1. CHARAKTERYSTYKA NAUK PRAWNYCH

Nauki prawne(jurysdykcja) to grupa nauk społecznych, których przedmiotem badawczym jest analiza norm prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno-prawnych.

Podział nauk prawnych:

1. Filozofia (teoria) prawa – definicja prawa; relacja prawa do innych systemów normatywnych takich jak moralność, obyczaj, religia; analiza języka prawnego, pojęć prawnych, rozumowań prawniczych, procesów tworzenia, stosowania i wykładania prawa; problematyka metod badawczych stosowanych w prawoznawstwie, społeczne działanie prawa i jego skuteczność

Nurty badawcze:

1. Analityczny – problematyka logiczno-językowa (język prawny, rozumowanie prawnicze)

2. Empiryczny – społeczne działanie prawa (skuteczność, świadomość prawna, funkcjonowanie instytucji prawnych)

3. Metodologiczny – metody stosowane w prawoznawstwie

2. Szczegółowe nauki o prawie – analiza prawa obowiązującego w konkretnym państwie; dzielą się na szczegółowe gałęzie np. prawo karne, administracyjne itd.

3. Nauki historyczno-prawne – prawo rzymskie

Nauki „pozasystemowe”: socjologia prawa (aspekty społeczne zjawisk prawnych), nauka prawa porównawczego (porównywanie różnych systemów prawnych), informatyka prawnicza, kryminalistyka.

Zagadnienia metodologiczne.

Podstawowe metody analizy prawa:

1. Językowo-logiczne – wykorzystanie do analizy prawa metod, technik i aparatu pojęciowego szeroko rozumianych nauk o języku, logiki oraz osiągnięć metodologii nauk.

2. Socjologiczne – metody socjologii empirycznej – techniki zbierania i opracowywania danych, badania plenerowe, obserwacja uczestnicząca,

3. Psychologiczne – istotna rola w procesach stosowania prawa np. poczytalność przestępcy, resocjalizacja

Pozostałe metody analizy prawa: ekonomiczne (zastosowanie ekonomicznych metod i kryteriów podejmowania decyzji do decyzji prawnych); aksjologiczne (zagadnienia prawa słusznego, wartości którym ma służyć prawo- jakie powinno być prawo);

Obecnie stosowana jest wielopłaszczyznowa teoria stosowania prawa (law in action/ law In books), która łączy jak najwięcej elementów poszczególnych metod analiz prawa dla uzyskania jak najlepszego efektu. Zauważono, że stosowanie tego samego prawa w różnych kulturach jest niemożliwe.

2. POJĘCIE PRAWA I JEGO FUNKCJE

1. Pojęcie prawa

Prawo (J.Austin; pozytywizm) – rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu.

Elementy konstytutywne prawa:

• Rozkaz

• suwerenność władzy

• obowiązek wykonania

• sankcja przymusu

Pozytywiści uznawali tylko normatywne źródła prawa (ustawy, uchwały itd.), zwolennicy prawa natury uznawali również naturalne źródła prawa, np. prawo do życia, wolności wyznania itd. nie zawsze gwarantowane w aktach normatywnych, jednak prawa te nie pochodzą od państwa więc państwo nie ma prawa ich znieść.

Prawo:

1. przedmiotowe – prawo pozytywne, ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie

2. podmiotowe – ogół uprawnień, które na takiej bądź innej zasadzie przypisujemy jednostce

2. Prawo wewnętrzne a międzynarodowe publiczne

Prawo wewnętrzne – reguluje stosunki na terenie danego państwa. Podmioty: osoby fizyczne, prawne, instytucje. Źródła: jednostronne decyzje organów państwa np. uchwały. Sankcja przymusu.

Prawo międzynarodowe publiczne – normuje stosunki między państwami. Podmioty: państwa, organizacje międzynarodowe, niektóre osoby fizyczne. Źródła: umowy dwu lub wielostronne zwane konwencjami lub traktatami. Dobrowolne i wzajemne wykonywanie zobowiązań.

Teorie relacji między prawem wewnętrznym a międzynarodowym publicznym:

1. dualistyczna – prawo wewnętrzne i międzynarodowe to dwa całkowicie różne i niezależne od siebie porządki normatywne. Obecnie niespotykana.

2. prymatu prawa wewnętrznego – dominująca w praktyce współczesnych państw. W razie konfliktu norm prawa wewnętrznego z normami prawa międzynarodowego pierwszeństwo mają normy prawa wewnętrznego. Normy prawa międzynarodowego obowiązują na terenie państwa tylko za jego zgodą.

3. prymatu prawa międzynarodowego publicznego – globalizacja powoduje wzrost znaczenia prawa międzynarodowego; zawierają one normy bezwzględnie obowiązujące np. zakaz niewolnictwa, dyskryminacji rasowej, tortur, równości wobec prawa, wolności ludzkie. Obowiązuję bezwzględnie wszystkie państwa, ich celem nie jest ograniczenie suwerenności ale zapewnienie podstawowych praw i wolności ludzkich.

Członkowie UE są zobowiązani uznawać prymat prawa europejskiego nad wewnętrznym państwa.

Prawo międzynarodowe prywatne – gałąź prawa wewnętrznego; normuje stosunki prawne, głównie cywilno-prawne w których występuje tzw. element obcy np. małżeństwo lub umowa obywatela polskiego z cudzoziemcem; zadaniem tego prawa jest wskazanie systemu prawnego (którego państwa) właściwego dla roszczeń wynikających z tego stosunku. Państwa dążą do ujednolicenia wielu aspektów.

3. Funkcje prawa

1. Kontrola/ regulacja ludzkich zachowań

sposoby:

a. normatywne – oddziaływanie na ludzkie zachowanie za pośrednictwem norm; działają przez ludzką świadomość za pośrednictwem norm, aby osiągnąć odpowiednie reakcje normo dawca nakłada na nieprzestrzegających norm różne sankcje (grzywna, ograniczenie, pozbawienie wolności, pozbawienie praw publicznych itd.), przestrzegających gratyfikacje (nagrody, awanse, odznaczeni, premie); w zależności od tego czy system opiera się na sankcjach czy gratyfikacjach wyróżniamy systemy represyjne (zakazy, sankcje, ochrona porządku) i promocyjne (nakazy, nagrody, realizowanie programów społecznych); przeważają systemy represyjne, jednak coraz częściej spotykam systemy mieszane – nagrody są skuteczniejsze niż kary.

b. pozanormatywne – zróżnicowany zespół środków np. odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznych, oddziaływanie systemowe; mogą na nas wpłynąć nawet gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy

2. Rozdział dóbr i ciężarów – rozdział uprawnień i obowiązków między członków społeczeństwa; społeczeństwo żąda sprawiedliwego rozdziału; sprawiedliwość – podstawowa cnota instytucji społecznych i jedną z największych cnót prawa;

Koncepcje sprawiedliwości – zasada sprawiedliwości formalnej/reguła równej miary (osoby, sytuacje, stany rzeczy podobne do siebie powinny być podobnie traktowane)

Reguły sprawiedliwości materialnej (odnoszą się do podziału dóbr i ciężarów):

1. reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej):

• każdemu stosownie do pracy

• każdemu stosownie do potrzeb

• każdemu stosownie do zasług

• każdemu stosownie do pozycji społecznej

• każdemu to samo – reguła sprawiedliwości egalitarystycznej

Są stosowane przede wszystkim w państwach gdzie państwo pełni funkcje opiekuńcze i socjalne; reguły te są popierane przez socjalistów uznających sprawiedliwość społeczną za jedną z największych wartości którym powinno służyć prawo;

2. reguła sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej) – każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął

Sprawiedliwy podział to podział który wynika z zawartej dobrowolnej umowy;

Reguły sprawiedliwości proceduralnej - jak należy zorganizować procesy podejmowania decyzji by mogła ona zostać uznana za decyzję fair; zagadnienie uczciwej procedury; zależne od instytucji do której się odnoszą; ich rola rośnie ponieważ państwo posługujące się nimi jest państwem prawa;

elementarne standardy sprawiedliwości proceduralnej:

• zasada bezstronności i niezawisłości sądów

• zasada równości stron

• prawo do obrony – prawo do przedstawienia własnych argumentów, ustosunkowanie się do argumentów drugiej strony, prawo do korzystania z pomocy prawnej

3. Regulacja konfliktów – jedna z najważniejszych funkcji prawa;

Konflikt – sytuacja w której jedna ze stron występuje z jakimiś żądaniami, roszczeniami, twierdzeniami, które druga strona kwestionuje; dwubiegunowe i wielobiegunowe; indywidualne (osoby, instytucje) i kolektywne (grupy osób, instytucje reprezentujące grupy);

Metody rozwiązywania konfliktów:

• tryb kontraktowy – bezpośrednia metoda regulacji konfliktów; strony same rozwiązują konflikt; dobrowolne porozumienie stron

• tryb mediacyjno-koncyliacyjny – występuje mediator (pomocnik i doradca stron) mający ułatwić porozumienie stron, pośredniczyć w rokowaniach, stworzyć formułę rozwiązania sporu do zaakceptowania dla każdej ze stron; autonomia w wyborze mediatora

• tryb arbitrażowy – strony zachowują pełen wpływ na wybór arbitra, procedury rokowań i zasady rozwiązania sporu; decyzja arbitra ma charakter władczy, jest wiążąca, może być przymusowo wyegzekwowana

• tryb adjudykacyjny – z góry ustalone zasady, brak wpływu na wybór adjudykatora np. postępowanie sądowe

Obecnie odchodzi się od monopolu sądów na rozstrzyganie konfliktów, powstają instytucje konkurencyjne, w sądach stawia się na mediację i kontraktowość, a nie na adiudykację (z wyłączeniem spraw karnych).

