Mandaty brytyjskie i francuskie na Bliskim Wschodzie. Syria i Palestyna
Podział mandatów omawiano paryskiej konferencji pokojowej 7 maja 1919 r. Systemu mandatowego dzielił terytoria zależne na trzy grupy: A, B, C.
Ziemie arabskie, wchodzące dotychczas w skład Imperium Osmańskiego, zaliczono do mandatów typu A, (najbardziej dojrzałe do uzyskania pełnej niepodległości). Na konferencji aliantów w San Remo (19-26 IV 1920) ustalono, iż Wielka Brytania będzie sprawować mandat nad Irakiem (Mezopotamią), Palestyną i Transjordanią, natomiast Syria i Liban staną się mandatami francuskimi Tworząc system mandatowy, nie określono jednak, kiedy ma nastąpić przyznanie niepodległości terytoriom poddanym zarządowi lub opiece mandatariusza.
Spośród ziem arabskich, ale nie mandatowych, najwcześniej uzyskał niepodległość Hidżaz, w czerwcu 1916 r.
Drugim obszarem arabskim, który sięgnął po niepodległość, był Irak (zwany też wówczas Mezopotamią). Ogłoszenie mandatu brytyjskiego nad Irakiem spowodowało wybuch w 1920 r. powstania ludności, która domagała się pełnej niepodległości. Powstanie zostało przez wojska angielskie stłumione, ale w Londynie postanowiono złagodzić dominację nad Irakiem. Za przyzwoleniem rządu brytyjskiego, królem Iraku został Fajsal I, syn władcy Hidżazu. Zgodził się on na to, żeby o najważniejszych sprawach polityki zagranicznej decydował brytyjski Wysoki Komisarz. W czerwcu 1930 r. został zawarty nowy traktat sojuszniczy między Anglią i Irakiem, dający Brytyjczykom prawo utrzymywania baz wojskowych na terytorium tego kraju i militarnego współdziałania w przypadku agresji zewnętrznej.
3 października 1932 roku Irak został członkiem Ligi Narodów.
Syria i Liban stanowiły łącznie jedno terytorium mandatowe Francji. W 1921 r. Francuzi podzielili ten teren na pięć jednostek administracyjnych, spośród których Libanowi przyznano szczególne prawa samorządowe, ze względu na zamieszkującą tu ludność chrześcijańską, sprzyjającą władzom francuskim. W pozostałych czterech częściach, obejmujących ziemie Syrii, dominacja Francji spotykała się z niechęcią mieszkańców.
W Syrii, ogarniętej ruchem narodowym i ambicjami niepodległościowymi, kolonialny styl administracji francuskiej wzmagał tylko nastroje buntownicze. Sprzeciw wywoływała przewaga języka francuskiego w szkolnictwie i sądownictwie, a zwłaszcza reforma finansowa gwałtownie zmniejszająca wartość dotychczas używanej waluty. Krytyczna sytuacja zaczęła się kształtować w regionie zamieszkanym przez Druzów, buntowniczych górali. Na mocy porozumienia z wojskowymi władzami francuskimi z marca 1921 r. cieszyli się oni dużą autonomią; (prawo wybierania spośród siebie głowy lokalnej administracji). Po jego śmierci w 1923 r. Francuzi nie uznali dawnego przywileju i do kraju Druzów przysłali swego człowieka. Wprowadzając system przymusowej pracy przy budowie dróg i kanałów irygacyjnych. W kwietniu 1925 r. delegacja Druzów przedstawiła generałowi Sarrailowi prośbę o odwołanie francuskiego urzędnika i przywrócenie dawnych praw. lecz ten nie podzielił ich racji, odrzucając dalsze petycje Druzów.
Zbrojne powstanie Druzów, kierowane przez sułtana el Atrasha, wybuchło 18 lip-ca 1925 r. Początkowo powstańcy odnosili sukcesy, zadając zaskoczonym wojskom francuskim wielkie straty. W październiku oddziały powstańcze dotarły do Damaszku, zdobywając dużą część miasta. Wojska francuskie wycofały się do pobliskiej cytadeli, skąd ostrzeliwano miasto z ciężkiej artylerii. W Paryżu zdecydowano się wreszcie na odwołanie generała Sarraila i mianowanie Wysokim Komisarzem w Syrii Bernarda de Jouvenela. Przybrał on bardziej koncyliacyjną postawę: wydał dekret o amnestii dla walczących powstańców i prowadził rozmowy z przywódcami plemion syryjskich. Walki ustały jednak dopiero w połowie 1927 r. Na początku 1928 r. utworzono w Syrii rząd tymczasowy, a w kwietniu odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, które 7 sierpnia uchwaliło konstytucję. Wysoki Komisarz konstytucji tej jednak nie zaakceptował, a obrady Zgromadzenia Narodowego bezterminowo zawiesił, ogłaszając w maju 1930 r. własną ustawę zasadniczą dla Syrii.
