jest funkcją władzy.
Podmiot mówiący zlapany jest nieuchronnie w pułapkę władzy, a więc oznacza to, że niemożliwe jest bezinteresowne (czysto teoretyczne) badanie kultury, które tym samym zmienia się w polityczną interwencję.
PODSUMOWANIE:
Sens w kulturze nie jest – tak jak w fenomenologii – wytworem aktu czystej świadomości, nie jest też – jak w hermeneutyce – czymś, co należy odkryć w świecie lub poza nim, nie jest także wpisany – jak w różnych teoriach formalistycznych – w teksty lub w relacje intertekstualne ani nie jest też – jak w psychoanalizie – zepchnięty do jednostkowej lub zbiorowej nieświadomości. W perspektywie badań kulturowych sens jest produktem praktyki społecznej, a ściślej: wielu, nierzadko skonfliktowanych ze sobą praktyk społecznych, z których każda stara się narzucić własny sposób uprawomocnienia wytworzonego przez siebie sensu.
Literatura nie jest ani zbiorem autonomicznych tekstów, ani ekspresją prywatnej osobowości czy naśladowaniem rzeczywistości, lecz jedną z wielu (wcale nie najważniejszą) praktyk symbolicznych (dyskursem) poddanych społecznym regułom produkcji i kontroli.
Autor i czytelnik nie są jednostkami z krwi i kości, lecz spełniają jedynie określone funkcje dyskursywne (Foucault), co oznacza, że zajmują miejsce wyznaczone przez nadrzędną wobec nich ideologię (Althusser), władzę (Foucault) lub strukturę społeczną (Bourdieu). Auto i czytelnik zostają wezwani do swych ról nie przez swoje prywatne upodobania, lecz przez panujące ideologie oraz sposoby kulturowego usytuowania: płeć, przynależność klasową i etniczną.
Każdy tekst jest zideologizowany, to znaczy każdy kryje w sobie zbiór wyobrażeń na temat świata i określa stosunek jednostki do jej własnego życia (Althusser).
Interpretacja, który dotyczy wszelkich rodzajów tekstów i wypowiedzi (językowych i obrazowych, należących do kultury wysokiej i niskiej, obecnych w dziełach klasyków i życiu codziennym), jest ujawnianiem tych założeń (Barthes) i umieszczaniem ich w szerszym kontekście kulturowym.
W związku z tym badanie literatury nie jest „interpretacją i analizą dzieł literackich samych w sobie”, oparta na obiektywnych, bezinteresownych sądach (New Criticism), lecz – w ostatecznym rozrachunku – interwencją polityczną.
Badania kulturowe zajmują się wpływem dyskursu na postrzeganie rzeczywistości, które nieuchronnie ulega fikcjonalizacji.