III PRAWO A MORALNOŚĆ

1. Uwagi ogólne

Cechy charakterystyczne

1. Stopień formalizacji i instytucjonalizacji – moralność jest systemem niesformalizowanym i nieinstytucjonalizowanym w przeciwieństwie do norm prawnych(tworzone w sposób celowy)

2. Obowiązywanie norm – prawne-uzasadnienie tetyczne (źródłem jest akt władzy kompetentnego organu); moralne-aksjologiczne (źródło: spontaniczne oceny mające społeczne oparcie)

3. Sankcje – prawo-sankcje sformalizowane i zinstytucjonalizowane; moralne-niesproceduralizowany, akty społecznego potępienia i dezaprobaty

4. Przedmiot regulacji – prawo-zewnętrzne zachowania ludzi; moralne-przedmiotem potępienia może być nawet samo złe myślenie o innych

5. Podmioty – prawo-osoby fizyczne, prawne, organizacje, instytucje; moralne-osoby fizyczne

6. Stosunek do państwa – prawo-strukturalnie związane (tworzone przez organy państwowe); moralne-nie jest powiązane

2. Relacje między prawem a moralnością

Typy relacji:

1. Przedmiotowe – jak się ma do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej; teorie:

1. Prawo to minimum moralności – zakres czynów regulowanych przez prawo w zakresie regulowanych przez moralność; nie wszystkie regulacje prawne podlegają moralności (pisma urzędowe itd.)

2. Prawo i moralność krzyżują się – istnieją zachowania regulowane tylko przez moralność a nie przez prawo i przez moralność i prawo równocześnie; sfera regulacji zbieżnej i rozbieżnej(inny pogląd moralności i prawa)

2. Walidacyjne – w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych;

1. Pozytywiści – normy prawne obowiązują niezależnie od moralnych nawet jeśli pierwsze naruszają drugie; normy prawne muszą jedynie spełniać wymogi formalne

2. Antypozytywiści – związek prawa z moralnością; prawo musi respektować podstawowe zasady moralne jeżeli ich nie respektuje(rażąco narusza normy moralne) może utracić moc obowiązującą;

3. Funkcjonalne – w jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie, jak prawo wpływa na treść przekonań moralnych; instytucje demokratyczne sprzyjają ustanawianiu prawa w większości opartego na obowiązujących normach moralnych; prawo ignorujące normy moralne nie zapewnia skuteczności;

Techniki inkorporacji wartości moralnych:

• Bezpośrednia inkorporacja – pewne normy moralne z woli prawodawcy stają się normami prawnymi

• Przepisy odsyłające – odsyłają do innych przepisów, norm, zasad m.in. do norm moralnych, ogólnych standardów postępowania(klauzula generalna)

• Terminy wartościujące – odnoszą się do moralności przez zwroty np. „dobra wiara”, „szczególne okrucieństwo”, „wierność małżeńska”

Obecnie społeczeństwa są bardzo zróżnicowane, dlatego prawo musi ustalić jeden, powszechnie akceptowany model zachowań który kształtuje przekonania moralne.

IV NORMY PRAWNE I PRZEPISY PRAWNE

1. Uwagi ogólne: normy, zdania, oceny i performatywy

Zdania – wypowiedź której możemy przypisać wartość prawdy lub fałszu(wartość logiczna zdania)

Normy – szersza grupa wypowiedzi obejmująca również zalecenia, rady, życzenia, wskazówki itd.; odpowiadają na pytanie „jak być powinno?”; jej podstawową funkcją jest sformułowanie jakiejś dyrektywy postępowania; kwalifikacja: słuszne i niesłuszne, skuteczne i nie, obowiązujące i nie;

Oceny – wyrażamy naszą postawę aprobaty lub dezaprobaty wobec czegoś lub kogoś

Performatywy – dokonywanie różnego rodzaju czynności i aktów symbolicznych, wywoływanie pożądanych skutków; przykłady aktów per formatywnych: wydanie ustawy, wyroku, zawarcie umowy, małżeństwa, mianowanie, odwołanie itd.

2. Normy i przepisy prawne

Norma prawna – zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania, która musi odpowiadać na pytania: „kto i w jakich okolicznościach?”, „jak powinien się zachować?” („jakie będą konsekwencje w przypadku gdy adresat nie zachowa się w sposób przewidziany przez normę?”); rekonstruuje się z (kilku) przepisów prawnych

Przepis prawny – elementarna jednostka systematyzacyjna danego tekstu prawnego. Jeśli tekst będzie się składał z art. to każdy art. będzie stanowił przepis prawny.

3. Koncepcje budowy normy prawnej

Elementy:

• Hipoteza – określa adresata normy i okoliczności w których powinien się zachować w sposób przewidziany przez normę; określa zakres zastosowania normy

• Dyspozycja – określa wzór powinnego zachowania się, formułują nakazy, zakazy, dozwolenia; nakłada na adresata uprawnienia lub obowiązki

• Sankcja – określa konsekwencje jakie nastąpią w sytuacji gdy adresat zachowa się niezgodnie z normą – naruszy ją

Koncepcje budowy normy prawnej:

1. Dwuczłonowe:

1. H → D – jeżeli zachodzą warunki zawarte w hipotezie adresat powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja

2. H → S – jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie organ państwa powinien wymierzyć podmiotowi przewidzianą sankcję

2. Trójczłonowa H → D/S. – jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie adresat powinien się zachować talk jak mówi dyspozycja bądź zostanie mu wymierzona sankcja

3. Dwuczłonowa norm sprzężonych H₁ → D/H₂ → S – reguła sankcjonowana (H₁ → D) i reguła sankcjonująca (H₂ → S); Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonowanej adresat reguły powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja bądź jeżeli naruszy tą dyspozycję to zostanie mu wymierzona sankcja

4. Podziały przepisów prawnych

1. Normy ogólne i indywidualne

• generalne – normy a których adresat jest określony przez wskazanie jego cech np. każdy człowiek, funkcjonariusz publiczny itd.

• indywidualne – normy w których adresat jest oznaczony nazwą indywidualną, zwykle imieniem własnym

• abstrakcyjne – odnoszą się do zachowań powtarzalnych

• konkretne – odnoszą się do zachowań jednorazowych

• ogólne – jednocześnie generalne i abstrakcyjne; normy prawne

2. Przepisy nakazujące, zakazujące i dozwalające – w zależności czy treścią normy jest nakaz, zakaz czy dozwolenie

3. Przepisy odsyłające i blankietowe:

• Odsyłanie systemowe – do innych przepisów prawnych

• Odsyłanie pozasystemowe – do reguł i zasad pozasystemowych

• Blankietowe – odsyłają do aktów normatywnych które dopiero maja zostać wydane

4. Przepisy dyspozytywne i imperatywne

Imperatywne (bezwzględnie obowiązujące) – ich działanie nie może być wyłączone, ograniczone, zmienione wolą stron

Dyspozytywne (względnie obowiązujące) – stosowane tylko wtedy gdy strony nie uregulowały stosunków w sposób inny niż przewiduje przepis

5. Przepisy kompetencyjne – upoważniają organy państwowe do stanowienia określonych norm, wydawania określonych decyzji, dokonywania oznaczonych czynności; mogą określać podmioty, procedurę postępowania, zakres przedmiotowy kompetencji

6. Normy programowe(finalne, celowościowe) – nie wskazują jak powinien się zachować adresat, ale jedynie jaki cel powinien osiągnąć pozostawiając kwestię środków do jego dyspozycji; w niektórych przypadkach są częściowo określone środki

7. Zasady prawa i zwykłe normy prawne

Zasady prawne:

• uniwersalne(całego systemu prawa) – zasady konstytucyjne (np. państwo prawa)

• części systemu prawa(jedna lub kilka gałęzi prawa) np. zasada domniemania niewinności, swobodnej oceny dowodów

Kryteria odróżnienia norm od zasad prawnych:

• miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych – zasady formułowane w konstytucjach i ustawach

• ocena danej normy jako pełniącej zasadniczą rolę w systemie prawa, jakiejś jego gałęzi lub instytucji prawnej