Wzrost ruchu narodowego skłonił Francuzów do podjęcia w 1933 r. negocjacji z przywódcami ludności syryjskiej. 9 września 1936 r. traktat, który określał Syrię jako państwo niepodległe. Na jego mocy Francja uzyskała prawo utrzymywania przez osiem lat swych wojsk w Syrii i gwarantowania praw mniejszości narodowych. Niepodległość Syrii była więc jeszcze bardzo ograniczona, tak zresztą jak i Libanu, z którym Francja zawarła układ sojuszniczy 13 listopada 1936 r.
Palestyna, która od 1922 r. była formalnie mandatem brytyjskim. Jednakże już od 1920 r. zaczęto tworzyć pod nadzorem brytyjskim cywilną administrację mandatową. Zgodnie z deklaracją Balfoura z (listopada 1917 r Palestyna miała być siedzibą narodu żydowskiego bez naruszenia jakichkolwiek praw Arabów.
w 1921 r. do Palestyny przybyło około 40 tysięcy Żydów, (mimo iż pierwsza ustawa pozwalała na imigrację 16,5 tysiąca). Tegoż roku doszło też do starć między ludnością żydowską i arabską, w których zginęło kilkadziesiąt osób. Zaniepokojenie Arabów próbowała zmniejszyć tzw. biała księga Churchilla z czerwca 1922 r., zawierająca stanowisko rządu brytyjskiego. Wyjaśniano w niej, że Wielka Brytania nie zamierza przekształcać całej Palestyny w żydowską siedzibę narodową, a tylko znaleźć w Palestynie taką siedzibę dla Żydów. Imigracja Żydów do Palestyny miała być kontrolowana i dostosowana do możliwości osiedleńczych, a prawa Arabów uszanowane. Arabowie zarzucali Anglii, iż administracja mandatowa faworyzuje Żydów, a imigracja jest coraz bardziej masowa. Społeczność żydowska w Palestynie była lepiej zorganizowana i posiadała większe niż Arabowie możliwości ekonomiczno-finansowe. W sierpniu 1929 r. doszło do groźnych starć żydowsko-arabskich pod Ścianą Płaczu w Jerozolimie. Po dojściu Hitlera do władzy i prześladowaniach Żydów w Niemczech imigracja do Palestyny jeszcze się nasiliła. Tak silny napływ imigrantów żydowskich wywołał zdecydowane sprzeciwy ludności arabskiej, doprowadzając do wybuchu powstania Arabów w 1936 roku.
Wysłano do Palestyny Królewską Komisję, pod przewodnictwem Williama R.W. Peela, która miała zbadać stosunki narodowościowe. Raport komisji Peela,(1937r.), po raz pierwszy zaproponował podział Palestyny i utworzenie tu dwu państw: żydowskiego i arabskiego, z tym że Miejsca Święte i Jerozolima miały pozostać pod zarządem brytyjskim.
Nowa brytyjska „biała księga" z listopada 1938 r. kładła więc nacisk na skłonienie Arabów i Żydów do dialogu i wspólnego poszukiwania rozwiązań.
Brytyjczycy zorganizowali w Londynie konferencję w lutym 1939 r. Wzięli w niej udział reprezentanci organizacji żydowskich z Palestyny, ale także z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec, Polski i Związku Południowej Afryki. Do Londynu przybyli również przedstawiciele Arabów z Palestyny, Transjordanii, Egiptu, Iraku i Arabii Saudyjskiej. Delegacje Arabów i Żydów weszły do pałacu św. Jakuba w Londynie oddzielnymi wejściami i nie chciały zasiąść razem w jednej sali. Na początku marca konferencja została zamknięta bez konkretnego rezultatu.
