Pojęcie prawa, moralności i kary; najstarsze kodyfikacje prawa: Prawo Drakona, ustawodawstwo Solona, kodeks Hammurabiego, prawo XII tablic, prawo Rzymskie.

1. Pojęcie i geneza prawa.

Istnieje wiele poglądów, dotyczących istoty prawa i jego początków. Bliższa analiza
i krytyka tych poglądów jest przedmiotem zainteresowania filozofii prawa. Termin „prawo” w szerszym znaczeniu może być ujmowane dla określenia wszelakich reguł postępowania przyjętych w danej społeczności, określających wzajemnie prawa i obowiązki jednostek w każdej zbiorowości, w każdym organizmie społecznym, również w społeczeństwie pierwotnym, a co jest wyrażane premią: ubi societas – ibi ius (gdzie społeczeństwo – tam i prawo). W takim ujęciu zaczątków prawa można poszukiwać już w najwcześniejszych stadiach rozwoju społeczeństw, na długo przed wykształceniem się organizacji państwowej. Mimo znacznych trudności, jakie napotykają badania nad zjawiskami prawnymi społeczeństw pierwotnych, nie tylko ze względu na braki źródłowe, ale i zazwyczaj nieporównywalność z rozwojem prawnym epok późniejszych, co uniemożliwia posługiwanie się wypracowaniami w prawoznawstwie kryteriami i metodami badawczymi, w literaturze spotyka tendencje do ich ujmowania w pewna całość, określana mianem prawa prymitywnego.

2. Prawo prymitywne.

Juz od zarania dziejów społeczeństwa ludzie wchodzili w stosunki rodzinne, mieli określone prawa i obowiązki wewnątrz wspólnoty rodowej. Pojawienie się własności prywatnej rodziło prawa od niej niektórych członków społeczności, a obowiązki innych do respektowania tego prawa. Ustalały się pewne wzorce zachowań akceptowane powszechnie poprzez oddziaływanie zasad moralnych, wierzeń religijnych, przeżyć psychicznych, które w ten sposób stawały się regułami postępowania, a których naruszenie spotykało się z ujemna ocena i powodowało określone reakcje. W ten sposób wykształcało się pierwotne poczucie prawa.

Niemal wszystkie starożytne społeczeństwa rozwijały się w dolinach wielkich rzek. Powszechnym stało sie więc używanie pojęcia cywilizacji Nilu, Eufratu i Tygrysu czy Indusu i Gangesu. Wiele czynników związanych z rzeką sprzyjało przyspieszeniu kształtowania się najwcześniejszych postaci życia w grupie a co za tym idzie, narodzinach państwa. Większość zachowanych przekazów ukazuje wiarę w moc nadprzyrodzonych sił, formy życia duchowego a także dążenie do pozyskania ich w celu realizacji ziemskich zamierzeń. Od zarania dziejów człowiek widział w mocy niebios i przyrody zagrożenie, lecz również liczył na pomoc z ich strony. Przekonanie o boskim charakterze władzy jest nierzadko związane z geograficznym usytuowaniem kraju. I tak na przykład w przypadku Egiptu trwałość teokratycznego poglądu na władzę państwową tłumaczy się izolacja kraju od agresywnych ludów ościennych. W Mezopotamii natomiast napływające fale najeźdźców stanowiły ciągłe zagrożenie dla władcy i jego kraju. Jednym z najważniejszych uprawnień boskiego władcy jest stanowienie prawa, które to król dynastii Babilonu, twórca potęgi państwa staro babilońskiego, autor Kodeksu Praw, Hammurabi łączy z ideą ładu i prawidłowych rządów. Teokratyczny charakter władzy i źródła prawa spoczywa u podstaw idei trwałości prawa. A prawa Drakona, Hammurabiego czy ustawodawstwo Solona maja trwać również po śmierci ich wielkich twórców i nie należy ich łamać. Formę ustrojową Egiptu stanowiła despotia, która oprócz wymienionego już wyżej teokratycznego charakteru władzy zobowiązywała również władzę państwową do opanowania wylewów rzek w celu wykorzystania ich do nawodnienia pól uprawnych. Gospodarkę natomiast cechowała stagnacja, ograniczającą sie tylko do nawadniania. Stagnacja gospodarcza decydowała o stagnacji ustroju politycznego. Wśród zabytków prawa starożytnego Egiptu wyróżnić można fragmenty ustawy karnej faraona XIX a także papirusy, pergaminy, tabliczki gliniane, na których spisywano umowy i protokoły z rozpraw sądowych. Inne wiadomości o prawie egipskim pochodzą od pisarzy egipskich, którzy wymieniali, jako wielkich prawodawców faraonów, np. Ramzesa II, zachowały sie zapiski z zakresu prawa rodzinnego, spadkowego, prawa zobowiązań oraz karnego, np. kara miała charakter publiczny i była to zwykle kara śmierci zwykła- powieszenie lub kwalifikowana- ukrzyżowanie czy spalenie, wymierzana za najcięższe zbrodnie- zdrada, ojcobójstwo. Stosowano również kary tzw. mutylacyjne- kara chłosty, wygnania, oddania w niewolę Za zdradę przewidywano odpowiedzialność zbiorową obejmującą dzieci siostry, matkę sprawcy. Najważniejsze znaczenie w państwie mieli kapłani, dysponujący wielkimi majątkami, cieszący sie autorytetem w państwie i posiadający olbrzymią, wszechstronną wiedzę. Był to stan zamknięty, a przynależność dziedziczna. Żołnierze za zasługi wojenne otrzymywali ziemię. Główna część wojska służyła do ochrony króla oraz jego otoczenia. Ten stan również był stanem zamkniętym. Chłopi pracowali na roli a także wykonywali roboty publiczne. Nałożono na nich zakaz opuszczania ziemi bez zezwolenia. A za niewypełnianie swych obowiązków zostali ukarani. Polityka podatkowa Egiptu prowadziła do ograbiania chłopów egipskich. Kupcy i rzemieślnicy zatrudnieni byli w przedsiębiorstwach państwowych i podobnie jak chłopi nie mieli żadnych praw. Ostatnią, najniższą warstwę stanowili niewolnicy, będący w większości własnością państwa i zatrudniani byli również do robót publicznych. Niewolnicy pochodzili z wypraw wojennych, bądź kupowani poza granicami państwa. Niewolnikiem można było także zostać wskutek nieuregulowania długów.

