Temat
Określ, jaki problem podejmuje Michał Januszkiewicz w podanym tekście. Zajmij
stanowisko wobec rozwiązania przyjętego wobec autora, odwołując się do tego tekstu
oraz do innych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Michał Januszkiewicz
W horyzoncie nowoczesności: antybohater jako pojęcie antropologii literatury

Zlitujcie się, to nie bohater. To po prostu śmieć!
Tadeusz Różewicz, Kartoteka

Kim zatem jest antybohater? Poprzestańmy – na razie – na uogólnieniu: antybohater jest
outsiderem – postacią pozostającą w szczególnym konflikcie z przyjętymi potocznie normami
i formami życia społecznego, kwestionującą je i uzasadniającą tę swoją postawę w sposób
refleksyjny. Jednocześnie upierać się będę przy niewymienności pojęć „antybohater”
i „outsider”. To drugie słowo ma szerokie konotacje socjologiczne i filozoficzne. Tymczasem
pojęcie antybohatera chciałbym rezerwować dla obszaru sztuki: prozy, dramatu, poezji
i filmu. Chciałbym również, aby rzecz została zrozumiana właściwie: antybohater nie jest po
prostu pozbawionym wszelkich zasad łajdakiem czy nikczemnikiem. Jako człowiek
świadomy i samoświadomy antybohater odkrywa jedynie iluzyjność czy fikcjonalność
porządku społecznego, obnaża jego niestabilność, nietrwałość i zakłamanie. Jest nihilistą –
owszem. Ale właśnie z tego powodu jest również – moralistą. Dostrzegając abstrakcję
skodyfikowanych systemów etycznych – formułuje moralność, opierającą się na wrażliwości
i elementarnych ludzkich uczuciach. Ta moralność to wyraz spotkania z światem zmiennym
i pozbawionym fundamentów, z drugim człowiekiem jako istotą efemeryczną, słabą,
cierpiącą.
Dlaczego kategorię antybohatera, we właściwym sensie, wiązać należy z nowoczesnością?
Ponieważ wtedy właśnie przedefiniowane zostało myślenie o świecie i człowieku. W tym
świecie, nawet jeśli niepozbawionym wartości, brak już jednak drogowskazów prowadzących
do jakiejś całościowej wizji sensu – zaczyna się ona bowiem rozpadać.
Na gruncie antropologii literackiej interesuje mnie szczególne literackie uposażenie postaci
literackiej. Chodziłoby mi zatem o wskazanie zasadniczych atrybutów antybohatera, cech
dlań konstytutywnych. Świadomość to fundamentalny atrybut każdego antybohatera. Przez
świadomość rozumiemy nastawienie, za sprawą którego, w sposób refleksyjny, mogę
uobecniać sobie świat, rzeczywistość zewnętrzną oraz – z drugiej strony – uprzytomniać sobie
własną egzystencję
Konsekwencją świadomości okazuje się bierność. Antybohater wycofuje się z życia
i pogrąża w kontemplacji samego siebie. Nieokreśloność to kolejny fundamentalny atrybut
każdego antybohatera. Antybohater nie jest człowiekiem ani dobrym, ani złym. To niezwykle
ważne, ponieważ kwestia ta nakazuje nam odróżnić kategorię antybohatera od postaci zwanej
„czarnym charakterem”. Każdy antybohater cierpi. Ważny jest wszak stosunek antybohatera
do cierpienia. Antybohater chce cierpieć. Jeśli cierpienie zostaje wybrane dobrowolnie,
wówczas człowiek okazuje się jego panem – to myśl Pascalowska. Wybierając to, co nas
zniewala, stajemy się wolnymi. Paradoks tej wolności polega wszakże na tym, że –
pozbawiona podstaw, rozumowych czy moralnych ograniczeń – staje się siłą destrukcyjną.
Zasadnie można byłoby uznać, że antybohater okazuje się zatem wielkim wyzwaniem nie
tylko dla literaturoznawstwa czy szkolnej pedagogii. Jest wyzwaniem płynącym do nas jako
ludzi uwikłanych w dynamikę i kryzysy kultury europejskiej.

Źródło: Na podstawie Michał Januszkiewicz W horyzoncie nowoczesności: antybohater jako pojęcie
antropologii literatury, [w:] „Teksty Drugie” 2010 nr 3, s. 60–78.