W maju 1942 r. pod patronatem Amerykańskiej Organizacji Syjonistycznej zwołano w Hotelu Biltmore w Nowym Jorku konferencję, która miała sformułować nowy program syjonizmu. Celem konferencji było przedyskutowanie przyszłości Palestyny, omówienie możliwości współpracy ze środowiskami nie-syjonistycznymi oraz określenie sposobów wyłonienia zjednoczonej reprezentacji żydowskiej na konferencję pokojową po zakończeniu wojny. Wzięło w niej udział 600 Żydów, reprezentujących główne amerykańskie organizacje syjonistyczne.
Na konferencji uchwalono ośmio-punktowy „Program z Biltmore", który wzywał do wypełnienia zobowiązań zawartych w Deklaracji Balfoura oraz ustanowienia w Palestynie państwa żydowskiego. Konferencja odrzuciła „białą księgę" z 1939 r.Ostatni, ósmy punkt Programu głosił: iż trzeba utworzyć państwo Żydowskie.
22 marca 1945 utworzenie r. Ligi Państw Arabskich, która podjęła się reprezentować dążenia Arabów palestyńskich. Ponadto obie strony, Żydzi i Arabowie, zabiegali o poparcie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W sierpniu 1945 r. Truman w liście skierowanym do premiera brytyjskiego Clementa Attlee domagał się pilnego wpuszczenia do Palestyny 100 tysięcy Żydów. Rząd brytyjski zgodził się, by sprawę rozpatrzył najpierw Anglo-Amerykański Komitet Badawczy, który powołano w listopadzie 1945 roku.
5. Afganistan i Persja (Iran)
W czasie I wojny światowej Rosja i Wielka Brytania znalazły się w jednej koalicji, natomiast w Afganistanie uaktywnił się inny konkurent: Niemcy. Sojusznikiem Niemiec była muzułmańska Turcja, co także wpływało na rosnącą popularność państw centralnych w Afganistanie. 24 sierpnia 1914 r. emir Habibullah ogłosił neutralność Afganistanu w wojnie, ale musiał zmierzyć się z dążeniami Niemiec i Turcji. W sierpniu 1915 r. przybyła do Afganistanu misja tych państw, z propozycją zawarcia sojuszu. 26 stycznia 1916 r. podpisanie traktatu o przyjaźni z Niemcami.
Czując poparcie wielu wodzów plemiennych Amanullah(nowy władca Iranu), zdecydował się wiosną 1919 r. na wojnę z Anglią. Wtedy właśnie rozpoczęła się III wojna afgańsko-brytyjska (I wojna w 1839 r., II - w 1878 r.). Konflikt trwał około dwóch miesięcy i zakończył się prośbą emira o pokój. Po rokowaniach prowadzonych w indyjskiej miejscowości Rawalpindi (Pendżab), 8 sierpnia 1919 r. zawarto tymczasowe porozumienie pokojowe. Uważa się je za pośrednie uznanie przez Wielką Brytanię pełnej suwerenności Afganistanu. Po zakończeniu konfliktu, emir uzyskał większa swobodę w realizacji głównych celów swej polityki zagranicznej. Należało do nich: ustanowienie stosunków dyplomatycznych z Rosją Radziecką, poprawa relacji z Wielką Brytanią i umocnienie więzi z Turcją i światem islamskim.
22 listopada 1921 r., traktat o przyjaźni został podpisany między Anglią a Afganistanem. Uznano pełną suwerenności emira jako władcy niezależnego państwa, ustalono też przebieg, zawsze dotychczas spornej, granicy afgańsko-indyjskiej.
1 marca 1921 zawarcie traktatu z Turcją miał charakter prawdziwego sojuszu, potwierdzającego bliskie więzy łączące oba muzułmańskie państwa. zawierał m.in. zapis, iż oba państwa będą wzajemnie informować się przed zawarciem w przyszłości porozumień z państwami trzecimi. Pozycję Afganistanu w regionie wzmocnił również traktat o przyjaźni i współ-pracy z Persją z 22 czerwca 1921 r. Jeśli dodać do tego, iż w latach 1921-1922 Afganistan ustanowił stosunki dyplomatyczne z Francją, Włochami, Niemcami, Stanami Zjednoczonymi, a w drugiej połowie lat dwudziestych otworzył swe przed-stawicielstwa w kilku innych państwach, m.in. Japonii, Finlandii i Polsce.