asyryjski łucznik na koniu

Faraon jako władca egipski sprawował władzę despotyczną. Określano go mianem wielkiej budowli, wielkiego domu. Wyposażony w ogromny autorytet był w swym ludzie uosobieniem państwa oraz istota boską. Faraona czczono jako syna Słońca lub Słońce. Spojrzenie na słońce mogło porażać a zachowany przekaz mówi o śmierci dworzanina spowodowanej możliwością spojrzenia w oblicze władcy. Faraon wraz ze swymi atrybutami boskimi miał utrzymywać w państwie porządek i sprawiedliwość, zwalczać anarchię, świętokradztwo i fałsz. Posiadał on pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej wojskowej i sądowej a także występował jako najwyższy kapłan. Kolejną warstwę stanowił wezyr, zarządzający sprawami finansowymi, wojskowymi, sądowymi, powoływany z grona krewnych faraona. Główny skarbnik sprawował funkcję strażnika królewskiej pieczęci. Egipt podzielony był na okręgi, tzw. nomy a na ich czele stał naczelnik, mianowany przez faraona- nomarcha. Nomy stanowiły administracje lokalną. Do owych naczelników lokalnych należało sądownictwo lokalne. Sądownictwo wyższe natomiast sprawował Trybunał Sześciu Izb Sądowych i przewodniczył mu wezyr a najwyższym sędzią był faraon. Położenie Egiptu sprawiało, że stosunki społeczno polityczne oraz teoretyczny pogląd na władzę były dość stabilne. Każdy władca odbierał cześć boską, będącą podstawa do utrwalania pozycji władcy i państwa. Podbój rzymski bardzo te wyobrażenie osłabił a ostateczny kres stanowiła ekspansja Arabów i włączenie Egiptu do wielkiego imperium muzułmańskiego. Dzięki dogodnemu położeniu już pod koniec V wieku p.n.e. w Międzyrzeczu kształtują sie patesjaty- organizacje protopaństwowe. W wyniku zaciętych walk, w kolejnym tysiącleciu doszło do ich zjednoczenia, utworzenia państw Sumeru i Akkadu - państwa babilońskiego i asyryjskiego. Dzięki szybkiemu opanowaniu sztuki pisania i tabliczkom glinianym- materiałowi, na którym pisano dzieje tych państw sa dobrze udokumentowane. Władcy, którzy podporządkowali sobie większe obszary nazywali siebie „panami czterech stron świata” czy „królami wszechświata”. Z tytułami takimi łączyli boski kult władcy i wymagali odpowiedniej czci. Jednak na straży owej pozycji stała siła monarchy a nie jak w przypadku Egiptu- położenie geograficzne. Teokratyczny charakter władzy nie był tu doktryną państwową i zależał od rzeczywistych osiągnięć władcy. Przekazy pisane oraz zabytki kultury Asyrii pokazują obraz państwa zaborczego, despotycznego, gdzie dominował kult brutalnych polowań oraz podbojów. Asyria była państwem policyjnym. Wielką rolę odgrywała tam tajna policja, wywiad wojskowy, brutalna dyplomacja, napady, skrytobójstwa. Asyryjczycy stosowali przesiedlanie całych ludów jako instrument polityczny oraz odwoływali się do ultimatum jako sposobu wymuszania odpowiadającej stosowanej przez nich polityce zachowań. Podbudowę filozoficzno-religijną Persji stanowił tzw. zoroastryzm czyli nauka ukształtowana przez Zarastrustę- twórcę jednej z najstarszych na świecie religii monoteistycznych a świętą księgę tej religii stanowiła Awesta, która ukazywała koncepcję walki dobra i zła. Dobro symbolizowane przez Ahura Mazdę oznaczające całkowity ład, zarówno kosmiczny jak i moralny oraz sprawiedliwość, symbolem zła natomiast był Aryman, bóg ciemności, demonów, otchłani, uosobienie zła, kłamstwa, zniszczenia, pan ciemności i podziemnego świata. Taki „boski” dualizm ten widać również w ziemskim dualizmie dobra i zła, złego i dobrego państwa, jasnego i ciemnego. Ostatecznie w końcu procesu ewolucji dobro zwycięży. Zoroastriański obraz dobrego ładu może być zestawiony z chrześcijańską koncepcją wiecznego prawa, zawierającego w sobie podstawy boskiego porządku i ziemską sprawiedliwość, odwołująca się do konieczności karania za zło i nagradzania dobra. Dobro, w sferze polityki Persji oznaczało działania państwa, które przez podboje wdrażało koncepcję ponadczasowego królestwa dobra, a przeciwnicy Persji to zło, które należy nawrócić lub wytępić dolinie Międzyrzecza część ziemi z domem i inwentarzem drobni rolnicy otrzymywali od władcy w dzierżawę i było to dziedziczne. Zobowiązywało to obdarzonych do opłacania czynszu, stanowiącego ½ uzyskanych plonów oraz do odbywania służby wojskowej. W tym regionie szczególna pozycję w życiu politycznym i gospodarczym odgrywali kapłani. Ludność świecka podzielona była na tzw. awilum- pełnoprawnych obywateli- dostojników państwowych, którymi byli wielcy właściciele ziemscy a także kupcy i rzemieślnicy, muszkenum była to najniższa grupa- posiadający prawa cywilne dzierżawcy ziemi, ta grupa pozbawiona była jednak praw politycznych, wardum to byli niewolnicy, pochodzący z niewoli wojennej lub sprzedaży w niewolę niewypłacalnego dłużnika, z czego można było sie wykupić. „Głowę” ustroju politycznego Mezopotamii stanowił monarcha i to on był wykonawcą władzy ustawodawczej, administracyjnej oraz wojskowej. Zajmując inne terytoria jego władza powiększała się i nazywano go wielkim człowiekiem. Zarządca dworu, dowódca wojskowym oraz człowiekiem załatwiającym sprawy państwowe był tzw. Nu banda. Na przełomie VI i V w. p.n.e. kraj podzielono na satrapie- 20 jednostek administracyjnych. Sadownictwo pierwotnie należało do kapłanów a miejscem sądu były świątynie. Armia natomiast składała sie z pospolitego ruszenia. Od czasu rządów Hammurabiego sądom przewodniczyli urzędnicy a najwyższym sędzią był król. Utworzono też wojsko stał, zobowiązujące wszystkich mieszkańców. Epoka, w której działał Hammurabi nosi miano w historii Mezopotamii okresem starobabilonskim. „Brama boga”- miasto Babilon, to odziedziczone po ojcu królestwo Hammurabiego obejmowało swym zasięgiem o

