Badania kulturowe – curtular criticism
Badania kulturowe tym różnią się od innych teorii, że nie mają sprecyzowanego ani przedmiotu badań, ani metody. Za przedmiot obierają to, co wchodzi w skład szeroko pojętej kultury, np. tanią literaturę popularną, teksty muzyki rozrywkowej, turystykę, mecze piłki nożnej, pornografię, robienie zakupów. Nie mają swej metody, więc wykorzystują założenia feminizmu, postkolonializmu, dekonstrukcji, psychoanalizy.
Co wspólnego mają badania kulturowe z literaturoznawstwem?
- badania kulturowe dokonują zwrotu w myśleniu o literaturze i burzą mit wyjątkowej pozycji tekstów literackich i ich estetyczną autonomię,
- rozszerzają pojęcie literatury, które nie dotyczy tylko tekstów, ale wszystkich praktyk symbolicznych, mających wpływ na to, jak przedstawiamy sobie rzeczywistość, np. czytanie,
- pokazują, że badanie literatury to badanie kultury, przez co staje się interwencją polityczną (polityka tutaj to budowanie jakiejkolwiek wspólnoty).
Stephen Grenblatt ułożył taką listę pytań, które musi postawić sobie czytelnik, aby jego lektura była świadoma:
Dlaczego czytelnicy danej epoki uznali to dzieło za atrakcyjne?
Czy są jakieś różnice między moimi wartościami a wartościami ukrytymi w dziele?
Od jakiego społecznego kontekstu to dzieło jest uzależnione?
Czyja wolność myślenia czy jaki ruch społeczny może być ograniczony jawnie czy ukrycie przez to dzieło?
Jakie są szersze struktury społeczne, z którymi można połączyć te szczególne akty pochwały lub potępienia?
Pytania nie dotyczą więc samego czytania, ale i kontekstów, w które uwikłany jest tekst. Grenblatt sam mówi, że owe związki nie mogą zastąpić close reading, ale pewne jest to, że analiza formalna musi być poddana analizie kulturowej. Teksty literackie same są tekstami kultury.
Czym jest kultura? To system praktyk symbolicznych zakorzenionych w określonej ideologii i opartych na wymianie. Człowiek sam aktywnie w niej uczestniczy, zderza się ze znaczeniami, które są wytworami danej kultury, produktami konkretnego czasu i miejsca. Starając się zrozumieć znaczenia, porównuje je do własnych poglądów, tworząc tożsamość. Tożsamość jest więc efektem działań ludzi, wymieniających ze sobą poglądy, teksty i zachowania. Wymiana ta nie może być swobodna i nieograniczona, kultura wytwarza narzędzia kontroli, które człowieka ograniczają. Wg Raymonda Williamsa Kultura jest czymś w rodzaju konkretnego stylu życia.
Clifford Geertz twierdzi, że znaczenie jest konstruowane społecznie, co oznacza że może zaistnieć jedynie w polu gier językowych, że ma charakter historyczny i uformowany przez potok zdarzeń. Wg Gertza znaczenia wytwarzane są w przestrzeni symbolicznej, do której należą uczestnicy procesu komunikacji. Oznacza to, że rzeczywistość nie jest pierwotnie asemantyczna, ale jest rzeczywistością, w której żyjemy, a więc w której produkujemy znaczenia, określające nasze w niej miejsce.
Maks Weber: procesy kulturowe można poznać na podstawie znaczenia, jakie ma dla nas zawsze indywidualnie ukształtowana w określonych, jednostkowych powiązaniach rzeczywistość życia.
Pierre Bourdieu: wprowadza termin kapitał kulturowy, czyli stopień posiadanej wiedzy i kwalifikacji niezbędnie potrzebnych jednostce, by weszła w krąg pożądanych instytucji kulturalnych.
