Gwara więzienna

Joanna Matkowska

Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa

PWiP, II rok

Studia niestacjonarne

Gwara więzienna to język środowisk przestępczych. Inaczej nazywana jest grypserą,
a ludzie nią władający to grypsiarze. Powstała na gruncie języka polskiego i jest jedną
z najbogatszych, pod względem słownictwa, gwar polszczyzny. Niegdyś język ten był tajny, znany jedynie dla przestępców odsiadujących wyroki. Dziś wiele słów przenika do mowy potocznej. Młodzież często używa grypsów, nie zdając sobie z tego sprawy.
Według Anny Oryńskiej istnienie gwary więziennej jest zjawiskiem językowym, ale
i kulturowym, bowiem jest ona wyrazem istnienia specyficznej subkultury – subkultury przestępców w warunkach pozbawienia wolności¹.

J. Morawski twierdzi, iż grypsera nie jest rodzajem szyfru, powstałym na skutek potrzeby tajemnego komunikowania się, lecz jest to wytwór kultury więziennej.²

Maciej Szaszkiewicz w książce „Tajemnice grypserki” informuje, że język więźniów zachowuje zasady odmiany oraz często, choć nie zawsze te same nieodmienne części mowy. Do tego podstawowego zasobu słów dochodzi jednak słownictwo szczególne, znane
i zrozumiałe tylko dla reprezentantów podkultury więziennej³. Szaszkiewicz wymienia również trzy funkcje tej gwary: szkoleniową, różnicująco-integracyjną i konspiracyjną.

Szkoleniowa polega na poznawaniu przez młodych więźniów działalności przestępczej. Rozmowy są dla nich nieustającą edukacją. Amerykan (nowy więzień, wg. Macieja Szaszkiewicza) dowiedzieć się może również o konsekwencjach swoich czynów, jest poddawany także testowi charakteru. Kandydat na git-człowieka poznaje nazewnictwo grypserskie dotyczące najbliższego otoczenia w celi⁴. Stopniowo poznaje kolejne określenia ludzi, przedmiotów i innych rzeczy. Poprzez poznawanie grypserki przyjmuje grypserski styl myślenia. Proces ten rozwija się przeważnie niepostrzeżenie, bowiem poznawanie nowych słów i nowej mowy wiąże się zazwyczaj z przyjemnym uczuciem odkrywania nowości
i wzbogacania własnego doświadczenia⁵.

Funkcja różnicująco- integracyjna ukazuje kto jest lepszy w środowisku więziennym. Posługiwanie się wspólnym językiem, trudno zrozumiałym dla osób postronnych, jest z jednej strony silnym czynnikiem integrującym członków grupy pomiędzy sobą, a z drugiej – czynnikiem tworzącym i utrzymującym odrębność grupy grypserskiej od innych grup, nie używających tego języka.⁶ Przez to w więzieniach panują metody rozróżniania kto jest kim w grupie, w sensie przynależenia do niej. Dzięki temu można również zaznaczyć pozycję
w hierarchii gryp serskiej.

Funkcja konspiracyjna nie jest niczym innym jak tajnością języka więziennego. Jedynie przestępcy odsiadujący wyroki winni znać znaczenia danych słów, nikt spoza ich otoczenia nie jest do tego uprawniony.

Jeśli chcemy stworzyć słownik gryperski musimy liczyć się z tym, iż słownictwo to różni się od siebie. W jednym więzieniu kradzież nazywana jest „rozmową”, w innym zaś funkcjonuje pod postacią „bawić się”, czy „walić”.