Pomnik Hammurabiego

bszar ok. 150 km. wzdłuż linii Eufratu. W pierwszych sześciu latach panowania skupił się na rozwiązywaniu najpilniejszych kwestii wewnętrznych w kraju a w drugim i piątym roku przeprowadził operacje umorzenia zobowiązań dłużniczych, oznaczało to często odzyskanie wolności osobistej przez obywateli popadłych w niewolę za długi. W kolejnych latach Hammurabi powiększał terytorium swego państwa, przystępując do działań ofensywnych we wszystkich kierunkach, rozbudowywał systemy integracyjne, wznosił nowe fortyfikacje i mury obronne, reorganizował państwo, przeprowadzał reformy administracyjne, wykazywał dużą aktywność dyplomatyczną w polityce zagranicznej. Społeczeństwo babilońskie za czasów rządów Hammurabiego podzieliło sie na trzy grupy awilum- wolnych, pełnoprawnych obywateli muskenów- ludzi królewskich, wolnych, lecz niemających pełni praw obywatelskich oraz wardum- niewolników. Być pełnoprawnym, w pełni wolnym obywatelem to urodzić sie w rodzinie awila lub być przez nią adoptowanym, posiadać własną ziemię w jednej z gmin. Zwroty - „awilum sa kima suati”- obywatel taki jak on czy „awilum sa eli-su”- obywatel godniejszy niż on pokazują, że pozycja społeczna przy pomocy statusu majątkowego nie pozostawała bez wpływu na sytuację prawną jednostki. Niewolnicy, stanowiący podstawową siłę roboczą, mieli osobowość prawną, posiadali także prawo do posiadania majątku, co stanowiło podstawę do odzyskania wolności. Warstwa staro babilońskich muskenów natomiast to „ludzie królewscy”, lecz pomimo wolności osobistej, nie posiadała pełni praw obywatelskich.

K

Stela z wyrytym Kodeksem Hammurabiego

odeks praw Hammurabiego uchodził za najstarsza kodyfikację świata. Tekst kodeksu wyryty jest na bazaltowej Stelli mierzącej ok. 2 m., odnalezionej na przełomie grudnia 1901 r.

i stycznia 1902 r., obecnie przechowywanej w Luwrze. Liczy on ok. 300 paragrafów, zawierających przepisy z dziedziny prawa karnego, prywatnego oraz procesowego. Kodeks nie ma charakteru systematycznego zbioru, przepisy z różnych dziedzin prawa są pomieszane. Sformułowane są kazuistycznie. Przepisy prawa karnego maja charakter klasowy, co oznacza, że osoby należące do klas wyższych miały większą ochronę prawną; wymiar kary był różny, zależnie od przynależności klasowej pokrzywdzonego lub sprawcy. W kodeksie Hammurabiego znane są przepisy, które normują karę talionu - kto wybił komuś oko, swoje oko tracił i kary odzwierciedlające, zbliżone do kar talionu, np. synowi, który uderzył ojca, odcinano rękę. Prawa Hammurabiego szybko weszły do kanonu prawnego Babilończyków służąc za przykład do nauki języka i samego orzecznictwa w przyświątynnych szkołach. Robiono z nich tez wyciągi, wypisy o różnorakim przeznaczeniu. W większości są to teksty szkolne, lecz i także legalne odpisy o wyraźnym znaczeniu tematycznym, wykorzystywane przez sędziów jako precedensy, na których opierało się sądownictwo babilońskie. Od czasu do czasu korzystający z wyciągu sędzia lub początkujący adept szkoły prawniczej, czynił na marginesie swoje uwagi, co ułatwiało rozeznanie się w treści rozstrzygnięć. Kodeks podzielony jest na trzy części- prolog liczący pięć i pół kolumny, rozpoczyna sie wstępem teologicznym na cześć marduka- boga Babilonu- pierworodnego syna boga Ea, którzy powołali Hammurabiego do zaprowadzenia sprawiedliwości na ziemi. Główną część prologu tworzą sekwencje, prezentujące najwspanialsze czyny Hammurabiego, głównie w sferze działalności pokojowej- np. rozbudowa miast i świątyń oraz kanałów nawadniających, podkreślając mądrość, sprawiedliwość, waleczność i bogobojność króla „smok smoków, pan dający życie” czy „wicher czterech stron świata, który wielkim uczynił imię Babilonu”, a także nazwę miasta, które doświadcza wspaniałomyślności władcy, imię jego głównego bóstwa a także nazwę jego świątyni. Najwyższą przewidywana przez Kodeks karą jest kara śmierci, która wykonywano przez spalanie, utopienie, wbicie na pal czy włóczenie przez bydło w polu Kodeks przewidywał tez tzw. kary mutylacyjne jak na przykład wykłucie oka czy ucięcie ręki ucha lub języka a także inne kary cielesne- chłosta, piętnowanie. Z innych kar należy wymienić kary pieniężne, kary wygnania z gminy lub z domu ojcowskiego oraz karę pozbawienia urzędu stosowaną wobec sędziego, który unieważnił wydany przez siebie na piśmie wyrok. Na podstawie niewielkiej liczby przepisów procesowych Kodeksu wymienić można następujące zasady procesowe takie jak: skargowość, ustność oraz jawność. środkami dowodowymi natomiast były sady boże dokumenty oraz świadkowie. Układ całości jest hierarchiczny, według znaczenia i pozycji bóstwa w państwie. Prolog dostarcza więc bardzo cennych informacji natury religijnej i politycznej. Następnie po jednym zdaniu wprowadzenia, rozpoczyna sie główna część kodeksu- regulacje prawne. Pierwszy wydawca tekstu Vincent Scheil wyróżnił 282 paragrafy, przyjmując za początek nowego przepisu występowanie spójnika „jeśli”, „jeżeli”. Całość części normatywnej dzieli sie na kilkanaście grup tematycznych, dotyczących następujących zagadnień:

§ 1

1-5 -fałszywe świadectwa

§ 2

6-25 -kradzieże i zabór mienia

§ 3

26-41-zasady pełnienia służby przez żołnierzy oraz korzystania przez nich lub zwykłych dzierżawców z działek ziemi królewskiej

§ 4

26-41-dzierżawa pól, sadów oraz prace rolne i irygacyjne

§ 5

66-107-pożyczki, lichwa

§ 6

108-111-wyszynk

§ 7

112-126- lokaty i długi

§ 8

127-194- kobiety, małżeństwo, rodzina, spadek

8a 127-132- cudzołóstwo kobiet
8b 133-153- sytuacja małżonki (w tym kapłanek zakonnych)

8c 154-158-kazirodztwo

8d 159-161-zaręczyny

8e 162-194-dzieci, prawa spadkowe (w tym adopcja i dzieci niewolnic)

§ 9

195-214- uszkodzenia ciała

§ 10

215-240-wykonywanie różnych zawodów:

10a 215-223-lekarze

10b 224-225-weterynarze

10c 226-227-fryzjerzy

10d 228-233-budowniczowie domów

§ 11

241-277- opieka nad wynajętym mieniem, pracownicy najemni:

11a 241-252-wynajem bydła

11b 253-257-wynwjem pól i rolników-oraczy

11c 258-267-pasterze najemni

11d 268-271-wynajem zwierząt do młócki

11e 272-274-różne

11f 275-277-wynajem łodzi

§ 12

278-282 - kupno niewolników

Pięć ostatnich kolumn tylnej części Steli zajmuje Epilog. W pierwszej jego części Hammurabi po krótkiej prezentacji swej osoby w lirycznych niemal słowach uzasadnia decyzję o zredagowaniu Kodeksu. Zakończeniem tego fragmentu sa słowa „aby silny słabemu nie szkodził, aby dla sierot i wdów zapewniona była sprawiedliwość”. Większą część Epilogu zajmuje formuła przekleństwa, rzuconego na osobę, która, nie będzie respektowała wyroków władcy, lub waży się zatrzeć, zmienić czy uszkodzić lub sprofanować tekst na steli. Najwięksi bogowie i boginie Babilonu maja zesłać na takiego człowieka i jego potomstwo kraj, lud najcięższe nieszczęścia i plagi. Juz od pierwszych jego publikacji Kodeks wywoływał zagorzałe dyskusje, co do swej istoty jako całości i charakteru prawnego przepisów. Rozważano czy dzieło Hammurabiego można nazwać „kodeksem”, skoro nie obejmuje całych działów prawodawstwa, czy zebrane w nim regulacje maja charakter prawa stanowionego, czy raczej wyroków sędziowskich, mających obowiązywać czy raczej stanowić wskazówkę dla wszystkich sędziów w państwie. Czy poszczególne przepisy mają w równym stopniu odnosić się do wszystkich podobnych przypadków, czy tylko rozwiązują jeden konkretny? Czy tworzył je prawodawca czy najwyższy sędzia? To niektóre z licznych lecz bardzo ważnych problemów nurtujących badaczy. Pod ich kątem porównywano dzieło Hammurabiego z prawodawstwem starożytnych Greków i Rzymian, Kodeksem Justyniana, aż po współczesne kodeksy praw, co kończyło sie zwykle surową oceną dzieła władcy Babilonu. O wartości Kodeksu Hammurabiego stanowi jego rzeczywista funkcja w tamtej epoce, jego odbiór i rola społeczna oraz to, co znaczył dla babilońskiego wymiaru sprawiedliwości. Prawdą jest jednak to, że w obecnym rozumieniu dzieła Hammurabiego nie można uznać za Kodeks Praw nie uwzględnia on wielu działów prawodawstwa, np. Prawa karnego, zasad funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości czy tez prawnych regulacji struktur społecznych- kodeks musi zawierać elementy konstytucyjne. Dzieło Hammurabiego określa jednoznacznie przepisy w pierwszym zdaniu Epilogu- zamykającym część normatywną, jako „wyroki sprawiedliwości- „wyroki” a nie „prawa”. „Wyrok sądowy” lub „proces” nierozerwalnie wiąże się z orzecznictwem sądowym a nie ze stanowieniem prawa. Takie określenia oznaczały wszelkie decyzje wydawane przez króla, rozstrzygnięcia w sprawach spornych rozkazy czy polecenia. Na takie wyroki królewskie powoływali się często sędziowie, chcąc nadać większa rangę, a przez to boska sankcję dla swojego otoczenia.”Czynić porządek”, „zaprowadzać ład” to oznaczenia podkreślające „sprawiedliwość”, „słuszność”. Zwrotów takich używano do określania królewskich orzeczeń o zaprowadzaniu sprawiedliwości, między innymi zniesienia zobowiązań dłużniczych. Najwyższym sędzią w kraju był król, namaszczony do sprawowania tej funkcji przez bogów, w szczególności przez boga sprawiedliwości szamasza, o którym mowa na steli z „wyrokami” Hammurabiego. Wyroki wydawane przez sędziego musiały być słuszne i sprawiedliwe. Król zobowiązany był do rozstrzygania spraw apelacyjnych oraz do ułaskawiania. Każdy z wyroków był najdoskonalszą wykładnia prawa zwyczajowego, na której powinni wzorować się pozostali sędziowie w kraju. „Objawiając” prawo zwyczajowe „wyroki” były nie tylko jego najpowszechniejszą interpretacją, lecz wręcz jego „wypowiedzeniem się” w danej sprawie ustami najwyższego sędziego, co w pojęciu Babilończyków było jednoznaczne z aktem stanowienia prawa. Kodeks Hammurabiego był zbiorem orzeczeń sądowych, wyroków, rozporządzeń, wydanych przez króla w czasie jego prawie czterdziestoletniego panowania, spisanym na polecenie władcy niecałe trzy lata przed jego śmiercią. Zbiór miał ogromne znaczenie praktyczne jako encyklopedia lub poradnik orzecznictwa sądowego jako cenny wykaz precedensów. Niezależnie od wszelkich uwag, wątpliwości Kodeks Hammurabiego należy do najwspanialszych w dziejach ludzkości, zachowanych pomników prawa i porównywany może być dopiero z Corpus iuris civilis Justyniana Wielkiego. Do grupy praw antycznych starożytnego Bliskiego Wschodu zalicza sie także prawo hebrajskie- prawo Izraela. Jest to system podobny do praw despotycznych, jednak był systemem prawa religijnego stworzonym przez monoteistyczną religię mojżeszową. Przejęty przez chrześcijaństwo w postaci Starego Testamentu miał wpływ na prawo kanoniczne tej religii i na świeckie prawo ludów europejskich. Prawo hebrajskie jest zawarte w Prawie Mojżesza- Pięcioksięgu zwanym Tora, obejmującym jak nazwa wskazuje pięć ksiąg- Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa. Do dziedzin prawa sądowego należą głównie przepisy prawa rodzinnego dotyczące małżeństwa, w tym również małżeństwa niewolników, zakazu małżeństw między krewnymi i lewirwtu czyli obowiązku poślubienia żony zmarłego brata; przepisy prawa karnego przewidujące zasadę zemsty krwawej łagodzoną przez prawo azylu w wybranych miastach, w których mógł schronić się winny, znano również stosowaną w prawie Hammurabiego zasadę talionu:” wówczas on odda życie za życie, oko za oko, rękę za rękę, nogę za nogę, ranę za ranę, siniec za siniec” lub „Ktokolwiek zabije człowieka ukarany będzie śmiercią. Ktokolwiek zabije zwierzę będzie obowiązany do zwrotu: zwierzę za zwierzę. Ktokolwiek skaleczy bliźniego będzie ukarany w taki sposób, w jaki zawinił. Złamanie za złamanie, oko za oko, ząb za ząb”. Śmiercią karano między innymi cudzołóstwo, bluźnierstwo. Z innych dziedzin prawa liczne przepisy dotyczą zobowiązań, np. obowiązku odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania różnych umów- przechowywania czy najmu. Powstałe na Półwyspie Peloponeskim oraz na wybrzeżach i wyspach Morza Śródziemnego państwa- miasta greckie nie wytworzyły zwartego systemu prawa greckiego. Grecka myśl prawnicza wynikająca z dzieł Sokratesa czy Platona dała podstawę do opracowania pójść ogólnych- „sprawiedliwości jako wyrazu idei obiektywnego ładu politycznego oraz słuszności, która nakazuje, by łagodzić ostrze sprawiedliwości, a nawet odstąpić od litery prawa w wypadku, gdy jej ścisłe stosowanie byłoby krzywdzące”. Prace filozofów greckich miały znaczny udział w teorii prawa publicznego, która