• funkcja normy w procesach wykładni i stosowania prawa – normy należy interpretować mając na względzie zasady systemu prawa

Kwestie różnicy między zasadami i zwykłymi normami prawnymi:

• zwykłe normy mają określony zakres stosowania, w przypadku zasad zakres jest rzadko sformułowany

• jeżeli zakres zastosowania normy jest spełniony to należy normę zastosować, jeżeli nie, stosować jej nie wolno

• w razie sprzeczności zwykłych norm jedna z nich musi zostać uznana za nieobowiązującą; konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji

V OBOWIĄZYWANIE PRAWA

1. Pojęcie

Koncepcje obowiązywanie norm prawnych:

1. Obowiązywanie w sensie normatywnym (systemowym) – normy prawidłowo ustanowione i nie uchylone

2. Obowiązywanie w sensie faktycznym – normy stosowane przez organy państwowe

3. Obowiązywanie w sensie aksjologicznym – spełniające przyjęte kryteria etyczne

Reguły obowiązywania w rozumieniu praktyki prawniczej:

• Obowiązują normy które zostały prawidłowo ustanowione (organ, procedura)

• Prawidłowe ogłoszenie

• Obowiązują nie tylko normy jasno ustanowione, ale także normy stanowiące ich konsekwencję

• Nie obowiązują normy które zostały wyraźnie(przez inną ustawę) lub milcząco (ustawa wyklucza poprzednią) uchylone(derogowane)

Reguły kolizyjne derogacji milczącej:

• Hierarchiczna – hierarchicznie wyższa uchyla niższą

• Chronologiczna – wydany później uchyla wcześniejszy

• Merytoryczna – zakres stosowanie normy szczegółowej zawiera się z ogólnej, norma szczegółowa uchyla zastosowanie ogólnej

• Reguła desuetudo – norma traci moc obowiązywania w skutek jej niestosowanie przez dłuższy czas lub radykalnej zmiany okoliczności (np. zmiana ustroju politycznego)

• Nie obowiązuję te normy które w sposób rażący naruszają elementarne i niekontrowersyjne zasady moralne

2. Aspekt czasowy, terytorialny i personalny obowiązywania

Czasowy- norma obowiązuje od momentu wejście w życie (ogłoszenia w dzienniku, lub późniejszym który sama określa) do momentu uchylenia; Vacatio legis – czas między ogłoszeniem a wejściem w życie, stosowany do poczynienia przygotowań do stosowania danego aktu

Terytorialny – wewnętrzne tylko na terytorium państwa, miejscowego w określonych jednostkach terenowych

Personalny – wszystkie podmioty znajdujące się na terenie państwa oprócz osób posiadających immunitet dyplomatyczny; prawo danego państwa obowiązuje również jego obywateli przebywających za granicą

VI SYSTEM PRAWA

System-typ – zespół cech charakterystyczny dla porządków prawnych określonego rodzaju, np. socjalizm.

System konkretny – ogół norm, które obowiązują w określonym czasie w określonym państwie, np. prawo polskie.

1. Systemy – Typy

Typy współczesnych systemów prawnych: system civil law (prawa kontynentalnego, romańsko-germański); prawa anglosaskiego (common law); prawa specjalistycznego; prawa Dalekiego Wschodu (Japonia, Korea Pd.); prawa Islamu; prawa hinduskiego (Indie); prawa afrykańskiego -

1. Systemy prawa kapitalistycznego i socjalistycznego

Cechy prawa typu kapitalistycznego:

1. Własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa – podstawa ustroju ekonomicznego

2. Demokracja parlamentarna – podstawa ustroju politycznego

3. System praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się – podstawa porządku społecznego

Cechy prawa typu socjalistycznego:

1. Własność państwowa i gospodarka planowa – podstawa ustroju ekonomicznego

2. Dyktatura partii komunistycznej, dla której prawo i instytucje państwowe są jedynie pasmem transmisyjnym do wykonywania partyjnych zadań – podstawa ustroju politycznego

3. Negacja podstawowych praw i wolności obywatelskich, a szczególnie wolności słowa i zrzeszania się – podstawa porządku społecznego

Prawo było zredukowane do instrumentu polityki partii komunistycznej; charakter totalitarny.

2. Systemy civil law i common law

Cechy charakterystyczne civil law: (Europa Kontynentalna, Ameryka Pd)

1. Zasada prymatu ustawy

2. Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa

3. Zakaz tworzenia prawa przez sądy

4. Historycznym źródłem civil law jest prawo rzymskie

Cechy charakterystyczne common law: (kraje anglosaskie, byłe kolonie bryt.)

1. Zasada prymatu ustawy

2. Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa (precedensy)

3. Sądy mogą tworzyć prawo

4. Brak recepcji prawa rzymskiego

2. Systemy konkretne:

1. Systematyzacja pionowa – hierarchia ważności norm prawa przeważnie odpowiada hierarchii ważności organów je wydających.

Szczeble hierarchii aktów normatywnych:

1. Konstytucja

2. Ustawy

3. Akty podstawowe (akty wydawane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania)

4. Akty prawa terenowego (miejscowego, lokalnego)

2. Systematyzacja pozioma – prawo dzieli się na działy obejmujące kompleksy norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju (gałęzie prawa)

Kryteria podziału prawa na gałęzie:

1. Kryterium przedmiotowe – treść regulowanych stosunków społecznych

2. Kryterium podmiotowe – każda grupa społeczna posiada prawa odnoszące się tylko do niej

3. Kryterium metody regulacji - metody cywilne, karne i administracyjne, każda stosowana we własnej gałęzi prawa

Instytucja prawna – kompleks norm stanowiący funkcjonalną całość, które regulują jakiś typowy zespół stosunków społecznych.

Kodeks – akt normatywny z reguły rzędu ustawowego zawierający podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne.

Inkorporacja – prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie.

Prawo konstytucyjne – zespół norm regulujących podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego.

Prawo administracyjne – reguluje władczą działalność organów prawa w różnych dziedzinach życia społecznego.

Prawo cywilne – prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo spadkowe;

Prawo pracy – reguluje stosunki pracy wynikające z umowy, powołania, mianowania, prawa i obowiązki pracodawców i pracowników itd.

Prawo rodzinne, rolne, karne, finansowe.

Prawo materialne – zespoły norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków społecznych, określających jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze.

Prawo procesowe(formalne) – normy regulujące sposób postępowania w przypadku gdy doszło do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencję i organizację organów rozstrzygających te sprawy.

3. Prawo publiczne i prywatne

1. Kryterium podmiotowe – prawo publiczne-reguluje stosunki między organami państwa i między organami państwa a obywatelami; prywatne-stosunki między obywatelami

2. Kryterium przedmiotowe – publiczne-stosunki władcze gdzie jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu; prywatne-stosunki między podmiotami równorzędnymi

3. Kryterium sposobu dochodzenia roszczeń – roszczenia publiczno-prawne dochodzone z urzędu; prywatno-prawne na wniosek zainteresowanych stron

Przyczyny rosnącej publicyzacji systemów prawnych:

1. Rozrost funkcji współczesnych państw – interwencja w rozwój gospodarki, przyjmowanie funkcji socjalnych; przejawia się w administratywizacji (rozrost adm)

2. Rozwój nowych technik i technologii – większa możliwośc sterowania procesami społecznymi, ułatwiają wykorzystanie prawa jako instrumentu polityki społecznej

3. Powstawanie reżimów totalitarnych – ograniczenie sfery prywatnej i podporządkowanie jej państwu

VII TWORZENIE PRAWA

1. Pojęcie i formy

Tworzenie prawa – władczy akt organu władzy państwowej, który składa się z norm ogólnych.

Formy prawa:

1. Prawo stanowione sensu stricto- jednostronne decyzje organu państwowego lub instytucji; dokument o określonej formie i budowie (tekst prawny); najważniejszą pozycję zajmuje prawo ustawowe; rośnie rola administracji prawa (prawa stanowionego przez instytucje rządowe)

2. Prawo kontraktowe - umowa, której stronami są organy państwowe i/lub instytucje; w prawie międzynarodowym jest podstawową formą tworzenia prawa – umowy dwustronne i wielostronne

3. Prawo precedensowe – zawarte w decyzjach sądowych, które de iure (wiążąco) lub de facto (niewiążąco) wpływają na podejmowanie innych decyzji przez sądy; w krajach common law ustawa może uchylić każdy precedens, w krajach civil law mogą istnieć jedynie precedensy de facto

4. Prawo zwyczajowe – subsydiarność prawa zwyczajowego-wolno je stosować pod warunkiem iż dane zagadnienie nie jest uregulowane przez ustawy lub inne akty normatywne.