Słownik taki opracował Klemens Stępniak:

• abarot, z abarotem – z powrotem; także: skierowanie bluzgu z powrotem do wypowiadającego,

• akowiec – złodziej wiejskiego inwentarza,

• aksamitna biżuteria – drób,

• ameryka – okres próbny kandydata do grupy grypserskiej,

• andzia – amnestia,

• arbajt – praca,

• atandzić – pukać, łomotać,

• bajera – gwara więzienna,

• bańka, bania – wódka,

• baraban - elektryczny czajnik,

• barachło – byle co,

• bardacha –ubikacja,

• batłąch – butelka,

• bejc – pijak, bejca do drewna,

• beret – deska sedesowa; cwel,

• berło – szczotka do ubikacji,

• białas – białe pieczywo lub ser,

• białko – papiery więźnia,

• biedrona – miska, miednica,

• bolek – umywalka,

• bramini na wojnie tylko spokojnie – zachowanie spokoju, opanowanie, pełna kontrola sytuacji,

• bujać się – iść, odchodzić, chodzić,

• bujać – oszukiwać,

• buzała – grzałka, zwłaszcza własnej, nielegalnej produkcji zobacz,

• chapać dzidę – uprawiać seks oralny,

• chawira, hawira – dom,

• cwel – osoba zgwałcona oralnie lub doodbytniczo przez innych więźniów i przez to napiętnowana jako niższa w hierarchii; służąca m.in do zaspokajania popędu płciowego współwięźniów,

• cykor – strach,

• cynk – informacja,

• cynkwais – wytatuowana kropka nad lewym okiem, znak rozpoznawczy gitów,

• czaj, czajura – herbata, zwłaszcza szczególnie mocna, stosowana jako napój oszałamiający,

• człowiek – grypsujący,

• ćma – prostytutka,

• dolina – kieszeń,

• doliniarz – kieszonkowiec,

• dołan – miska do zupy,

• dołować – odbywać stosunek seksualny,

• drynić – pić ,

• dupodajca – bierny homoseksualista,

• dygać – biec,

• dziara – tatuaż,

• dziargać się – tatuować się,

• dzieciojebca – pedofil,

• dziesiona – wymuszenie z pobiciem,

• dziurszlaki – oczy,

• dźwięki – cela, w której osadzony odbywa karę dyscyplinarną, iść na dźwięki,

• elwis - ciśnieniowa spłuczka toaletowa,

• fant – rzecz,

• fanty – przedmioty o jakiejkolwiek wartości,

• fart – szczęście,

• fest – członek podkultury więziennej antagonistycznej do grypsujących, obecnie już nie istniejącej; obecnie często tym mianem określany jest więzień funkcyjny, współpracujący z władzami więzienia, często pracujący w radiowęźle, bibliotece;

• fikoł – taboret,

• filować – wyglądać czegoś lub kogoś (zwłaszcza policji),

• frajer – osoba niższej kategorii,

• gacie – gwałt,

• gad, gadzina – oddziałowy lub ogólnie funkcjonariusz Służby Więziennej,

• gadulec – język, usta ,

• gałęzie – ręce,

• gały – oczy lub jądra,

• garować – odsiadywać wyrok,

• gier – toaleta w celi,

• git – osoba grypsująca, która skrancowała bajere,

• giwera – broń,

• głowa – penis, zabójstwo,

• gołda – wódka,

• górnik – czynny homoseksualista,

• grypsera – gwara więzienna,

• hajs – pieniądze,

• harem – część celi zamieszkana przez cweli,

• iść na jamę kopsnąć szluga na warze – iść zapalić papierosa,

• jamienator – człowiek niezniszczalny,

• jara, jarecka – teściowa,

• kanioła, kaniła – czapka,

• kartofle - grudki kału wypadające z odbytu osobie regularnie gwałconej (doodbytniczo) na skutek uszkodzenia zwieraczy,

• karyna – dziewczyna,

• kiciorować – myć,

• kimono, kima – sen,

• kipisz – rewizja,

• kima – noc,

• kira – wódka,

• kit – kłamstwo,

• kitrać – chować,

• klamka – pistolet,

• klapa – drzwi od celi,

• knot – męski członek,

• kojo, koja, koliba – prycz lub łóżko,

• kolka – narzędzie do tatuowania,

• komarunek – sen,

• kopać glinę – odbywać stosunek homoseksualny,

• koper – włosy łonowe,

• kopsnąć żaru – zapalić papierosa, podać ogień,

• kopsnąć – podać, sprzedać, dać,

• korkować, wykorkować – umrzeć,

• kosa, kosior – nóż,

• kruk – ksiądz,

• kuban – kubek,

• kuna – ucieczka,

• kurwa – łóżko; człowiek zły, podły; strażnik,

• kwadrat – dom, mieszkanie,

• lachociąg – synonim cwela,

• lafirynda – prostytutka,

• lala – dziewczyna,

• lecieć w kit – dawać wiarę,

• limo – podbite oko,

• lipko – lustro,

• lipo – okno,

• lodówa – parapet przy oknie,

• łysy – księżyc,

• majtki – zgwałcenie,

• mandżur – wyposażenie więźnia: pościel, naczynia itp.,

• maniura – dziewczyna,

• maryśka – margaryna,

• mercedes – kartonowe pudło z rzeczami osobistymi,

• mojka – własnoręcznie wykonane narzędzie do okaleczenia nielubianego współwięźnia (np. ze szczoteczki do zębów), również ogólnie żyletka wymontowana z maszynki do golenia,

• mózgować – myśleć,

• naginać – iść, biec,

• niebo - sufit w celi,

• odkorkować – umrzeć,

• ołów – złoto,

• omega – wykształcony współwięzień,

• ożenić – sprzedać,

• pacyna – głowa,

• palić na multiplayera – palić papierosa na co najmniej dwie osoby,

• pałować się – onanizować się,

• papuga – adwokat,

• patrzonek – rekonesans,

• pecyna – paser,

• pestki – naboje,

• piguła – lekarz,

• pikawa – serce,

• planeta – dziewczyna,

• plater – talerz,

• platerka – ścierka,

• platynki – biżuteria,

• plaża – podłoga w celi,

• podklepywanie – nauka,

• podziałkować – podzielić,

• pofarcić – poszczęścić się,

• pojarunek – papieros,

• pojechać po rajtach – naubliżać komuś,

• preslej – kran,

• prorok – prokurator,

• prosta – korytarz więzienny,

• pruć, popruć się, rozpruć się – wydać kolegę, kapować,

• przecwelić kogoś berłem – zniewaga "człowieka" poprzez pokropienie go wodą przy pomocy szczotki do ubikacji, por. "berło",

• przecwelić – wykluczyć z grypsery,

• przestrzelony – cecha przedmiotu, który miał kontakt z cwelem,

• przewalić na pekiel – oszukać,

• przyczajka – zasadzka, ukrycie,

• przyfilować – zauważyć,

• przylipić – patrzeć, obserwować,

• przyżenić kosałkę – wsadzić nóż pod żebro,

• psiarnia – policja (por.: skowernia),

• pucka – zameldowanie się,

• pukać – masturbować się,

• rakieta z szamunkiem – paczka żywnościowa,

• rezać – ciąć,

• rozkminiać – rozwiązywać problem,

• rozkminiający – sędzia, rozjemca,

• rozpruć się – wydać kogoś,

• samara – torba, brzuch,

• sikor – zegarek,

• skitrać – schować,

• skminić – załatwić,

• skorupniak – jajko,

• skowerna – policja (por.: psiarnia),

• słomiak – kosz na śmieci,

• smutniak – czarny chleb razowy,

• spaw – zwymiotować,

• spienić się – zdenerwować się,

• sterczeć – stać,

• strych – miejsce na niepotrzebne rzeczy w celi (np. na szafie),

• styrać na kim dziewionę – okraść kogoś (209 paragraf dawnego kodeksu karnego),

• syberyjski z bakami – penis,

• szamać – jeść, połykać,

• szamot – pysk,

• szkiełko – telewizor,

• szkita – noga,

• szmata – męski odbyt,

• sznyt – cięcie (lub blizna po samookaleczeniu),

• szpachlówa – wódka,

• szpąciciel – ten, kto przekazuje gryps (np. na witach, czyli rękach),

• szpącić – grypsować,

• szwajcar – osadzony, wykonujący w warunkach więziennych jakieś prestiżowe zajęcie (np. bibliotekarz),