dotyczyła ustroju państwa i praw obywateli. Mały był natomiast wpływ filozofów na prawo sadowe, w którym dominowały pojęcia kazuistyczne, związane z bieżącymi potrzebami praktyki sadowej. Z bezpośrednich źródeł prawa sądowego zachowały sie tylko nieliczne, takie jak ustawodawstwo miasta Goryntu na Krecie dotyczące niewolników oraz regulujące sprawy z dziedziny prawa rodzinnego, spadkowego i karnego; inskrypcje zawierające fragmenty ustaw różnych państw greckich; dokumenty praktyki-umowy kupna- sprzedaży czy pożyczki- zastawu. Wiele wiadomości o prawie greckim można znaleźć w dziełach Homera, Sofoklesa, Arystofanesa czy Plutarcha i na ich podstawie można ustalić istnienie najczęściej występujących w prawie greckim instytucji prawa prywatnego i karnego. Sparta powstała w XI w. p.n.e. w Likaonii na południowym Peloponezie. Za jej twórcę uważany jest Likurg. Tworząc związek peloponeski Sparta zapewniła sobie przodownictwo polityczne i wojskowe w całej Grecji. Starcie Sparty i Aten w tzw. wojnie peloponeskiej zakończyło sie zwycięstwem Sparty, poniosła jednak klęskę w wojnie z Tebami w wyniku, czego wraz z całą Grecją Sparta znalazła sie pod panowaniem Rzymu. W Sparcie istniały trzy klasy społeczne: spartiaci jako klasa panująca- wychowywani w rygorach życia wojskowego, pod nadzorem państwa. Mieli prawa polityczne i dzięki podbojom zyskiwali ziemie, które uprawiała warstwa helotów- podbita ludność. Spartiaci stanowili ok.3% ludności. Po ukończeniu 30 lat mogli wstępować w związki małżeńskie a bezżeństwo karano. Sprawowali rządy w państwie. periojkowie natomiast trudnili się rzemiosłem, handlem, żeglugą, zajmowali mniej urodzajne ziemie, często zamieszkiwali na obrzeżach państwa i posiadali tylko prawa cywilne. Najniższą warstwę stanowili wymienieni już heloci. była to ludność tubylcza, nie mieli praw politycznych ani cywilnych, stanowili własność państwa. spartiaci bali sie buntu helotów, dla utrzymania posłuszeństwa stosowali więc wobec nich terror. Od czasu do czasu urządzano ekspedycje karne przeciw helotom- tzw. krypteje, podczas których likwidowano pewna ich ilość. Władzę w Sparcie sprawowali dwaj królowie, pełniący również funkcje religijno- kapłańskie. Każda decyzja wymagała zgody obu władców. Geruzja była to rada Starszych, składająca sie z dwudziestu ośmiu spartiatów w wieku przynajmniej sześćdziesięciu lat oraz obydwu królów. W prawie karnym przestępstwem było działanie wywołujące jakąś zmianę w świecie zewnętrznym. Nie znano pojęcia usiłowania, tego czy czyn sprawcy był zamierzony czy nie. Dopiero prawodawstwo Drakona wprowadziło pojęcia nieumyślnego oraz umyślnego pozbawiania kogoś życia. Skodyfikował on przede wszystkim prawo karne, szczególnie zajął się przestępstwami przeciw życiu i mieniu, jak na przykład kradzież czy podpalenie. Wszystkie te przestępstwa a także nieróbstwo karano śmiercią. Drakon wprowadził jeszcze pojęcie mężobójstwa usprawiedliwionego- w obronie koniecznej karanego tak jak mężobójstwo nieumyślne lub przypadkowe- kara wygnania lub grzywny. W prawie Drakona nie ma mowy o zemście krwawej prywatnej. Sprawy dawniej rozwiązywane jako zemsta prywatna podlegały sądownictwu publicznemu, sprawowanemu przez archonta i efektów. Prawodawstwo Drakona uznawało jednak w wyjątkowych wypadkach zemstę prywatną, zezwalając mężowi bezkarnie zabić cudzołożnicę schwytanego na gorącym uczynku a także bratu, synowi lub ojcu zabić schwytanego na gorącym uczynku gwałciciela siostry matki lub córki. Prawodawstwo Drakona ma niewątpliwie charakter postępowy z uwagi na rozróżnienie w przypadku mężobójstwa winy umyślnej od nieumyślnej, jego charakter klasowy natomiast przewiduje nawet karę śmierci za drobne kradzieże, na przykład warzyw czy owoców, występując w obronie klas posiadających. Katalog kar według Drakona przewidywał karę śmierci za zdradę kraju, mężobójstwo- wykonywaną przez zrzucenie w przepaść lub podanie trucizny; obcięcie nóg, kara chłosty lub kastracja- tzw. kary mutylacyjne którym podlegali niewolnicy; kara więzienie stosowana wobec dłużników i cudzoziemców; kara dożywotniego lub czasowego wygnania z kraju; sprzedaż w niewolę stosowaną głównie wobec cudzoziemców oraz kary majątkowe czyli konfiskata mienia lub grzywny. Drakon w swoim katalogu przestępstw wyróżnia szczególnie przestępstwa przeciwko państwu jak np. zdrada kraju, zamach na ustrój demokratyczny czy fałszowanie monety; przestępstwa urzędnicze czyli sprzeniewierzenie pieniędzy państwowych, nadużycie władzy czy przekupstwo; przestępstwa przeciwko religii- bluźnierstwo lub po prostu niewiara czczone bóstwa; przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, jak mężobójstwo czy podpalenie; przestępstwa przeciwko moralności- cudzołóstwo oraz przestępstwa przeciwko mieniu- kradzież. Drakon nie wprowadził zmian w dotychczasowym ustroju społecznym i gospodarczym. Ustrój społeczny oparty na organizacji rodowej przestał odpowiadać zmienionym warunkom gospodarczym, szczególnie, że wraz z rozwojem handlu i rzemiosła zaczęła pojawiać się sie warstwa ludzi, niezwiązanych z rodami. Handel ściągał rzesze obcokrajowców, osiedlających sie tu z uwagi na lepszy zarobek. Byli oni pozbawieni praw i pomimo panującej tolerancji pozostawali obcymi. Tzw. gerontowie- członkowie Rady Starszych wybierani byli dożywotnio przez Zgromadzenie Ludowe ogółu spartiatów. Geruzję zwoływali i przewodniczyli jej obradom królowie. Rada Starszych decydowała o najważniejszych sprawach państwa. Znaczenie jej upadło po wojnie peloponeskiej. Apella to Zgromadzenie Ludowe- organ ustawodawczy, które najpierw obejmowało wszystkich spartiatów po 20 roku życia, później jednak składała się tylko z kilkudziesięciu osób, które oprócz wyboru członków Geruzji i urzędników, zajmowali się także przyjmowaniem lub odrzucaniem wniosków Rady Starszych bez prawa dyskusji nad nimi, wydawali decyzję, który z królów ma objąć naczelne dowództwo oraz sprawowali sądy nad urzędnikami, dopuszczającymi się przestępstw. Urzędnicy to tzw. eforowie, było ich pięciu, których wybierano na okres jednego roku. Zajmowali się kontrolowaniem przestrzegania prawa przez królów oraz kierowali polityką zagraniczną. W V w. p.n.e. przejęli kontrolę nad królami, którzy musieli przed nimi składać przysięgę wierności i zobowiązywali się do przestrzegania prawa, urzędnicy również zarządzali ekspedycje karne przeciwko helotom. Ateny- miejsce położone we wschodniej części państwa, na półwyspie