Kryteria uznania normy za normę prawa zwyczajowego:

• Powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku którego zwyczaj dotyczy

• Uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stanowiące prawo tj. istnienie trwałego i stałego orzecznictwa opartego na tym zwyczaju

• Akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą

5. Prawo religijne – prawo Islamu;

6. Prawo prawnicze – dzieła prawnicze mające duży autorytet mają wpływ na orzecznictwo sędziów; obecnie nie obowiązuje;

Tendencje rozwojowe prawa – prawo reguluje coraz więcej zjawisk społecznych, stało się najważniejszym instrumentem kontroli społecznej (ponad moralnością czy religią; prawo rozszerza swoje funkcje;

2. Źródła prawa

1. Źródła prawa w sensie formalnym – każdy akt, dokument, decyzja, którą w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych (np. ustawa, rozporządzenie)

2. Źródła poznania prawa – dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych:

• Oficjalne – urzędowe dzienniki promulgacyjne

• Nieoficjalne – dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treści norm prawnych

3. Źródła prawa w sensie materialnym – odnosi się je do tych czynników społecznych, politycznych i ekonomicznych które warunkują treść prawa np. panującej ideologii, przekonań moralnych, układu sił politycznych, sytuacji ekonomicznej itd.

4. Samoistne i niesamoistne źródła prawa:

• Samoistne – każda reguła lub zasada, która może stanowić samodzielną podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa; regułę lub zasadę która może być samodzielnym źródłem naszych praw lub obowiązków (konstytucje, ustawy)

• Niesamoistne – normy i materiały które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy aktu stosowania prawa; nie mogą być samodzielnym źródłem naszych uprawnień lub obowiązków (orzeczenia sądowe, materiały przygotowawcze, poglądy doktryny)

3. Źródła prawa międzynarodowego, europejskiego i wewnętrznego

1. Prawo międzynarodowe – coraz częściej ma pierwszeństwo nad normami prawa wewnętrznego;

Kategorie norm zaliczanych do samoistnego prawa międzynarodowego:

• Umowy (traktaty) międzynarodowe

• Zwyczaj międzynarodowy (międzynarodowe prawo zwyczajowe)

• Zasady ogólne prawa międzynarodowego

Przyjmuje się również że status źródła prawa międzynarodowego mają prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych.

Pomocnicze źródła prawa międzynarodowego: orzecznictwo sądów międzynarodowych, doktryna, zalecenia i deklaracje organizacji międzynarodowych.

2. Prawo europejskie – ma pierwszeństwo nad prawem wewnętrznym państw członkowskich;

1. prawo pierwotne – traktaty założycielskie wraz z załącznikami i protokołami oraz traktaty akcesyjne

2. prawo pochodne – akty normatywne ustanowione przez organy UE; wydawane na podstawie prawa pierwotnego:

• rozporządzenia – podstawowy instrument regulacyjny

• dyrektywy – podstawowy instrument harmonizowania prawa państw członkowskich

• decyzje

3. umowy międzynarodowe oraz zasady ogólne prawa wspólnotowego

3. Prawo wewnętrzne

1. Akty normatywne powszechnie obowiązujące – mają moc wiążącą w stosunku do wszystkich podmiotów prawa;

kategorie aktów normatywnych:

• Konstytucje

• Ustawy; materie ustawowe: prawa i obowiązki obywateli, przepisy prawa karnego, przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwa, ustanawianie monopolów, ustanowienie budżetu, wprowadzenie stanów nadzwyczajnych, normy regulujące strukturę państwa i samorządów

• Ratyfikowane umowy międzynarodowe i akty prawa europejskiego

• Rozporządzenia – akt wykonawczy w stosunku do ustawy wydawane przez prezydenta, radę ministrów lub ministra

• Akty prawa miejscowego (terenowego, lokalnego)

2. Akty normatywne wewnętrzne – wiążą tylko podmioty podlegające hierarchicznie organowi wydającemu ten akt

4. Tryb tworzenia prawa

Procedura tworzenia ustaw (konstytucji)

1. Inicjatywa ustawodawcza – zgłoszeni projektu ustawy przez upoważniony organ, które zobowiązuje parlament do jego rozpatrzenia

2. Dyskusja nad projektem (czytania) – prace nad projektem w komisjach sejmowych lub na plenum Sejmu oraz zgłoszenie do niego poprawek

3. Głosowanie – kończy dyskusje nad projektem, przeprowadzane przy obecności niezbędnego quorum

4. Podpisanie i ogłoszenie – przez prezydenta i ogłoszenie w dzienniku ustaw

Referendum – może zostać zarządzone w sprawach szczególnej wagi dla pastwa przez Sejm lub Prezydenta za zgodą Senatu.

5. Zasady techniki prawodawczej – dyrektywy wskazujące jak poprawnie redagować akty normatywne; kategorie:

1. Dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego – odowa tekstu prawnego, kolejność przepisów sposób ich redagowania, notacje

2. Dyrektywy systematyki zewnętrznej aktu normatywnego – dotyczą relacji aktu normatywnego do innych aktów normatywnych (uchylenia, odniesienia)

• Dyrektywy systematyzacji poziomej – jak kształtować zakres podmiotowy i przedmiotowy aktu mając na uwadze jego stosunek do innych tekstów prawnych

• Dyrektywy systematyzacji pionowej – relacje hierarchiczne między aktami normatywnymi różnego szczebla

3. Dyrektywy adresata przepisu i warunków jego zastosowania – sposoby określenia adresata przepisu; sposoby określenia okoliczności warunkujących zastosowanie przepisu

4. Dyrektywy języka aktu – poprawne formułowanie przepisów, wybór języka aktu w zależności od celów, sposoby definiowania pojęć

Ogólne zasady techniki legislacyjnej:

Reguły systematyki zewnętrznej aktu normatywnego:

1. Reguły systematyzacji poziomej; akt normatywny:

• Powinien wyczerpująco normować daną dziedzinę spraw, nie pozostawiając poza zakresem normowania istotnych fragmentów dziedziny

• Należy unikać wyjątków

• Powinien określać swój zakres przedmiotowy i podmiotowy

• Nie powinien wykraczać poza swój zakres przedmiotowy i podmiotowy

• Nie powinien zmieniać lub uchylać przepisów nie należących do jego zakresu przedmiotowego i podmiotowego

2. Reguły systematyzacji pionowej; akt normatywny:

• Nie może być sprzeczny z aktami normatywnymi wyższego rzędu

• Nie powinien powtarzać przepisów zamieszczonych w innych aktach normatywnych, przepisach prawa międzynarodowego i europejskiego

• Może regulować dane zagadnienie w sposób odmienny od aktu wyższego rzędu tylko na podstawie jego szczegółowego upoważnienia

• Należy opracować z uwzględnieniem wiążących norm prawa międzynarodowego i europejskiego

Dyrektywy odnoszące się do aktów wykonawczych (wewnętrznych i prawa miejscowego): w akcie wykonawczym:

• Zamieszcza się przepisy regulujące sprawy przekazane w upoważnieniu zawartym w ustawie do unormowania tym aktem

• Nie można zamieszczać przepisów niezgodnych z ustawą upoważniającą i innymi ustawami

• Nie może przekazywać zawartego w ustawie upoważnienia do wykonania innemu organowi

• Nie powinno się powtarzać przepisów ustawy

1. Przepisy upoważniające (kompetencyjne) – przepisy delegujące kompetencje do tworzenia aktów normatywnych:

1. Upoważnienia obligatoryjne (przymus)

2. Upoważnienia fakultatywne (możliwość)

Zasady techniki prawodawczej:

• Przepisy upoważniające do wydania aktu wykonawczego muszą wskazywać podmiot upoważniony oraz formę aktu do którego wydania upoważniają

• Przepisu upoważniające do wydania aktu wykonawczego muszą wyraźnie określać sprawy przekazywane do omówienia

2. Przepisy odsyłające – zachowanie skrótowości tekstu lub spójności określonych instytucji; niedopuszczalne jest odsyłanie do przepisów nie opublikowanych w dzienniku promulgacyjnym, nie dopuszczalne jest odsyłanie do przepisów zawierających odesłania, można odsyłać do przepisów tej samej lub innej ustawy, ale nie aktu wykonawczego

3. Reguły adresata i warunków zastosowania przepisu:

• Jeżeli norma jest adresowana do każdej osoby fizycznej wskazuje się ją przez „kto”

• Norma adresowana do podmiotów innych niż osoba fizyczna lub zakres adresatów większy wyznacza się go przez użycie odpowiedniego określenia rodzajowego

• Jeżeli ma być stosowana we wszystkich okolicznościach w przepisie nie określa się okoliczności jej zastosowania

• Jeżeli ma być stosowana w określonych okolicznościach należy wskazać je przez rozdziałowe określenie

4. Reguły języka normatywnego :

• Wyrażenia językowe w podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu

• Unikanie posługiwania się wyrazami specjalistycznymi, obcojęzycznymi, neologizmami, chyba że nie mają odpowiedników w j.polskim

• Używanie pojęć w znaczeniu kodeksowym

• Nie zamieszcza się wypowiedzi niesłużących wyrażeniu norm prawnyc (apeli, postulatów, zaleceń, upomnień i uzasadnień)

5. Problem wyboru języka aktu normatywnego

1. Pojęcia ostre(pozwala rozstrzygnąć o każdym osobniku czy podpada pod to pojęcie, np. pełnoletni) i nieostre (nie pozwala rozstrzygnąć o każdym osobniku czy sytuacji czy podpada pod danej pojęcie czy nie np. sąsiad)

Jeżeli zachodzi potrzeba zapenienia elastyczności tekstu prawnego posługujemy si pojęciami nieostrymi lub klauzulami generalnymi.