Od Geertza, Webera i Bourdieu wywodzą się zatem założenia metodologii kulturowej: Rzeczywistość nie jest naturalnym przedmiotem badań, lecz środowiskiem, w którym ludzie tworzą wartości i znaczenia, określające ich sposoby działania. Należy więc badać nie rzeczywistość samą w sobie, lecz to co o niej mówimy.
Teoria gier językowych Ludwiga Wittgensteina: język nie jest obrazem świata, ale zbiorem społecznie określanych gier, których zasadność wynika z ich skuteczności życiowej. Znaczenie odnosi się do społeczności, która jest jego współtwórcą.
Antropologia interpretatywna Clifforda Geertza: uniwersum symboliczne organizujące wyobraźnię każdej grupy społecznej jest pochodną tego, jak oni sami wyobrażają sobie swój świat i jak „organizują swój świat znaczeń”.
Angielskie i amerykańskie źródła
Badania kulturowe zostały zapoczątkowane w krajach anglosaskich. Dwaj wykładowcy literatury angielskiej (pochodzący z rodzin robotniczych) Raymond Williams i Richard Hoggart próbowali uwolnić myślenie o kulturze w kategorii elitarnej.
Od lat siedemdziesiątych zaczęto intensywnie prowadzić badania nad dominacją w kulturze, stosując pojęcie hegemonii, wprowadzone przez Antonio Gramsciego. Hegemonia to sposób, w jaki klasa dominująca wywiera ideologiczny wpływ na klasę podporządkowaną, ale nie za pomocą siły, leczy wynegocjowanego kompromisu.
Badania kulturowe w Anglii w latach 60. i 70. skupiały się głównie na kwestiach klasowych i politycznych (nie skupiali się na konstrukcji znaczenia kulturowego). Lukę tę postanowiło wypełnić środowisko skupione wokół czasopisma filmowego „Screen”, w którym dominowało połączenie marksizmu, psychoanalizy i semiotyki.
Gdy w Anglii zapanowały rządy konserwatystów, angielskie badania kulturowe utraciły swój impet, co wiązało się niewątpliwie z ich mocno lewicowym programem. W tym samym okresie w Stanach Zjednoczonych podczas rządów republikańskich, badania kulturowe zaczęły z kolei dominować w amerykańskiej Akademii.
Okazało się, że w wielokulturowej Ameryce, zdominowanej przez kulturę popularną, analiza kulturowa jest niezbędną strategią hermeneutyczną, odsłaniającą mechanizmy życia codziennego.
Pionierami takiej postawy na gruncie Amerykańskim byli przedstawiciele Szkoły Frankfurckiej Theodor Wiesengrund Adorono i Max Horkheimer, którzy w książce Dialektyka Oświecenia opisali przemysł kulturalny jako nieszczęsną konsekwencję samowładztwa instrumentalnego rozumu ignorującego życie (w tej perspektywie Hollywood był równie cyniczny, oświeceniowy i barbarzyński co hitlerowski plan masowej zagłady).
Dziedzictwo frankfurtczyków zostało „uśpione” na dziesięciolecia z powodu panowania paradygmatu tekstualnego Edwarda Saida i dekonstrukcją Derridy.
Zwolennicy badań kulturowych uważali, że należy tak skonstruować kategorię lektury (reading), by objąć nią wszystkie zjawiska kultury, wśród których nie byłoby żadnej hierarchii wartości.
Mit i ideologia
Roland Barthes publikował w odcinkach swoje Mitologie. Skrupulatnie analizował życie codzienne we Francji (gazety, reklama, samochody, sport, kino striptiz, astrologia itd.) i ukazywał mechanizmy, dzięki którym to, co historyczne zostaje uznane za oczywiste (naturalne) przez kulturę mieszczańską.
Mieszanie natury z historią Barthes uznał za najbardziej typowy objaw współczesnego mitotwórstwa.
Zadaniem badacza kultury jest ukazanie „mistyfikacji, która przerabia kulturę drobnomieszczańską w uniwersalną naturę”.