• śmigać – biec,

• świeżak – nowy więzień w celi,

• tahać – nieść,

• trefne, trafne – kradzione,

• tygrys – krata w oknie,

• tyrać – pracować,

• tyrka – robota (złodziejska),

• uderzyć w kimę – zasnąć,

• wacha – deszcz lub benzyna,

• waflować się z cieciem – zadawać się z więźniem niższej kategorii,

• waga – rozprawa w sądzie,

• walnąć w kimę – zasnąć,

• wapniak – rodzic,

• wita – ręka,

• wkurwiać się - gotować (np. wacha się wkurwia),

• współlas – wspólnik,

• wybijać klapę – uderzać w drzwi celi, żeby została otwarta,

• wychowek – wychowawca,

• wyhuśtać na tygrysie – powiesić na kracie,

• wyklepać – wyjść (z więzienia),

• wykorkować – umrzeć,

• wywinąć orła – umrzeć,

• z przyczajki – z zasadzki, nagle,

• zabaniak – poduszka,

• zarzucać – jeść,

• ząbki - wybicie przednich zębów osobie, która ma zostać przecwelona (oralnie). Ma to zapobiec przygryzaniu penisa w trakcie stosunku oralnego,

• żenić bałach na wydre – bezczelnie kłamać.⁷

Przeprowadzając rozmowę z kolegą, który niedawno przebywał w więzieniu zauważyłam dużą rozbieżność między książkowym słownikiem, a tym który przedstawił mi znajomy. Ewidentnie widać ewolucję tej gwary. Sądzę, iż zależne jest to od usytuowania więzienna, od tego czy znajdują się w nim recydywiści, którzy znają już grypserkę oraz od pomysłowości więźniów, którzy nie mogą narzekać na brak wolnego czasu podczas przebywania w zamkniętej palcówce.

Zauważyć również można, iż gwara ta jest niesamowicie ordynarna, wulgarna. Więźniowie nie zwracają kompletnie uwagi na styl swojej mowy. W więzieniach dziczeją, stają się ordynarni jak ich język.

Bibliografia

1. Język a Kultura, tom 2.

Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, pod red. Jadwigi Puzyniny i Jerzego Bartmińskiego, Wiedza o Kulturze, Wrocław, 1991, Anna Oryńska Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej.

2. Język a Kultura, tom 1

Podstawowe pojęcia i problemy, pod red. Janusza Anusiewicza i Jerzego Bartmińskiego, Wiedza o Kulturze, Wrocław, 1991, Anna Oryńska Zasady komunikowania w gwarze więziennej – tabu i eufemizmy.

3. Tajemnice grypserki, Maciej Szaszkiewicz, wydawnictwo: Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sądowych, 1997 r.

4.Klemens Stępniak Słownik tajemnych gwar przestępczych wyd. Puls Londyn 1993

1^ Język a Kultura, tom 2

Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, pod red. Jadwigi Puzyniny i Jerzego Bartmińskiego, Wiedza o Kulturze, Wrocław, 1991, Anna Oryńska Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej.

2^ Język a Kultura, tom 1

Podstawowe pojęcia i problemy, pod red. Janusza Anusiewicza i Jerzego Bartmińskiego, Wiedza o Kulturze, Wrocław, 1991, Anna Oryńska Zasady komunikowania w gwarze więziennej – tabu i eufemizmy.

3^ Tajemnice grypserki, Maciej Szaszkiewicz, wydawnictwo: Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sądowych, 1997 r.

4^ Tajemnice grypserki, Maciej Szaszkiewicz, wydawnictwo: Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sądowych, 1997 r.

5^ Tajemnice grypserki, Maciej Szaszkiewicz, wydawnictwo: Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sądowych, 1997 r.

6^ Tajemnice grypserki, Maciej Szaszkiewicz, wydawnictwo: Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sądowych, 1997 r.

7^ Klemens Stępniak Słownik tajemnych gwar przestępczych wyd. Puls Londyn 1993