Wprowadzenie
Antybohater jest znakiem przemian, które zaszły we współczesnym świecie (kryzys kultury,
przewartościowanie zasad moralnych).
Określenie problemu badawczego
Michał Januszkiewicz podejmuje problem antybohatera jako postaci literackiej, której nie
można utożsamiać z „czarnym charakterem”.
Rozwinięcie
1. Argumenty związane z tekstem danym w zadaniu (Michał Januszkiewicz, W horyzoncie
nowoczesności: antybohater jako pojęcie antropologii literatury):
konflikt ze światem,
brak akceptacji przyjętych norm i zasad życia społecznego,
sprzeczność natury (jest nihilistą, ale zarazem moralistą),
nie jest outsiderem,
buntowanie się jako cecha postawy wobec świata,
refleksyjność i skupianie się na analizie swojego wnętrza,
niejednowymiarowość i niejednoznaczność,
cierpienie wyrazem pragnienia wolności,
kategorię antybohatera należy wiązać z nowoczesnością,
kompozycyjna funkcja pytań.
2. Argumenty związane z wybranym tekstem kultury (reż. Miloš Forman, Lot nad kukułczym
gniazdem)
konflikt z prawem Randle’a McMurphy’ego (Jack Nicholson),
pobyt w szpitalu psychiatrycznym jako ucieczka przed karą,
bunt przeciwko zasadom panującym w szpitalu (okrucieństwo i zniewolenie
pacjentów),
podjęcie walki z siostrą Ratched (Louise Fletcher) o godność i prawo do wolności
dla pacjentów,
antybohater i „czarny charakter” (porównanie McMurphy’ego z siostrą Ratched),
funkcja zbliżeń twarzy bohaterów (kontrast jako środek wyrazu),
tragizm McMurphy’ego.
3. Argumenty związane z drugim wybranym tekstem (Wiliam Szekspir, Hamlet)
bohater znajduje się w konflikcie z własnym sumieniem (konieczność pomszczenia
ojca),
niezgoda na istniejący porządek świata,
refleksyjność jako cecha osobowości bohatera,
niejednoznaczność postaci (odrzucenie Ofelii, zabicie Poloniusza, ale
zdemaskowanie kłamstwa, obłudy, zdrady),
cierpienie Hamleta – rozczarowanie światem i niemożność jego naprawy.

Podsumowanie
Antybohater jest postacią kontrowersyjną, gdyż nie można jednoznacznie ocenić jego
postępowania – z jednej strony opowiada się za dobrem, z drugiej – czyni zło. Najczęściej ma
on skomplikowaną osobowość, co nie pozwala na pełne wyjaśnienie i zrozumienie motywacji
często sprzecznych zachowań. Można jednak zauważyć, że antybohater poddaje refleksji
swoje działania, co prowadzi nieuchronnie do konfliktu z własnym sumieniem. Powodem
jego rozterek moralnych jest również niezgoda na prawa i zasady rządzące światem, głównie
takie, które ograniczają wolność i niszczą poczucie godności. Antybohatera można nie
akceptować, ale trudno nie czuć do niego sympatii.
Wskazówki do rozwiązania zadania
Zastanów się nad znaczeniem słowa antybohater. Czy jest to bohater pozbawiony heroizmu?
Autor artykułu wyraźnie podkreśla, że nie jest to postać z gruntu przewrotna i zła ani
wyrzucona poza nawias społeczeństwa. Uświadamia również, że antybohater został
przypisany do tekstów kultury i w takim ujęciu nie może być przeciwstawiany bohaterowi.
Zapoznaj się dokładnie z uwagami autora na temat cech wyróżniających antybohatera. Można
go bowiem ujmować jako nihilistę, który odrzuca ustalony porządek świata, ale również jako
moralistę tworzącego własne normy i zasady pozostające w opozycji do powszechnie
akceptowanych. Antybohater może być postacią czynną (bunt poprzez działanie), ale również
bierną (skupienie się na własnych przeżyciach). Z tego względu za antybohaterów można
uznać niektóre postacie z utworów romantycznych. Uzasadnij, że wybrane postaci nie są
„czarnymi charakterami”. Uwzględnij cechy wybranych bohaterów, zwracając uwagę na ich
skomplikowane osobowości.
Zauważ, że działania antybohatera są zazwyczaj nacechowane tragizmem, ponieważ ma on
świadomość własnych ograniczeń, co prowadzi do wewnętrznego konfliktu, lub ponosi klęskę
w konfrontacji ze światem. Spróbuj uzasadnić, dlaczego antybohater coraz częściej pojawia
się w różnych tekstach kultury popularnych we współczesności. W swojej argumentacji
uwzględnij co najmniej dwa teksty kultury (mogą być filmy lub utwory literackie). Pamiętaj
o logicznym uporządkowaniu argumentów i podsumowaniu wypowiedzi w postaci
wniosków.
Możesz również odwołać się do następujących tekstów kultury:
Filmy:
Grek Zorba, reż. Robert Zemeckis,
Brudny Harry, reż. Don Siegel,
Leon Zawodowiec, reż. Luc Besson.
Teksty literackie:
Wiktor Hugo, Nędznicy,
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara,
Franz Kafka, Proces,
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz,
Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem,
Juliusz Słowacki, Kordian,
Władysław Stanisław Reymont, Chłopi,
Joseph Conrad, Lord Jim,
Stefan Żeromski, Przedwiośnie,
Miron Białoszewski, Pamiętnik z Powstania Warszawskiego,
Tadeusz Różewicz, Kartoteka,
Sławomir Mrożek, Tango,

Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka,
Miguel de Cervantes, Don Kichot,
Witold Gombrowicz, Ferdydurke,
Dzieje Tristana i Izoldy.