Attyka. Początkowo ustrój Aten opierał się na strukturze rodowej- trzydzieści rodów tworzyło tzw. fratrie a one wchodziły w skład czterech plemion, określanych mianem- fyle. Atenami rządziła arystokracja rodowa- nazywano ich eupatrydami, z której pochodziło dziewięciu archontów- najwyższych urzędników zajmujących się najważniejszymi sprawami Aten i Areopag- Rada Starszych. Areopag sprawował sądy nad najpoważniejszymi przestępstwami także sprawował nadzór nad wykonywaniem ustaw, powoływał archontów i kontrolował ich działalność. Wolna ludność ateńska podzielona była na arystokrację czyli grupę uprawnioną do sprawowania rządów, drobnych właścicieli ziemskich oraz rzemieślników. Na ukształtowanie stosunków społecznych oraz ustroju politycznego Aten zasadniczy wpływ miały zasadniczy wpływ reformy przeprowadzone w VI w. p.n.e. przez archonta Solona. Społeczne, ekonomiczne i polityczne reformy Solona umożliwiły rozwój demokracji ateńskiej. Obywatelom, którzy popadli w niewolę za długi, przywrócono wolność a sprzedanych za granicę wykupywano za fundusze państwowe, wprowadzono majątkowe kryterium podziału obywateli, co dzieliło wolną ludność na cztery klasy, zgodnie z ich statusem majątkowym- ten, kto należał do wyższej klasy, ponosił wyższe koszty związane z ekwipunkiem wojskowym, miał też ważniejszy głos w państwie. Obywatele czwartej klasy też brali udział w życiu publicznym- uczestniczyli w Zgromadzeniu Ludowym, będącym zebraniem ogółu wolnych obywateli ateńskich. Powołano Sąd Przysięgłych, składający się z mężczyzn po trzydziestym roku życia. Powołano także Wielką Radę, która liczyła czterystu członków a jej uprawnieniem była możność unieważnienia uchwały Zgromadzenia Ludowego, stanowiącego najwyższy organ państwowy, w którym brali udział wszyscy pełnoprawni obywatele, zwoływane czterokrotnie w ciągu miesiąca. Dla ważności uchwał potrzebne było quorum- co najmniej sześć tysięcy obywateli. Głosowanie odbywało sie jawnie przez podniesienie ręki. Do kompetencji Zgromadzenia należało miedzy innymi uchwalanie ustaw, nadzór nad władzą wykonawczą, sądownictwo. Tzw. Rada Pięciuset- powoływana drogą losowania, po 50 członków z każdego plemienia. Kandydaci byli wybierani na okres jednego roku i musieli mieć ukończone 30 lat. Radę podzielono na dziesięć wydziałów a każdy wydział liczył 50 członków. Rada Pięciuset przygotowywała wnioski ustawodawcze, realizowała uchwały Zgromadzenia, nadzorowała flotę wojenną i wojsko lądowe. Do greckiego prawa prywatnego zaliczało się prawo osobowe, znające pojęcia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, jakie posiadał każdy pełnoprawny mężczyzna, pochodzący z małżeństwa zawartego w formie przepisanej prawem, pełnoletni- przynajmniej 18 lat, wciągnięty do spisu obywateli, wolny, w pełni praw obywatelskich, kobiety natomiast podlegały ograniczeniom; w prawie rzeczowym nie wykształcono pojęcia ani definicji prawa własności, nieodróżnianej od posiadania a rozumianej, jako ogół praw przysługujących osobie na rzeczy, która można było nabyć w sposób pierwotny- upolowanie zwierzyny lub pochodny w drodze kupna- sprzedaży; w prawie zobowiązań natomiast posługiwano się kilkoma rodzajami umów kupna, sprzedaży, pożyczki, najmu rzeczy usług lub dzieła. Najem rzeczy w celu pobierania z niej pożytków nazywano dzierżawą a czas jej trwania określano w umowie. Od ogólnej dzierżawy odróżniano dzierżawę wieczystą. Rozwój umów związany był z potrzebami społeczeństwa, zajmującego sie handlem i operacjami pieniężnymi: prawo rodzinne regulowało zawarcie małżeństwa, którego głównym aktem były zmówiny a jego dopełnieniem zaślubiny, rozwiązanie małżeństwa, poprzez śmierć oraz przez rozwód, prawo majątkowe małżeńskie, w tym wnoszony przez żonę posag, stosunek rodziców do dzieci z wyeksponowaniem władzy ojca, adopcję i opiekę; prawo spadkowe- posługujące sie dziedziczeniem ustawowym, w myśl, którego do spadku byli powołani zstępni, w kolejności najpierw synowie, również pochodzący z adopcji, następnie- na mocy reform Solona rozwinęło się dziedziczenie testamentowe. Ustrój rodowy oparty na zasadzie równości majątkowej, został podważony wskutek wzrastających różnic majątkowych, co prowadziło do powstania wpływowej arystokracji, złożonej z najbogatszych członków rodów. Arystokracja zagarnęła całą władzę, lud nie miał żadnych praw. Wzrost zadłużenia uboższych u arystokracji, spowodował, ze ziemia zaczęła przechodzić w ręce bogaczy a uprawiali ją zubożali, chłopi i niewolnicy. Wzrastające napięcie wewnętrzne na skutek walk klasowych groziło wybuchem przewrotu społecznego a także przewrotu politycznego. Przewrotom tym zapobiegły reformy Solona, który pochodził ze szlacheckiego, ale zubożałego rodu. Wybrany archontem otrzymał szerokie pełnomocnictwa, z których skorzystał w celu przeprowadzenia reform gospodarczych i ustrojowych. Według Arystotelesa Solon był tym, „który pierwszy wystąpił jako obrońca interesów ludu”. Mimo, że reformy ustrojowe miały charakter kompromisowy to jednak stały się podstawa późniejszego rozwoju demokracji. Bardziej radykalne były reformy Solona w zakresie stosunków ekonomicznych. Rozpoczął on szereg tzw. rewolucji politycznych poprzez wtargnięcie w stosunki własności, co oznaczało, że własność wierzyciela była stratą na korzyść własności dłużnika. Solon anulował wszystkie wszelkie długi zaciągnięte pod zastaw gruntów a także zniósł wszystkie długi należne państwu od obywateli- tzw. strząśnięcie ciężarów czyli sejsachteja. Ci, którzy popadli w niewolę za długi, odzyskali wolność, ziemię utraconą natomiast, wskutek niewykupienia jej z zastawu zwrócono dawnym właścicielom. Wszyscy, którzy popadli w niewole za długi i sprzedani zostali poza granice państwa jako niewolnicy, zostali wykupieni na koszt państwa a niewola za długi została całkowicie zniesiona. Solon wprowadził również zmiany w systemie monetarnym oraz w systemie miar i wag, co przyczyniło sie do rozwoju stosunków handlowych Aten. W interesie ludności miejskiej zakazał wywozu produktów rolnych, z wyjątkiem oliwy. Chcąc podnieść poziom rzemiosła obiecał cudzoziemcom, zajmującym się rzemiosłem prawa obywatelskie, jeśli na stałe osiądą w Attyce. Główną reforma ustrojową Solona był podział obywateli na cztery klasy, ściśle według wielkości majątku- według wielkości uzyskanego dochodu z ziemi, a co za tym idzie wprowadzenie gradacji praw i obowiązków obywateli zależnie od przynależności do odpowiedniej klasy majątkowej.