Barthes po lekturze dr Saussure’a, u którego wyczytał, że znak jest arbitralny, wyciągnął następujące wnioski dotyczące mitu:
Mowa dotyczy nie tylko języka, ale każdego komunikatu, który jest rozumiany w przestrzeni komunikacji, a więc także obrazów czy nawet rzeczy, którym przypisuje się jakąś wartość.
Wkraczając w przestrzeń kultury, mowa jest natychmiast przechwytywana przez klasę dominującą i przerabiana na wtórny system semiologiczny.
Wg Barthesa ideologia nie ma żadnej historii. Ideologia jest przez niego traktowana jako zapośredniczenie między człowiekiem a jego rzeczywistością. Ideologia nie jest wytworem podmiotu, lecz przekształca jednostkę w podmiot, który jest jej efektem.
Nie ma kultury bez ideologii, co oznacza, że podmiot spętany jest iluzoryczną świadomością własnej wolności (jestem tym, kim chcę być), a tymczasem jest tylko niewolnikiem kultury symbolicznej, w której uczestniczy.
Wiedza/ujarzmienie/władza
Kategoria podmiotu odgrywa tutaj centralną rolę, ze względu na swoją dwuznaczność. W języku francuskim (le sutej) i angielskim (the subject) oznacza zarówno „podmiot w sensie filozoficznym, jak też „poddanego” w sensie politycznym.”
Podmiot jest z definicji ujarzmiony przez instytucje kontroli i dyscypliny, których istnienie jest dla kultury zachodniej nieodzowne. Analiza kulturowa zmierza więc do odsłonięcia owych mechanizmów ujarzmiania jednostki i przekształcania jej w podmiot polityczny.
Wpływ Michela Foucaulta na badania kulturowe (sprowadzony do czterech najistotniejszych wątków):
Dyskurs nie przedstawia istniejącej rzeczywistości, lecz ją dyscyplinuje w podwójnym sensie tego słowa: produkuje dyscypliny wiedzy i tym samym kontroluje ich przedmioty.
Władza produkuje wiedzę, której używa do nadzorowania jej przedmiotów.
Podmiot jest efektem ujarzmienia jednostek przez władzę, która powołuje podmiot do istnienia po to tylko, by mieć nad nim kontrolę i przekształcić go w ciało społeczne, na którym zapisane są reguły postępowania.
Mikrofizyka władzy wykorzystywana jest przez organy i instytucje państwowe w instytucjach publicznych. Władza nie należy do nikogo, lecz jest rozsiana w życiu publicznym.
Te cztery tezy wspierają się na dwóch mocnych przesłankach dotyczących kultury i podmiotu oraz języka:
Kultura jest miejscem konfliktu między władzą a jednostką, która – by przetrwać – musi być ujarzmiona, z czego wynika, że podmiot jest funkcja władzy.
Kultura jest efektem zderzających się ze sobą praktyk dyskursywnych, wynikających z produkowania wiedzy przez władzę, z czego wynika, że dyskurs jest funkcją władzy.
Skoro podmiot mówiący złapany jest w pułapkę władzy, to oznacza, że niemożliwe jest bezinteresowne (często teoretyczne) badanie kultury, które tym samym zmienia się w polityczną interwencję.
Sens w kulturze nie jest wytworem abstrakcyjnej świadomości, tylko jest praktyką społeczną. Czytelnik i autor są sprowadzeni do podmiotów, którzy zajmują takie miejsce, jakie wyznacza im nadrzędna ideologia i władza (przyjmują rolę społeczną narzuconą z góry). Każdy tekst jest zideologizowany (zbiór wyobrażeń o świecie), a interpretacja jest próbą wyjaśnienia założeń ideologicznych i ukazanie ich w szerszym kontekście kulturowym (każda interpretacja jest rodzajem ingerencji politycznej).