2. Pojęcia otwarte(można zastosować również w innych nie wymienionych w tekście okolicznościach) i zamknięte(tylko określone przez przypadek i osoba)

3. Pojęcia klasyfikacyjne(pojęcie tak skonstruowane że każdy obiekt który posiada daną cechę podpada pod to pojęcie a który nie, nie podpada) i typologiczne (każdy obiekt bądź stan rzeczy posiadający określony zespół cech)

6. Reguły definiowania wyrażeń języka prawnego:

zwrot definiowany + faktor definiujący + wyrażenie definiujące

• Definicja tak sformułowana aby wskazywała wyraźnie że odnosi się do znaczenia wyrażeń (określenie oznacza przedmioty)

• Jeżeli względy stylistyczne przemawiają za inną definicją używa się zwrotu „jest to”

• Zwrotów charakterystycznych dla definicji nie wolno używać w znaczeniu niedefinicyjnym

Definicją należy posłużyć się:

1. W akcie normatywnym należy sformułować definicję danego określenia, jeżeli: określenie jest wieloznaczny, nieostre a trzeba ograniczyć jego nieostrość, nie jest powszechnie zrozumiałe, trzeba ustalić nowe znaczenie określenia

Definicje kontekstowe – pewne pojęcia są charakteryzowane przez umieszczanie ich w różnych kontekstach przepisów prawnych.

Dyrektywy definiowania pojęć:

• Jeżeli pojęcie jest ustalone przez definicję nie można go używać w innym znaczeniu

• Jeżeli odstępuje się od 1 zasady trzeba podać inne znaczenie określenia i zakres jego odniesienia

• „w rozumieniu niniejszej ustawy określenie… oznacza…”

• Akty podustwowe nie mogą definiować pojęć ustawowych

• Jeżeli dana definicja ma być używana w całym akcie to należy ją zamieścic w przepisach ogólnych aktu

• Jeżeli pojęcia ma być używane tylko w określonym zespole przepisów to należy je zdefiniować w bezpośrednim sąsiedztwie tych przepisów

• Jeżeli dane określenie jest używane w różnych znaczeniach w obrębie aktu to należy je zdefiniować odznaczając fragment

Podział – wyszczególnienie pojęć podrzędnych względem pojęcia w taki sposób, że każdy obiekt do którego odnosi się dane pojęcie, którego zakres się dzieli odnosi się tylko do jednego pojęcia.

Klasyfikacja – wielostopniowy podział logiczny, taki w którym niektóre człony podziału dzielimy dalej.

6. Budowa tekstu prawnego

Tekst prawny – dokument w którym zawarte są normy prawne, określona struktura merytoryczna i graficzna; dwie podstawowe części:

1. Część nieartykułowana – tytuł(określenie rodzaju aktu, data wydania, podmiot), określenie podstawy prawnej, wstęp

2. Część artykułowana – składa się z przepisów prawnych;

Jednostki redakcyjne przepisów prawnych: artykułu, ustępy, paragrafy, litery, punkty, tiret

Podział merytoryczny przepisów prawnych:

1. Merytoryczne:

• ogólne – określają zakres podmiotowy i przedmiotowy stosunków regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji; elementy wspólne dla wielu przepisów merytorycznych; formułują zasady prawa; objaśnienie określeń i skrótów; definicje pojęć

• szczegółowe – katalog instytucji regulowanych przez artykuł:

• przepisy prawa materialnego

• przepisy o organach i trybie postępowania(ustrojowe i proceduralne)

• wyjątkowo przepisy karne

2. Zmieniające

3. Przejściowe i dostosowujące

Przejściowe – normuje się wpływ nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem prawa dotychczasowego, w szczególności:

• Sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku

• Rozstrzyga, czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień o obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa

• Rozstrzyga, czy i przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje które znosi nowe prawo

• Rozstrzyga czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze

Dostosowujące – normują sposób powoływanie nowych organów i instytucji, przekształcanie i likwidacja dotychczasowych organów i instytucji

4. Końcowe; kolejność zamieszczanie

• Przepisy uchylające (derogacyjne – zakaz stosowanie derogacji milczącej, nakaz stosowania wyraźnej; należy wymienić uchylane przepisy

• Przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie – przeważnie 14 dni od ogłoszenia w dzienniku ustaw; w szczególnych przypadkach jest możliwe wejście z dniem ogłoszenia

• Przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego (w razie konieczności) – wprowadzane w przypadku „ustaw czasowych”; zakaz nadawania mocy wstecznej

1. Nowelizacja – zmiana aktu normatywnego

1. Odrębną ustawą nowelizującą

2. Przepis nowelizujący w innej ustawie

Nowelizacja polega na wprowadzeniu:

• Przepisów zmieniających

• Przepisów uchylających

• Przepisów uzupełniających nowelizowany akt

Nowelizacja ujęta w jednym artykule gdy nowelizuje się jedną ustawę, bądź kilku gdy nowelizuje się kilka.

2. Tekst jednolity ustawy – tekst jednolity aktu prawnego uwzględniający wszystkie dokonane w nim zmiany; stosowany do wielokrotnie nowelizowanych aktów; ogłaszany w dzienniku ustaw

3. Sprostowanie błędów – wyłącznie błędy czysto redukcyjne (omyłki pisarskie), nie może merytorycznie zmieniać tekstu prawnego.

VIII STOSOWANIE PRAWA

1. Pojęcie i typy

Stosowanie prawa – władcza działalność organów państwa polegająca na wydawaniu decyzji indywidualno-konkretnych na podstawie norm prawnych; zastosowanie normy prawnej do indywidualnego przypadku

Typy stosowania prawa:

1. Sądowy – organ stosujący prawo jest niezawisły i bezstronny; w przypadku sprzeczności aktu podstawowego z ustawą sąd może odmówić jego zastosowania; sąd rozstrzygający sprawę nie podlega żadnym dyrektywom organów administracyjnych, organizacji politycznych ani żadnych innych co do tego jak rozstrzygnąć ten spór

2. Administracyjny – zasada hierarchicznego podporządkowania; organ rozstrzygający sprawę nie jest niezawisły

3. Quasi-sądowy – niektóre sprawy mogą być rozstrzygane przed sądami polubownymi, arbitrażowymi, komisjami rozjemczymi/mediacyjnymi mającymi charakter instytucji społecznych pozapaństwowych

4. Quasi-administracyjny – agensy wykonują pewne zagadnienia z zakresu administracji publicznej

2. Etapy stosowania prawa:

1. Wybór normy prawnej – jeżeli czyn podpada pod kilka norm prawnych (zbieg norm/przepisów prawa); stosuje się przepisy przewidujące karę najsurowszą

2. Ustalenie obowiązywania normy prawnej(prawo karne); wybór może mieć również strona postępowania (naruszenie normy umownej);

3. Wykładnie normy prawnej

4. Ustalenie stanu faktycznego

5. Subsumpcja – podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod wybraną normę prawną;

6. Wybór konsekwencji prawnych – postępowanie karne-wymierzenie oskarżonemu określonej kary, lub uwolnienie od odpowiedzialności; cywilne-np. naprawienie szkody

7. Sformułowanie i uzasadnienie decyzji

3. Ewolucja poglądów na stosowanie prawa

Luzy decyzyjne: wyboru przepisu prawnego; interpretacyjny; dowodowy; wyboru konsekwencji prawnych.

IX WYKŁADNIA PRAWA

1. Pojęcie i model wykładni

Wykładnie prawa (interpretacja prawa) – zespół czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego; przepisu prawa nie można stosować nie rozumiejąc go; wg. Niektórych prawników o wykładni prawa mówi się wtedy gdy przepis nie jest jasny, zmierza ona wtedy do usunięcia wątpliwości.