PRAWO RZYMSKIE

Początki Rzymu są związane z legendarnymi postaciami Remusa i Romulusa. Powstanie Rzymu datowane jest na 753 r. p.n.e. w wyniku połączenia osad latynoskich i sabińskich. Na przełomie VI IV wieku przekształcił się w państwo- miasto, które przybrało formę monarchii tzw. okres królewski, w którym podstawową jednostką społeczną był ród i to do niego należeli wszyscy pochodzący od wspólnego przodka. Ród stanowił zasadniczą komórkę o sakralnym, gospodarczym i politycznym znaczeniu. Ojciec rodziny miał władzę i był niemal panem życia i śmierci wszystkich jej członków. Mógł porzucić słabe lub chorowite potomstwo, miał również prawo oddać swoje dzieci w niewolę. Grupa dziesięciu rodów tworzyła tzw. kurię czyli jednostkę wojskową i podatkową z odrębnym miejscem zgromadzeń. Dziesięć kurii natomiast tworzyło tribus- wspólnotę plemienną i jednocześnie jednostkę administracyjną. Ludność podzielona była na klasy wolnych i niewolników a pośrednie miejsce zajmowali klienci i goście. Do wolnych obywateli należeli patrycjusze i plebejusze. Najbogatsi posiadali wiele uprawnień w zakresie prawa prywatnego- jak zawieranie ważnych małżeństw, nawiązywanie stosunków handlowych czy udział w rzymskim procesie i publicznego, czyli prawo udziału i głosowania w zgromadzeniach, prawo piastowania urzędów. Klienci natomiast to grupa wyzwoleńców lub przedstawicieli podbijanych ludów, osoby zależne od poszczególnych rodów. Posiadali oni swoich patronów, którzy otaczali ich opieką w zamian za wierność i wykonywanie pewnych świadczeń. Goście natomiast to ludzie przebywający tylko okresowo na terenie Rzymu. W celu ochrony przed złym traktowaniem oddawano ich w opiekę jakiegoś rzymskiego obywatela. Niewolnicy to jeńcy wojenni. Traktowano ich jak rzeczy. Nie posiadali żadnych praw. Na ustrój społeczny w Rzymie królewskim duży wpływ wywarły reformy króla Serwiliusza Tuliusza, który podzielił obywateli na pięć klas, według posiadanego majątku. System ten dopuszczał plebejuszy do udziałów sprawach publicznych. Urzędów jednak piastować nie mogli nadal. Ponadto król podzielił Rzym na cztery tribusy lokalne, których liczba z czasem wzrosła nawet do 35. Okręgi owe były podstawą powoływania do służby wojskowej i ściągania podatków. Organizacja rodowo- plemienna determinowała formę ustroju jaką była monarchia. Na czele państwa stał król i sprawował on najwyższą władzę wojskową, administracyjną, sądową oraz kapłańską. Senat był organem doradczym króla, w wypadku śmierci władcy władzę, przejmował władzę w państwie. Zgromadzenie kurialne to zebrania pełnoprawnych obywateli, zwoływane w porządku rodowo- plemiennym i dostępne tylko dla arystokracji. Zgromadzenie to wybierało króla oraz uchwalało na wniosek króla ustawy. Stanowiło również instancję odwoławczą od wyroków śmierci wydanych za zdradę stanu. W 509 r. p.n.e. Doszło do obalenia władzy królewskiej w Rzymie i wprowadzenia republiki, w wyniku walk arystokracji z ubogimi doszło do spisania wspomnianego już prawa XII tablic, co doprowadziło do ograniczenia samowoli sędziów wywodzących się z patrycjuszy. W wyniku dalszych zmagań plebs uzyskał prawo do zawierania małżeństw z najbogatszymi, dostęp do urzędu konsularnego oraz do godności kapłańskich. Wydarzenia te spowodowały powstanie nowych grup społecznych, mających prawo do wydawania decyzji o wszelkich elementach ustroju politycznego. Z dawnych patrycjuszy i górnej warstwy plebejuszy wytworzyła się warstwa społeczna określana jako nobilowie, którą określano mianem stanu senatorskiego. Ekwici, warstwa ludności rzymskiej, posiadała znaczny majątek, lecz nie zasiadała w senacie. O ekwitach mówiono, że dorobili sie majątków dzięki kupiectwu, dostawach do wojska czy operacjach bankowych. Plebs stanowił najliczniejsza grupę wolnych obywateli, to drobni przedsiębiorcy, rzemieślnicy oraz chłopi masowo opuszczający ziemię. W wyniku licznych wojen wzrastała liczba jeńców- niewolników. Jednak wolność można było utracić także poprzez uchylanie sie od spisu ludności, ucieczki przed poborem wojskowym, czy dopuszczenia się niewdzięczności względem swojego patrona. Najcięższe położenie niewolników było w niewielkich majątkach ziemskich należących do miejscowych bogaczy. Wielu niewolników pracowało tez w kamieniołomach. Ucisk, okrucieństwo wobec nich powodowały bunty, szczególnie rewolucja na Sycylii, tłumiona krwawo przez armię rzymską. W republice Rzymskiej decydujące znaczenie miały zgromadzenia ludowe, podzielone na komicja kurialne, do których należeli początkowo tylko patrycjusze, później dopuszczono do nich także plebejuszy i to oni udzielali naczelnej władzy urzędnikom wyższym oraz badali wolę boga; komicja centurialne, do których należało zatwierdzanie projektu ustaw przedkładanych przez konsulów, podejmowanie uchwał o wojnie a także wybór urzędników wyższych; komicje tribusowe, w których początkowo brali udział tylko plebejusze, później wszyscy obywatele według miejsca zamieszkania, do ich uprawnień należał wybór niższych urzędników, przyjmowanie lub odrzucanie projektów ustaw wnoszonych przez pretorów; zgromadzenia plebejskie, w których udział brali wyłącznie plebejusze, których głównym zadaniem był wybór trybunów i edylów plebejskich. Senat od końca III w. p.n.e. Stał się głównym organem rządzącym, zatwierdzającym budżet i sprawującym najwyższą kontrole nad finansami państwa. Senat zwoływali konsulowe lub trybuni wojskowi, później trybuni ludowi główne kompetencje senatu to przede wszystkim zatwierdzanie ustaw uchwalonych przez komicje centurialne lub tribusowe, czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym czy decydowanie o finansach państwa. W Rzymie istniały urzędy wyższe- to konsulowie, prztorzy, cenzorzy; urzędy niższe- edylowie kwestorzy oraz nadzwyczajne-dyktator i trybuni wojskowi. Konsul charakteryzował się najwyższa godnością, sprawował władzę administracyjną, reprezentacyjną, ustawodawczą i wojskową; pretorzy natomiast zajmowali sie głównie sadownictwem w sprawach cywilnych miedzy obywatelami rzymskimi a także sprawami cudzoziemców; cenzorzy natomiast dokonywali przydziału obywateli do poszczególnych klas, kontrolowali majątek oraz zachowanie obywateli w życiu publicznym i prywatnym, sprawowali pieczę nad budżetem i nadzorowali wielkie roboty publiczne; edylowie wybierani corocznie na komisjach tribusowych spośród patrycjuszy utrzymywali porządek w mieście i bezpieczeństwo na drogach publicznych; kwestorzy zajmowali się jurysdykcja karną w najcięższych sprawach zagrożonych kara śmierci, sprawowali również nadzór nad skarbem państwa oraz przechowywali ważniejsze dokumenty państwowe; dyktator mianowany był przez konsula, gdy państwu groziło niebezpieczeństwo; trybunów wojskowych wybierano do prowadzenia wojen a później od 445 r. p.n.e. Na podstawie uchwał senatu w miejsce konsulów; trybuni ludowi chroniło interesy plebejuszy poprzez możliwość uchylania zarządzeń urzędników i decyzji senatu krzywdzących plebejuszy. Walki o przeprowadzenie reform agrarnych i demokratyzację ustroju przyczyniły sie do powstania dwu ugrupowań politycznych- popularów i optymatów, których rywalizacja przyspieszyła upadek ustroju republikańskiego i wprowadzenie pryncypatu. W dziedzinie teorii państwa oraz filozofii Rzymianie nie dorównywali osiągnięciom intelektualnym Greków, ale przewyższali ich w praktycznej aktywności państwowotwórczej. Dominowały zagadnienia praktyczne, związane w pierwszym okresie z funkcjonowaniem monarchii a następnie z kształtowaniem się i funkcjonowaniem ustroju republikańskiego. Spory polityczne często nabierały wyraźnej ostrości, co miało swój obraz w starciach pomiędzy najbogatszymi i mniej zasobnymi oraz między niewolnikami a państwem rzymskim. Nie jest jednak prawdopodobne, aby niewolnicy zdołali wypracować wizję społeczności wolnej od pracy niewolniczej. Chodziło raczej o zmianę własnej pozycji niż o reformę stosunków własnościowych. Bogatsze w refleksje polityczną były spory pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami, których najważniejszym powodem było zniesienie długów oraz podział ziemi. W późniejszym okresie owe spory uwidoczniły się w wielu gwałtownych konfliktach, co prowadziło do stopniowych reform i wywarło ogromny wpływ na ogłoszenie pierwszej kodyfikacji rzymskiej- wspomnianej juz ustawy XII tablic. Z czasem plebejusze uzyskali prawa równe z patrycjuszami. W II w. p.n.e. Rozpowszechniło się wśród Rzymian zainteresowanie filozofią i refleksja polityczną. Wśród arystokracji coraz częściej słuchano wykładów wygłaszanych przez wybitnych filozofów greckich, lecz wciąż jeszcze władze rzymskie nie rezygnowały z prób administracyjnego rozwiązywania problemów, przerastających możliwości intelektualne Rzymian. Za przykład może posłużyć przypadek poselstwa filozofów greckich, wydalonych z Rzymu, za przyczyną swojej refleksji intelektualnej, której przeciwstawiano rzymską koncepcję cnoty, mającej swoje oparcie w godności i męstwie obywateli rzymskich. Prawo rzymskie rozwijało się i ewaluowało do VI wieku, ujęte wówczas w ramy kodeksowe przez cesarza Justyniana. Już wcześniej jednak uznane zostało za fundament rzymskiego życia społecznego. Prawnicy rzymscy wypracowali precyzyjny podział prawa na sferę życia publicznego oraz cywilnego. Doktryna prawników wpływała na humanizowanie sfery prawa cywilnego oraz prawa karnego. Formułowane nakazy traktowania niewolników, jako ludzi i postulat humanitarnego zwracania się do nich, ostatecznie przeniknęły na grunt praktyki prawniczej, co ma swoje odzwierciedlenie w upowszechnieniu interpretacji sprzyjającej odzyskiwaniu wolności oraz utrudniającej jej utratę, z czasem zaczęły być widoczne w objęciu niewolników ochroną prawa. Doktryna prawa rzymskiego wypracowała również większość argumentów przemawiających za humanizacją i łagodzeniem wymiaru kary, dowiedziono, iż celem kary nie jest odwet.