ROZWÓJ SYSTEMU FONOLOGICZNEGO W KOLEJNYCH DOBACH
Doba staropolska
System wokaliczny
Zasadniczymi dążeniami w dobie staropolskiej były:
Przekształcenie się różnic iloczasu w różnicę barwy samogłosek e, a, o długie.
Przekształcenie się iloczasu i barwy samogłosek nosowych.
Zanik iloczasu bez zmiany barwy samogłosek i, y, u.
Przykłady:
Różnica iloczasowa w długim e, a, o zanikała i przekształcała się w różnicę artykulacyjno – jakościową. Polegała ona na podwyższeniu języka, czemu przy wymowie e towarzyszyło nieznaczne wysunięcie języka ku przodowi, a przy wymowie a i niewielkie cofnięcie i zaokrąglenie warg. W rezultacie dawne długie e, a, o przeobraziły się w krótkie pochylone. Końcowa faza tego procesu przypada na XV w. Przemawia za tym oznaczanie w niektórych zabytkach samogłosek podwójnymi literami. Jest duże prawdopodobieństwo, że zanikowi iloczasu sprzyjał wpływ ruski.
Staropolski rozwój samogłosek nosowych pozostaje w łączności z procesem zmiany iloczasu na wartość barwy. Język początkowo miał dwie pary nosówek, które przeciwstawiał iloczasem i barwą: dwie krótkie i dwie długie; dwie przednie i dwie tylne. Nieznaczna różnica barwy sprawiła, że zasób nosówek ograniczył się w XV wieku do dwóch różniących się iloczasem, a pod względem barwy zrównanych z niskim, prawie środkowym a. Dokonuje się także rozwój zróżnicowania barwy nosówki przedniej i tylnej, występuje ona w postaciach nosówki przedniej ą//ę, nosówki tylnej ą//a jasne//o.
Najstarszy akcent epoki przedpiśmiennej był swobodny (tzn. nie był związany z jakąś określoną zgłoską) i ruchomy (tzn. różnych formach tego samego wyrazu mógł się przenosić). Rozwój idzie w kierunku zaniku tej swobody, czyli do związania akcentu na stałe z jakąś zgłoską. W pierwszym etapie kształtowania się akcentu, przywiązuje się on prawdopodobnie do zgłoski początkowej wyrazu. Przemawia za tym obecność jeszcze dziś akcentu inicjalnego w gwarach: podhalańskiej, południowośląskiej.
System konsonantyczny
Dokonujące się w tej dobie zmiany są nieliczne:
Przejście zmiękczonych przedniojęzykowych zębowych z’, s’ w miękkie środkowojęzykowe ź, ś.
Proces ubezdźwięczniania wstecznego – postępujący proces zaniku dźwięczności spółgłosek zwartych, szczelinowych i zwarto szczelinowych przed następującą bezdźwięczną i w wygłosie. Został wywołany zanikiem jerów i zaczął się przed XV wiekiem (w ciągu tego wieku się także zakończył).
Uproszczenie grup spółgłoskowych – XV w. Wyrazy z grupami nieuproszczonymi spotykamy w zabytkach z XIV w. (Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, Biblia szaroszpatacka – czso = co).
Doba średniopolska
System wokaliczny
Zasadnicze dążenia rozwojowe w tej dobie to:
Postępujący zanik fonemów samogłoskowych ustnych pochylonych e, a, o.
Ustalenie się dwóch, artykulacyjnie zróżnicowanych fonemów samogłoskowych nosowych: przedniego ę i tylnego ą.
Przykłady:
„o” ma pośrednie brzmienie z „u” co w rezultacie prowadzi do jego usunięcia przez uproszczenie systemu wokalicznego. Wskazówek co do przebiegu tego procesu można szukać w ortografii, analizie rymów i pouczeniach gramatyków. Co do ortografii, to odróżnienie w druku o pochylonego za pomocą „ó” zaczyna się z końcem XVI w. Zaleca je w swojej ortografii Murzynowski. Tylko niektóre druki przestrzegają ściśle rozróżnienia.
Rozwój akcentu – pewne objawy akcentu na przedostatnia sylabę, widoczne są w XV w. ale wydaje się, że na XVI w. przypada jego pełna stabilizacja. Na wzmiankę zasługuje epizodyczna tendencja przemieszczania się akcentu ze zgłoski dalszej niż druga od końca, na tą w zestrojowym połączeniu dwóch wyrazów z samodzielnych akcentem.
Przejście i, y w e, w grupach il, yl, ił, ył (sieła, mieły). Proces ten rozpoczął się pod koniec XIVw. Ta tendencja rozwojowa, któ®ej główne nasilenie przypada na wiek XVIII miała charakter raczej sporadyczny. Od początku była uznawana za naruszenie normy języka ogólnego.
System konsonantyczny
Zanik miękkości w spółgłoskach dz, c, rz, sz, cz, dź, ż. Proces odmiękczania dokonał się w XVIw.
Miękkość tracą wygłosowe b’, p’, w’, f’. Zanik ma charakter sporadyczny i regionalny, ale w ciągu całej doby występuje coraz częściej.
Zmiana w sposobie artykulacji głoski ł na przełomie XVI/XVII w. Polegała na usunięciu przedniojęzykowo-zębowego zwarcia.
Doba nowopolska
Zanik samogłosek pochylonych – przełom XVIII/XIX w. Wychodzi całkowicie z użycia a pochylone, zostaje tylko a jasne. W tym samym czasie zanika pochylone o jako odrębny fonem. Spływa się ono w wymowie z u. W XVII/XVIII w. zaczyna się odrębność pochylonego e, które zanika.
Redukcja grupy –ija, -yja w wyrazach zapożyczonych – rzeczowniki żeńskie, głównie zapożyczone z łaciny, które dziś kończą się na –ja, miały początkowo zakończenie –ija, -yja. Zaniknęła wstępna samogłoska –i/-y, która zachowała się tylko w takich wyrazach jak Zofijka, deklaracyjny.
Wahania w wymowie spółgłosek – wahanie dotyczyły szeregów
s: ś: sz – np. poślę//poszle, skandal//szkandal
z: ź: ż – np. drażliwy//draźliwy, zwierzę//źwierzę