Źródła wątpliwości interpretacji prawa:

1. Racje lingwistyczne – przepisy są sformułowane w języku prawnym, którego wyrażenia są często nieostre, niejasne, wieloznaczne lub niedookreślone, np. młodzieniec

2. Racje systemowe – rozumienie każdego przepisu musi być zharmonizowane z rozumienim innych przepisów

3. Racje funkcjonalne – musi brać pod uwagę intencje normodawcy, przekonania moralne adresatów norm; wykładnia prawa nie może się ograniczać do kontekstu językowego i systemowego przepisu, musi brać pod uwagę kontekst funkcjonalny-czynniki społeczne, ekonomiczne, polityczne i moralne

Etapy wykładni – uporządkowany zespół czynności które interpretator musi podjąć w toku stosowania prawa po to, by zinterpretować określony przepis prawa:

1. Etap wstępny – ustalenie czy przepis prawny budzi wątpliwości; jeśli budzi wątpliwości przystępujemy do wykładni

2. Etap drugi – ustalenie właściwego znaczenia przepisu prawnego – odwoływanie się do dyrektyw wykładni określających sposoby ustalania sensu przepisu prawa:

• Dyrektywy wykładni językowej

• Dyrektywy wykładni systemowej

• Dyrektywy wykładni funkcjonalnej

3. Kolizja interpretacyjna – dyrektywy wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej dały sprzeczne rezultaty, interpretator musi rozstrzygnąć które ze znaczeń jest właściwe; zastosowanie dyrektyw II stopnia mających charakter reguł preferencyjnych – wskazują jakie znaczenie powinien interpretator uznać za właściwe

4. Sformułowanie decyzji interpretacyjnej stwierdzającej jakie jest właściwe znaczenie interpretowanego przepisu

2. Podziały wykładni:

1. Podział wykładnie ze względu na jej moc wiążącą:

1. Wykładnia autentyczna – dokonywana przez ten sam organ który ustanowił daną normę i zarazem przyjmuje się, że ma ona moc prawną równą mocy prawnej aktu normatywnego poddanego interpretacji;

• Wykładnia oficjalna zawarta w autoryzowanym i mającym moc wiążącą akcie w której prawodawca wypowiada się co do znaczenia ustanowionych przez siebie norm

• Wykładnie nieoficjalna – intencje prawodawcy poznajemy na podstawie materiałów przygotowawczych, deklaracji, oświadczeń, które nie wiążą formalnie

2. Wykładnia legalna – wykładnia dokonywana przez organ upoważniony przez prawo do interpretacji określonych przepisów prawa; dokonywana za pomocą uchwał podejmowanych na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego prawo

3. Wykładnia operatywna – wykładnia dokonywana przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych; wiąże w sprawie do której się odnosi

4. Wykładnia doktrynalna(naukowa) – dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej, nie ma mocy wiążącej jednak ma znaczny wpływ na praktykę interpretacji prawa

2. Podział wykładni ze względu na zakres

1. Wykładnia literalna – rezultat wykładni językowej; to co napisał normodawca pokrywa się z tym czego chciał

2. Wykładnia rozszerzająca – wykładnia dająca wynik szerszy od wykładni językowej; przyjmujemy szersze znaczenie przepisu od znaczenia językowego bo normo dawca napisał mniej niż zamierzał

3. Wykładnia zwężająca - wykładnia dająca wynik węższy od wykładni językowej; węższe znaczenie ponieważ normo dawca powiedział więcej niż zamierzał

Zasady stosowania wykładni:

• Przepisy powinny być interpretowane literalnie, chyba że istnieją ważne racje by nadać im interpretację rozszerzającą lub zwężającą

• Nakaz wykładni literalnej prawa karnego i podatkowego

• zakaz wykładni rozszerzającej wyjątków

• zakaz wykładni rozszerzającej przepisów uprawniających

• wolności i uprawnienia mogą być interpretowane rozszerzająco

• rozszerzająca i zwężająca wykładnie przepisów prawa procesowego

3. Podział wykładni ze względu na stosunek do obowiązującego prawa:

1. Wykładnia secundum legem

2. Wykładnia Prater legem (rozszerzająca)

3. Wykładnia contra legem (prawotwórcza)

Zasady stosowania: nakaz stosowania secundum legem; zakaz stosowania contra legem

3. Dyrektywy wykładni i ich rodzaje

Dyrektywy – uzasadnianie(kwestionowanie) decyzji interpretacyjnej polegające na przytaczaniu argumentów przemawiających za (przeciwko) tym ze norma ma określone znaczenie.

Cechy charakterystyczne dyrektyw wykładni – toposy argumentacyjne:

1. rzadko stanowią argument że norma ma określone znaczenie

2. jedynie z mniejszą lub większą mocą przemawiają za przyjęciem lub odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej

3. często mają strukturę antytetyczną – dyrektywie która przemawia za przypisaniem normie określonego znaczenia z zasady można przeciwstawić dyrektywę która będzie przemawiać przeciwko temu przypisaniu

4. od większości dyrektyw wykładni istnieją wyjątki

5. efekt uzasadniający dyrektyw wykładni to z zasady rezultat kumulatywnej oceny argumentów pro i contra, a zatem oceny czy istnieją mocniejsze racje za przyjęciem czy odrzuceniem decyzji interpretacyjnej

Typy wykładni:

1. językowa – dyrektywy charakteryzujące znaczenie normy ze względu na jej własności językowe; stosowanie najbardziej rozpowszechnionych i zrozumiałych dla wszystkich znaczeń wyrazu chyba że prawodawca sam od tego odstąpił określając to odpowiednio;

Znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu jest jej znaczenie potoczne, jeśli normie nadano znaczenie prawne, prawnicze lub specjalistyczne to jest nim ono.

W przypadku gdy znaczenie językowe rażąco koliduje z normami moralnymi, zasadami racjonalności, jest absurdalne można odstąpić od znaczenia literalnego tekstu.

2. Systemowa – decyduje o tym które z znaczeń normy wybierzemy; wszystkie normy prawne powinny być interpretowane zgodnie z zasadami prawa, przede wszystkim konstytucyjnymi; prawo wewnętrzne zgodne z prawem europejskim; nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami; nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk;

3. Funkcjonalna – reguły nakazujące uwzględnienie przy interpretacji przepisów kontekstu społecznego, ekonomicznego i aksjologicznego; interpretując przepisy moralne należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, sprawiedliwości i słuszności; należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne do jakich prowadzić będzie interpretacja i wybrać taką która prowadzi do konsekwencji najkorzystniejszych; należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej; przepisy należy interpretować zgodnie z wolą prawodawcy i zasadami interpretacji podobnych przepisów w innych krajach.

4. Domniemania interpretacyjne – zmienia ciężar argumentacji

Domniemania:

1. Zgodności normy z konstytucją

2. Zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą

3. Racjonalności prawodawcy:

• Że prawodawca nie stanowi norm sprzecznych

• Że prawodawca nie stanowi norm zbędnych

• Że prawodawca dąży do społecznie aprobowanych celów

• Że prawodawca liczy się z konsekwencjami empirycznymi decyzji

• Że prawodawca dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną

5. Dyrektywy preferencji – reguły wskazujące jak rozwiązać konflikt dyrektyw wykładni:

1. Teorie subiektywne i obiektywne

Subiektywne - interpretator powołuje się na wolę historycznego prawodawcy; norma prawna ma stałe nie ulegające zmianom znaczenie

Obiektywne - wola aktualnego prawodawcy; norma jako wyraz woli suwerena musi być zgodna z wolą aktualnego suwerena

2. Teorie intencjonalne i tekstualne wykładni

Intencjonalne – celem wykładni jest odtworzenie woli i intencji prawodawcy

Tekstualne - celem tekstu prawnego jest rozstrzyganie aktualnych problemów a nie ukazywanie intencji prawodawcy

3. Teorie statyczne i dynamiczne wykładni

Statyczne – najważniejsza jest wykładnia językowa i systemowa w razie konfliktu wykładni; niezmienność prawa

Dynamiczna – najważniejsza wykładnia funkcjonalna; przystosowanie prawa do zmieniających się czasów

Obecnie kraje demokratyczne opierają się za zasadzie pierwszeństwa wykładni językowej i pomocniczość wykładni systemowej i funkcjonalnej.

6. Materiały interpretacyjne

Interpretatorowi wolno korzystać z wszelkich materiałów, które są relewantne dla ustalenia sensu interpretowanego przepisu prawnego.

Materiały:

1. Akt normatywny w którym znajduje się interpretowany przepis

2. Orzecznictwo sądowe

3. Doktrynę prawniczą (literatura naukowa, komentarze, podręczniki itd.)

4. Materiały przygotowawcze (sprawozdania komisji legislacyjnych, rządowych, parlamentarnych itd.)

5. Projekty ustaw i innych aktów normatywnych, teksty uchylonych aktów normatywnych i związane z nimi orzecznictwo i doktrynę

6. Materiały komparatystyczne (obce teksty prawne, orzecznictwo, doktrynę)

7. Wyniki ekspertyz naukowych i opinie biegłych

8. Wiedza specjalistyczna, nieprawnicza relewantna dla ustalenia sensu określonych wyrażeń (podręczniki, słowniki, itd.)

X ELEMENTY TEORII ARGUMENTACJI

1. Uwagi ogólne

Typy uzasadniania twierdzeń, norm i ocen przed organami stosującymi prawo:

1. Model subsumcyjny (sylogistyczny) – uzasadnienie przyjmuje postać wyprowadzenia określonych następstw z przyjętych przesłanek na podstawie założonych reguł inferencyjnych(wnioskowania)

2. Model argumentacyjny (dyskursywny) – uzasadnienie przyjmuje postać procesu wymiany argumentów wspierających daną tezę (pro) i ją kwestionujących (contra)

Najważniejsze i najczęściej używane w uzasadnieniach prawniczych argumenty:

1. Normy prawne (szczególny status zasad prawnych w argumentacji prawniczej)

2. Orzecznictwo sądowe

3. Poglądy doktryny prawniczej

4. Reguły egzegezy (wyjaśniania):

• Reguły interpretacyjne

• Reguły kolizyjne

• Reguły wnioskowań prawniczych

5. Reguły i zasady pozaprawne

6. Opinie ekspertów i twierdzenia naukowe

2. Reguły wnioskowań prawniczych(logiki prawniczej)

Pozwalają wnioskować w oparciu o to że w systemie obowiązuje określona norma o tym, że obowiązuje w nim również inna norma.