W latach trzydziestych zwiększyła się wyraźne rola III Rzeszy i Japonii w polityce afgańskiej. Niemcy, jako sojusznik Turcji w I wojnie światowej, cieszyły się w społeczeństwie afgańskim dużym uznaniem. Nigdy też w przeszłości nie zagrażały one Afganistanowi; uważane też były za atrakcyjnego partnera, który może wspomóc procesy modernizacyjne i budowę przemysłu. Stąd też w latach trzydziestych obroty handlowe i niemieckie inwestycje w Afganistanie szybko rosły. W 1935 r. Niemcy przyznały Afganistanowi kredyt w wysokości 8 milionów marek. Na jesieni tegoż roku, Niemcy przyznały Afganistanowi 15 milionów marek kredytu na wyposażenie armii. Natomiast w lipcu 1938 r. otwarto pierwsze regularne połączenie Afganistanu z Europą i była to linia Kabul-Berlin.
Japonia również wykazywała wielkie zainteresowanie tym krajem. W 1934 r. otwarto w Kabulu japońskie przedstawicielstwo dyplomatyczne, a tanie towary japońskie, dostarczane po dumpingowych cenach, zaczęły wypierać na rynku afgańskim produkty brytyjskie.
W Persji (od 1935 r. Iran), tak jak w Afganistanie przez cały wiek XIX i początek wieku XX, głównymi mocarstwami rywalizującymi o wpływy na tym obszarze były Wielka Brytania i Rosja. W czasie wojny Niemcy i Turcja podjęły próbę wyparcia Brytyjczyków z Persji. Turecki sułtan-kalif wezwał wszystkich wyznawców islamu do «świętej wojny» przeciwko Anglii i Rosji. W styczniu 1915 r. wojska tureckie wkroczyły do Persji, lecz na początku 1917 r. zostały wyparte przez armię rosyjską. Jednakże kłopoty Rosjan w Azerbejdżanie spowodowały konieczność przerzucenia części ich sił na ten obszar. Wówczas to Wielka Brytania zażądała ustąpienia Rosji z tzw. części neutralnej (środkowej) Persji, co w Petersburgu zostało zaakceptowane.
Niemcy próbowały wzmóc akcje dywersyjne w Persji. Zdołały one podburzyć Kurdów, którzy tworzyli oddziały zbrojne, opowiadające się po stronie Niemiec. Zmusiło to Anglię do zwiększenia stanu swych wojsk w Persji, która nie tylko ze względów strategicznych, ale i zaopatrzeniowych miała dla Wielkiej Brytanii ogromne znaczenie.
Tak więc, po zakończeniu I wojny światowej, jedynym mocarstwem, które nie tylko utrzymało, ale i powiększyło swoje wpływy w Persji była Wielka Brytania. Potwierdził to traktat z 1 sierpnia 1919 r., który w praktyce dawał Anglii pozycję protektora. Okres hegemonii brytyjskiej nie trwał jednak długo. 21 lutego 1921 r. doszło w Persji do wojskowego zamachu stanu, który przeprowadził oficer służący w dywizji perskich Kozaków - Reza Chan. Najpierw został on ministrem obrony, a 23 października 1923 r. - premierem. W październiku 1925 r. parlament ogłosił koniec poprzedniej dynastii i oddanie dyktatorskiej władzy Rezy Chanowi. 25 kwietnia 1926r. koronuje się on na cesarza (szacha) i ustanawia nową dynastię Pahlawi. Następcą tronu został jego syn, sześcioletni wówczas Mohammad Reza Pahlawi.
Nowy władca wprowadził system rządów absolutnych, ale okazał się też reformatorem, dążącym do unowocześnienia państwa i społeczeństwa. Przede wszystkim jednak zmierzał Reza do zdobycia większej niezależności w polityce zagranicznej. Pięć dni po przewrocie, 26 lutego 1921 r. anulował umowę brytyjsko-perską z 1919 r., uznając ją za symbol nierównoprawnych traktatów narzucanych w przeszłości jego krajowi. Tego samego dnia doszło też do podpisania traktatu persko-radzieckiego, anulującego wszystkie dawne koncesje i długi z czasów Rosji carskiej. Zapisano w nim ponadto prawo Persji do korzystania z łowisk na południowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego.
Nowy władca wprowadził system rządów absolutnych, ale okazał się też reformatorem, dążącym do unowocześnienia państwa i społeczeństwa. Przede wszystkim jednak zmierzał do zdobycia większej niezależności w polityce zagranicznej. Pięć dni po przewrocie, 26 lutego 1921 r. anulował umowę brytyjsko-perską z 1919 r., uznając ją za symbol nierównoprawnych traktatów narzucanych w przeszłości jego krajowi. Tego samego dnia doszło też do podpisania traktatu persko-radzieckiego, anulującego wszystkie dawne koncesje i długi z czasów Rosji carskiej. Zapisano w nim ponadto prawo Persji do korzystania z łowisk na południowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego.
W latach trzydziestych rosła centralizacja władzy państwowej w ręku szacha, m.in. poprzez łamanie samodzielności przywódców lokalnych i plemiennych. Równocześnie też powstawały zręby przemysłu narodowego, a w 1938 r. ukończono budowę centralnej linii kolejowej (Trans-Iranian Railway). Cudzoziemcom zabroniono nabywania ziemi, a pracownikom służby zagranicznej zakazano zawierania związków małżeńskich z obcokrajowcami, chyba że za specjalnym pozwoleniem.
Ważną dziedziną międzynarodowej aktywności Iranu stało się umacnianie związków regionalnych. Z Turcją układ o przyjaźni podpisano w 1932 r., a w 1934 r. Z Irakiem przez długi czas toczył się ostry spór o granicę na rzece Szatt al-Arab, który nawet wniesiony został na forum Ligi Narodów. Kontrowersje udało się rozstrzygnąć, przynajmniej na pewien czas, co zawarto w protokole granicznym i traktacie bilateralnym z lipca 1937 r. Wtedy też powstała idea stworzenia wielostronnego układu regionalnego, tzw. Ententy bliskowschodniej. Rozmowy na ten temat prowadzili ministrowie spraw zagranicznych Turcji, Iranu i Iraku w Genewie w październiku 1935 r.. Doprowadziły one do podpisania 8 lipca 1937 r. polityczno-obronnego paktu Saadabad (od nazwy pałacu szacha pod Teheranem), z udziałem Turcji, Iranu, Iraku i Afganistanu. Artykuł siódmy układu mówił o współpracy w akcjach przeciwko ugrupowaniom, mającym na celu obalenie istniejących rządów, przez co rozumiano głównie niebezpieczeństwo rebelii kurdyjskich.
Na początku lat trzydziestych doszło do ostrego sporu, który przeniósł się na forum międzynarodowe. Rozpoczął się on 27 listopada 1932 r. od anulowania przez rząd perski koncesji z 1901 r. na poszukiwanie i wydobywanie ropy naftowej. W Londynie wiadomość ta wywołała oburzenie, natomiast w Teheranie powszechny entuzjazm i manifestacje ludności z poparciem dla rządu. Wielka Brytania złożyła skargę na Persję do Ligi Narodów, która nad sporem kilkakrotnie dyskutowała. Pod wpływem sugestii Ligi, obie strony zgodziły się na bezpośrednie rokowania. Odbyły się one w Teheranie i doprowadziły do podpisania 28 maja 1933 r. porozumienia. Na jego mocy Brytyjczycy zachowali prawo do wydobywania ropy naftowej, ale na znacznie korzystniejszych dla Persji warunkach; mieli odtąd płacić wyższe podatki i przekazywać rządowi perskiemu 20% czystego zysku.
W drugiej połowie lat trzydziestych nastąpiło zbliżenie Iranu z Trzecią Rzeszą. Stale rosły interesy gospodarcze i handlowe między obu państwami. W 1939 r. III Rzesza stała się największym partnerem handlowym Iranu.
Po wybuchu II wojny światowej, Iran zadeklarował 4 września 1939r. swoją neutralność. W letnich miesiącach 1941 r. zaobserwowano na terenie Iranu wyraźny wzrost aktywności elementów proniemieckich.. 11 lipca komisja rządowa w Londynie zwróciła się do szefów sztabów z projektem wspólnej z Rosjanami akcji wojskowej na terenie Iranu, o ile rząd w Teheranie będzie nadal tolerować wrogą wobec sojuszników działalność niemieckiej Ponieważ jednak rząd irański nie reagował na noty i nalegania aliantów, 25 sierpnia 1941 r. wojska radzieckie i brytyjskie wkroczyły na teren Iranu. 16 września szach abdykował na rzecz swego syna Mohammada Rezy Pahlawi. Nowy szach wybrał orientację proaliancką. 29 stycznia 1942 r. Wielka Brytania, ZSRR i Iran podpisały traktat o statusie Iranu podczas wojny prowadzonej przeciwko państwom Osi. We wrześniu 1943 r. Iran wypowiedział wojnę Niemcom i Japonii, a w końcu tego roku w Teheranie odbyła się pierwsza konferencja przywódców wielkiej koalicji.