Reguły wnioskowań prawniczych

1. Argumentum a simile – wnioskowanie z podobieństwa/analogii występuje w formach:

1. analogia z ustawy(analogia legis)

etapy wnioskowania z analogii:

• Ustalenie, że określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne

• Ustalenie, że istnieje przepis prawny regulujący sytuację pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego

• Powiązanie z aktem prawnym nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem uregulowanym przez przepisy prawne

2. Analogia z prawa(analogia iuris) – podstawą są ogólnie określone zasady/idee na których opiera się prawo

2. Argumentum a contr ario – wnioskowanie z przeciwieństwa jest odwrotnością wnioskowania z analogii; zabrania stosowanie podobnych konsekwencji w podobnych przypadkach;

Schemat wnioskowania: jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje prawne K z faktem F i dany fakt nie jest identyczny z faktem F to nie wolno do niego zastosować konsekwencji K nawet gdyby był pod istotnymi względami podobny do faktu F .

Stosowane gdy prawodawca użył zwrotów: wyłącznie, tylko, jedynie; stosowana w prawie karnym (analogia tylko na korzyść oskarżonego)

3. Argumentum a fortiori - „jeżeli A, to tym bardziej B”:

1. Wnioskowanie z większego na mniejsze –podstawą przepis uprawniający; komu wolno więcej tymu tym bardziej wolno mniej

2. Wnioskowanie z mniejszego na większe – postawą przepis zakazujący; jeżeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jest więcej

4. Dyrektywy instrumentalnego zakazu i nakazu – odwołują się do wiedzy o związkach przyczynowych od których zależy (nie)spełnienie danej normy; nakaz-jeżeli obowiązuje określona norma, to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego co jest konieczne do realizacji tej normy; zakaz-jeżeli obowiązuje norma tym samym zakazane jest czynienie tego wszystkiego co przyczynowo wykluczałoby realizację normy

XI DOWODY PRAWNICZE I NIEKTÓRE ELEMENTY NAUKI PRAWA PROCESOWEGO

1. Przedmiot dowodu – fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie; prawnicy dowodzą przede wszystkim twierdzenia jednostkowe odnoszące się do konkretnych zdarzeń

Struktura twierdzenia: w miejscu M w czasie T miało miejsce zdarzenie Z

2. Ciężar dowodu – spoczywa na osobie która z faktu tego wywodzi skutki prawne, wyjątkiem są pewne domniemania prawne;

Budowa domniemania: jeżeli zaszedł fakt A to domniemywa się zajście faktu B:

1. Domniemania prawne – ustanowione przez normę prawną

2. Domniemania faktyczne – zostały przyjęte przez sąd lub inny organ stosujący prawo w oparciu o zasadę doświadczenia

3. Domniemania wzruszalne – mogą być obalone dowodem przeciwieństwa

4. Domniemania niewzruszalne – nie można obalić

5. Domniemania materialne – ich podstawa wymaga udowodnienia

6. Domniemania formalne – ich podstawa nie wymaga czynności dowodowych

Prawo karne: zasada domniemania niewinności;

3. Pojęcie dowodu i rodzaje dowodów

Dowód – uzasadnienie określonego twierdzenia(zespół twierdzeń dowodowych z których przy pomocy reguł wyprowadza się twierdzenie o fakcie sprawy) i dowodu w sensie czynnościowym(zespół czynności przeprowadzanych by uzyskać informacje o faktach sprawy)

Dowody:

1. W sensie uzasadnienia:

• Dowody bezpośrednie – informator był obserwatorem danego wydarzenia lub rzeczy i okazał się wiarygodny

• Dowody pośrednie – do uzasadnienia dowodu są potrzebne inne reguły dowodowe

• Dowody poszlakowe – fakty dowodowe wzięte z izolacji nie stanowią wystarczającej podstawy do ustalenia faktów

• Dowody wtórne – świadkowie ze słyszenia, świadkowie pochodni

2. W sensie czynnościowym:

• Zeznania świadków

• Przesłuchanie stron

• Opinia biegłych

• Dokumenty

• Oględziny

4. Zasady oceny dowodów - wszystkie zasady określające kryteria jakie muszę być spełnione by organ stosujący prawo mógł uznać te twierdzenia za udowodnione:

1. Zasada legalnej oceny dowodów – istnieją normy prawne które określają jakie warunki muszą być spełnione bo dowód mógł być uznany za przeprowadzony

2. Zasada swobodnej oceny dowodów:

• Zasada swobodnej i niekontrolowanej oceny dowodów – ustalenia sądu pierwszej instancji nie podlegają kontroli sądu odwoławczego, werdykt w sprawie faktów jest zastrzeżony dla ławy przysięgłych i uważany za ostateczny

• Zasada swobodnej i kontrolowanej oceny dowodów – orzewidują możliwość ustaleń faktycznych przez sądy wyższe, nakładają na sąd obowiązek uzasadnienia swojej decyzji w kwestiach faktycznych;

Kryteria swobodnej oceny dowodów:

• Zasada logiki

• Zasada nauki i techniki

• Zasada doświadczenia życiowego

5. Problem ustalenia prawdy w procesie

Reguły, zasady i instytucje:

1. Domniemania prawne

2. Zasada res iudicata pro veritate habetur (sprawę osądzoną ostatecznie uważa się za rozstrzygniętą) – w momencie gdy nie przysługują już środki odwoławcze – prawomocność materialna

3. Zasada formalizmu procesowego – czynności procesowe dokonywane w określonej formie

4. Zakaz reformationis In peius (pogorszenie sytuacji oskarżonego w wyniku wyroku procesu odwoławczego) – proces odwoławczy nie może pogorszyć sytuacji oskarżonego

5. Zakazy dowodowe – służą ochronie podstawowych praw i wolności obywatelskich; ustalenie prawdy nie może się odbywać za wszelką cenę; kategorie:

• Zakaz dowodu określonych faktów – fakty związane z tajemnicą narady sędziowskiej, tajności wyborów,

• Zakaz stosowania określonych środków dowodowych – zakaz dowodów pewnych faktów (np. spowiedzi)

• Zakaz stosowania określonych metod dowodowych –zakaz dopuszczenia do dowodu zeznań złożonych w warunkach niecałkowitej swobody, przymusu fizycznego lub psychicznego, badania wariografem(za zgodą badanego),

6. Formy procesu

Formy postępowania procesowego:

1. Forma kontradyktoryjna – spór stron przed bezstronnym sądem; strony decydują o tym czy:

• Wszcząć proces czy nie – proces nie może być wszczęty z urzędu

• Sąd nie może z urzędu uwzględniać żadnych roszczeń z którymi nie wystąpiły strony, nie może orzekać ponaz żądania i jest związany wnioskami stron co do cofnięcia, uznania, zmiany powództwa, aktu oskarżenia

• Sąd jest związany wnioskami dowodowymi stron, nie może uwzględnić faktów i dowodów na które nie powołały się strony, nie może prowadzić postępowania dowodowego z urzędu

2. Forma inkwizycyjna – postępowanie prowadzone z urzędu przez sąd, rolą stron jest przekazanie sądowi informacji które uważa on za niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy; w szczególności:

• Postępowanie wszczynane z urzędu przez sąd lub inny organ władzy publicznej

• Sąd może uwzględniać roszczenia czy żądania nie uwzględnione przez strony i nie jest związany ich wnioskami

• Sąd nie jest związany wnioskami dowodowymi stron, prowadzi postępowanie dowodowe z urzędu

Obecnie procesy mają zwykle strukturę mieszaną z wyraźną przewagą elementów kontradyktoryjnych.

7. Postępowanie odwoławcze – każda strona ma prawo do odwołania się od decyzji sądu I instancji; podstawą postępowania odwoławczego może być:

1. Błąd co do prawa – sąd błędnie zastosował prawo lub dokonał błędnej jego wykładni

2. Błąd co do faktu – nie wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, błędna ocena materiału dowodowego

Kategorie środków odwoławczych:

1. Kasacja – wyłącznie ustalenia prawne; sąd kasacyjny opiera się na ustaleniach sądu niższego, nie orzeka co do istoty sprawy, wyłącznie uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi niższemu do ponownego rozpatrzenia

2. Rewizja – ustalenia prawne i faktyczne; opiera się na ustaleniach sądu niższego, może uchylić zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę sądowi niższemu do ponownego rozpatrzenia i orzec co do istoty sprawy (pełny materiał dowodowy);

3. Apelacja – ustalenia faktyczne i prawne; powtórzenie postępowania przed sądem niższym wraz z postępowaniem dowodowym; sąd apelacyjny orzeka co do istoty sprawy

Sądy powszechne: rejonowe, okręgowe, apelacyjne i Sąd Najwyższy ; w sprawach cywilnych i karnych obowiązuje system dualistyczny .

XII STOSUNEK PRAWNY

1. Pojęcie

Stosunek prawny – stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne. Może przybierać formę stosunku świadomego(zawarcie umowy) przez strony jak i nie(zostanie spadkobiercą); może mieć charakter dwustronny(małżeństwo) lub wielostronny(spółka).

Elementy stosunku prawnego:

1. Fakty prawne

2. Podmioty stosunku prawnego

3. Jego przedmiot

4. Treść stosunku prawnego

2. Fakty prawne – każde zdarzenie powodujące powstanie, ustanie lub zmianę treści stosunku prawnego, czyli takie zdarzenie które wywołuje jakieś skutki prawne.

Fakty prawne:

1. Zdarzenie – nie zależne od woli człowieka np. urodzenie się, śmierć, klęska żywiołowa

2. Działania – zależne od woli człowieka, zachowania ludzkie: działania i zaniechania;:

1. Czyny – nie zmierzają do wywołania skutków prawnych ale je z mocy prawa wywołują (wykroczenie drogowe):

• Zgodne z prawem

• Niezgodne z prawem: przestępstwa(zbrodnie i występki) i wykroczenia;

Wina umyślna i nieumyślna;

2. Akty prawne – działania podejmowane w celu wywołania skutków prawnych (zawarcie umowy):

• Akty tworzenia prawa

• Akty stosowania prawa: konstytutywne i deklaratoryjne

• Czynności prawne – jednostronne(testament) i dwustronne(umowy)

3. Przedmioty stosunku prawnego

Przedmiotami prawa mogą być jednostki, grupy ludzkie i organizacje:

1. Prawo konstytucyjne i administracyjne – obywatele i organy państwa

2. Prawo międzynarodowe publiczne – państwa, organizacje międzynarodowe, osoby fizyczne

3. Prawo procesowe – sąd i strony procesowe

4. Prawo cywilne – osoby fizyczne i prawne

Osoba fizyczna:

1. Zdolność prawna – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków; nabyta z chwilą urodzenia utracona - śmierci

2. Zdolność do czynów prawnych – zdolność do nabywania praw i obowiązków za pośrednictwem własnych działań:

• Brak zdolności do czynów prawnych – osoby poniżej 13roku życia i ubezwłasnowolnione

• Ograniczona zdolność do czynów prawnych – 13-18 rok życia i ubezwłasnowolnione częściowo

• Pełna zdolność do czynów prawnych – ukończone 18 lat życia i nieubezwłasnowolnione

Osoba prawna – każda jednostka organizacyjna której przepisy prawne przyznają zdolność prawną; realizuje swoją zdolność prawną za pośrednictwem swoich organów(osoba lub osoby działające w imieniu osoby prawnej)

Osoby prawne:

1. Skarb Państwa – państwo występujące jako podmiot stosunków cywilnoprawnych, państwowe osoby prawne(banki, przedsiębiorstwa, szkoły wyższe) i inne osoby prawne(jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego, fundacje, stowarzyszenia, partie)

4. Przedmiot stosunku prawnego:

1. Rzeczy :

1. Ruchome

2. Nieruchome – grunty, budynki, części budynków; umowa przenoszenia własności zawarta w formie aktu notarialnego

2. Inne przedmioty materialne – ciecze, gazy i kopaliny

3. Przedmioty niematerialne – dobra o charakterze intelektualnym – utwory artystyczne, naukowe, godność człowieka, dobre imię, pieniądze i papiery wartościowe

4. Zachowania się – czynności będące przedmiotem umowy np. nauczenie języka obcego

5. Treść stosunku prawnego –stanowią uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku; jedna strona czegoś żąda, druga jest do czegoś zobowiązana:

1. Uprawnienia – stwarzają dla adresata normy pewną możliwość wyboru, rozszerzają sferę wolności :

1. Proste np. uprawnienie właściciela do korzystania z rzeczy

2. Złożone

2. Obowiązki - ograniczają sferę wolności adresata; przeważnie są sprzężone z sankcjami(doskonałe):

1. Pozytywne – nakazy

2. Negatywne – zakazy

Uprawnienia podmiotu X:

• Pozytywne – sprzężone z nakazem by podmiot Y podjął określone działanie

• Negatywne – sprzężone z zakazem podmiotu Y

• Zezwolenia – nie są sprzężone z innym podmiotem

Uprawnienia :

• In personam – wobec konkretnej osoby

  • In rem – wobec każdej osoby naruszającej dane uprawnienia

• In rem publicam – przysługuje adresatowi normy prawnej wyłącznie wobec państwa

XIII PAŃSTWO PRAWA

1. Pojęcie

Praworządność:

1. Jako zasada ustrojowa – w taki lub inny sposób zobowiązuje określone kategorie podmiotów do przestrzegania prawa

2. Jako stan faktyczny – podmioty rzeczywiście podporządkowują się obowiązkowi przestrzegania prawa tak jak go ujmuje zasada praworządności

Państwo powinno rządzić opierając się na prawie; władza musi się opierać na regułach prawa a nie na kaprysie rządzących.

Obywatelowi wolno wszystko czego mu się prawnie nie zabrania, organom państwa wolno to na co im prawo wyraźnie zezwala.

Zakres podmiotowy zasady praworządności, 2 poglądy:

1. Odnosi się do działań organów państwa (wąskie) – zasada ustrojowa odnosząca się do sposobu sprawowania władzy.

2. Odnosi się do działań organów państwa i zachowań obywateli (szerokie) – obywatele również muszą przestrzegać praworządności aby czuli się bezpiecznie w państwie

Treść zasady praworządności:

1. Formalne i nieformalne

1. Formalne – praworządność to obowiązek przestrzegania prawa bez względu na jego treść; prawo spełnia wymogi formalne: tworzy określoną hierarchię aktów, istnienie instytucji i reguł umożliwiających zbadanie konstytucyjności ustaw i legalności aktów, oficjalna publikacja aktów prawa, brak mocy wstecznej prawa,

2. Materialne – prawo musi spełniać warunki formalne i materialne gwarantujące słuszność i racjonalność prawa; prawo musi uznawać instytucje demokratyczny, respektować prawa obywatelskie

2. Pozytywistyczne i niepozytywistyczne:

1. Pozytywiści: źródłem prawa, naszych uprawnień i obowiązków wyłącznie teksty prawne; niepozytywiści: źródłem prawa są też niezapisane zasady słuszności i racjonalności

2. Pozytywiści: normy prawne nie mogą tracić mocy obowiązującej dlatego że są niezgodne z zasadą słuszności i racjonalności; niepozytywiści przyjmują taką możliwość gdy prawo rażąco narusza te zasady

3. Pozytywiści odrzucają akty cywilnego nieposłuszeństwa; niepozytywiści: obywatel ma prawo odmówić posłuszeństwa prawu rażąco naruszającemu zasady słuszności i racjonalności w sposób publiczny i gotowy poddać się karze

Praworządność uznaje podstawowe zasady demokracji i respektuje podstawowe prawa i wolności człowieka i obywatela; instytucje i zasady: wolność słowa, sumienia, przekonać, zrzeszania się , instytucje demokracji parlamentarnej (organizacje opozycyjne), własność prywatna wolność gospodarowania.

2. Gwarancje praworządności – normy i instytucje prane mające zabezpieczyć realizację zasady praworządności;

1. Kontrola konstytucyjności ustaw i legalności aktów podstawowych

2. Nadzór nad prawidłowością wykładni i stosowania prawa

3. Kontrola ostatecznych decyzji administracyjnych przez niezawisły organ sądowy – naczelny sąd administracyjny

4. Ochrona praw i wolności obywateli – Rzecznik praw obywatelskich

5. Osoby zajmujące najwyższe stanowiska odpowiadają za naruszenie Konstytucji lub ustaw – trybunał stanu

6. Prawa i wolności obywatelskie: zrzeszania się, słowa, prawo do obrony, zasada niezawisłości sądu, prawo do uczciwego i rzetelnego procesu, do sądu, domniemanie niewinności itd.

7. Zasada podziału władzy – osobne władze ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze