Historia Łazienek Królewskich w Warszawie

Historia Łazienek Królewskich w Warszawie sięga około VII wieku, czego dowodzą liczne znaleziska archeologiczne (fragmenty domostw, naczynia gliniane i tym podobne obiekty) odkryte w latach 60.–70. ubiegłego stulecia.

Były to relikty średniowiecznego Jazdowa (później nazywanego Ujazdowem), obszaru obejmującego znacznie większy teren niż dzisiejsze Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie i mającego znaczenie strategiczne. Jego centrum stanowił gród obronny, usytuowany na tarasie skarpy wiślanej i poprzez swoje położenie strzegący przeprawy przez płynącą nieopodal Wisłę. Gród, o konstrukcji ziemno-palisadowej, był siedzibą książąt mazowieckich. Pierwszy przekaz źródłowy, od którego rozpoczyna się historia nie tylko późniejszych Łazienek, ale także miasta Warszawy, pochodzi z 1262 roku. Wtedy to gród zdobyty został przez nacierające hordy Litwinów i Rusinów, którzy, pokonawszy Wisłę na tratwach, zaatakowali go i po ciężkich walkach zdobyli. Na pamiątkę tego wydarzenia w miejscu prawdopodobnego przebiegu walk (skarpa za Starą Pomarańczarnią) ustawiono na początku XXI stulecia obelisk.

Gród w dalszej swej historii przechodził różne koleje losu (kilkakrotnie był burzony w czasie walk). Pełnił rolę siedziby książąt mazowieckich do momentu, gdy nową, bezpieczniejszą książęcą siedzibę usytuowano w miejscu dzisiejszego Zamku Królewskiego w Warszawie (ok. 1281 roku). W 1516 roku kroniki odnotowały pobyt we dworze jazdowskim księżnej Anny z Radziwiłłów, wdowy po Konradzie III. Kolejna ważna data dla Jazdowa to rok 1529, kiedy to po wygaśnięciu linii rodu książąt mazowieckich Mazowsze włączone zostało do Korony. Od tego czasu położony na peryferiach Warszawy Ujazdów często odwiedzali królowie zmierzający do Warszawy, odpoczywając tam przed oficjalnym wjazdem do miasta. W 1548 roku, po śmierci Zygmunta Starego, Ujazdów przejęła królowa Bona, urządzając swą stałą rezydencję prawdopodobnie w miejscu obecnego Belwederu. Co ważne, w tym czasie do Ujazdowa przyłączono zalesione tereny położone pod skarpą wiślaną, czyli tak zwany Zwierzyniec – obszar, na którym swobodnie żyły dzikie zwierzęta, otoczony drewnianym ogrodzeniem. Opisuje go Adam Jarzębski w swym poemacie Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z 1643 roku. Obecnie, część Zwierzyńca obejmuje park łazienkowski.

W 1624 roku król Zygmunt III Waza rozpoczął budowę Zamku Ujazdowskiego – pierwszej nowożytnej rezydencji Ujazdowa. Zamek, malowniczo położony na skarpie wiślanej, zaprojektowany przez włoskich architektów Zamek otrzymał wysmakowany wystrój wnętrz według projektów m.in. włoskich artystów pracujących dla króla. Informacje o Zamku czerpiemy ze wspomnianego wyżej poematu Adama Jarzębskiego. Zamek Ujazdowski (po II wojnie światowej zrekonstruowany od podstaw) ucierpiał wielce już w czasach Wazów, złupiony przez Szwedów w czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1655 roku.

W 1674 roku Zamek wraz ze Zwierzyńcem stał się własnością Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1642–1702) – marszałka wielkiego koronnego. To data przełomowa dla Łazienek, gdyż to właśnie Stanisław Herakliusz Lubomirski, jeden z największych pisarzy, filozofów tamtych czasów, wszechstronnie wykształcony erudyta, a zarazem wyśmienity strateg jest autorem powstania zespołu parkowo-pałacowego, czyli Łazienek.

Lubomirski zapragnął stworzyć w rozległym Zwierzyńcu samotnię, w której, zgodnie z ówczesną modą panującą wśród arystokracji, mógłby cieszyć się spokojem z dala od codziennych zajęć. Tylman z Gameren, architekt pracujący dla marszałka, zaprojektował i wzniósł pawilon zwany Ermitażem. Dziś budynek ten stoi poza parkiem łazienkowskim, w pobliżu pomnika Jana III Sobieskiego. Drugi pawilon dla marszałka Tylman wystawił na południe od Ermitażu. Zwano go Łaźnią lub Hippokrene (nazwa źródła w mitologii greckiej). Stanął na wyspie otoczonej wodami kanałów. Od jego nazwy Łazienkami zaczęto określać cały zespół parkowo-architektoniczny. Łaźnia Lubomirskiego była budynkiem niezwykłym, przeznaczonym do miłej kontemplacji chwili, do czego zachęca zachowana do dziś inskrypcja nad portalem wejściowym. Wystrój wnętrza, w postaci licznych dzieł rzeźbiarskich i malarskich, wyrażał skomplikowane treści, nierzadko o podtekstach erotycznych, ale czytelne tylko dla wtajemniczonych, według programu ułożonego przez samego marszałka.

W roku 1720 Ujazdów wraz z Łazienkami przejął w dzierżawę, z rąk syna marszałka Lubomirskiego, król August II Sas. Powstało wówczas wiele projektów przebudowy Zamku Ujazdowskiego i jego otoczenia, w tym terenu Zwierzyńca z budynkiem Łaźni. Myślą przewodnią tych planów miało być, w zamyśle architektów królewskich, stworzenie zespołu parkowo-zamkowego, ujmującego też Łaźnię z centralną architekturą Zamku Ujazdowskiego. Niewiele z tych planów zrealizowano. Największa inwestycja pochodząca z tamtych czasów to kanał królewski zwany piaseczyńskim, położony na osi Zamku w kierunku Wisły.

Nową epokę w dziejach Łazienek rozpoczął Stanisław August Poniatowski. W 1764 roku wykupił on od spadkobierców marszałka Lubomirskiego Ujazdów wraz z Zamkiem i Łaźnią. Śladem swych poprzedników na tronie: Jana III Sobieskiego i Sasów postanowił urządzić swą letnią rezydencję poza miastem. Ujazdów z Zamkiem na skarpie i rozległy teren Zwierzyńca z Łaźnią były idealnym wyborem. Początkowo energicznie rozpoczęto przebudowę Zamku, która jednak okazała się zbyt kosztowna i nieprzynosząca spodziewanych efektów. Fakt ten prawdopodobnie skłonił króla do zmiany planów. Z 1772 roku pochodzi Księga wydatków na roboty w Łazienkach, z której dowiadujemy się o intensywnych pracach prowadzonych pod kierunkiem architekta Dominika Merliniego w dawnej Łaźni Lubomirskiego, którą król postanowił przystosować do pełnienia funkcji letniej rezydencji. Taki był początek dzisiejszego Pałacu na Wyspie.

Projekty architektoniczne przebudowy Łaźni na podmiejski pałacyk, o wykwintnej architekturze i starannie przemyślanym wystroju wnętrz, trwały aż do 1795 roku, czyli do abdykacji króla. Król aktywnie nadzorował prace, a z zachowanych planów widać, jak często zmieniał koncepcję projektu, poszukując doskonałego rozwiązania. Do prac tych zatrudnił najlepszych artystów. Oprócz wymienionego już Dominika Merliniego (bratanka Jakuba Fontany) był to architekt Jan Christian Kamsetzer, malarze: Marcello Bacciarelli, Jan Bogumił Plersch, rzeźbiarze: André Le Brun, Giacomo Monaldi, Franciszek Pinck i inni. Wystrój rzeźbiarsko-malarski, jaki stworzyli w Pałacu, wyrażał treści podyktowane przez króla, odnoszące się do jego wizji szczęśliwego rozwoju Rzeczypospolitej. Obok Pałacu – głównej siedziby króla w Łazienkach – na obszarze dawnego Zwierzyńca powstawały równocześnie inne obiekty, na przykład Biały Domek (w 1774 roku), pierwszy budynek od podstaw wzniesiony w Łazienkach przez Dominika Merliniego. Szczęśliwie pawilon ów uniknął zniszczeń wojennych i do dziś zachował oryginalny układ wnętrz.

Zamieszkiwały go panie z bliskiego kręgu króla: siostra Izabela Branicka – bratowa króla, Teresa Hurula z Kinskych – matka księcia Józefa Poniatowskiego, faworyta królewska Elżbieta Grabowska, a w latach 1801–1805 rezydował tu brat ściętego Ludwika XVI, późniejszy Ludwik XVIII.

W tym samym czasie, co Biały Domek, nieopodal Pałacu na Wyspie powstaje okazały Pałac Myślewicki (nazwa pochodzi od pobliskiej wsi Myślewice). Także ten zabytek przetrwał do naszych czasów w swej oryginalnej formie, nadanej mu przez królewskiego architekta, Dominika Merliniego. Wyróżnia się on eleganckim, ćwierć kolistym zarysem bocznych skrzydeł oraz kształtem dachu nawiązującym swym rysunkiem do dachu pagody chińskiej. Stanisław August przekazał Pałac swemu bratankowi, księciu Józefowi Poniatowskiemu.

Czwarty z najważniejszych obiektów wzniesionych przez króla w Łazienkach to Stara Pomarańczarnia (dawniej zwana Wielką Oranżerią), także dzieło Dominika Merliniego. Stara Pomarańczarnia mieści w swych murach zabytek szczególnej klasy – Teatr Stanisławowski (szczęśliwie uchowany od zniszczeń wojennych) udostępniany przez króla publiczności warszawskiej.

W Oranżerii król umieścił swój zbiór odlewów gipsowych rzeźb antycznych, które służyć miały młodzieży kształcącej się w zawodach artystycznych, oraz innych współczesnych mu dzieł. Tak rodziła się gliptoteka stanisławowska, porównywalna do zbiorów rzeźby znajdujących się na innych dworach Europy.

Wraz z trzecim rozbiorem Polski, upadkiem Rzeczypospolitej, abdykacją Stanisława Augusta i wyjazdem króla do Grodna, a następnie do Petersburga rozpoczęła się także powolna dewastacja Łazienek. Nieodwracalnie następował proces wyprzedaży i rozkradania cennych zbiorów sztuki. Po śmierci króla, 12 lutego 1798 roku, Łazienki przeszły na własność ks. Józefa Poniatowskiego, a po 1814 roku, na mocy zapisu testamentowego, weszły w posiadanie Marii Teresy Tyszkiewiczowej, siostry księcia. W 1817 roku Tyszkiewiczowa odsprzedała Łazienki carowi Rosji Aleksandrowi I – wówczas monarsze Królestwa Polskiego. Co prawda Aleksander I ostatecznie nie zamieszkał w Łazienkach, ale jego brat, wielki książę Konstanty, uczynił z pobliskiego Belwederu swą stałą rezydencję. W praktyce Belweder i Łazienki znalazły się w tamtych latach pod zarządem księcia Konstantego. Carowie nie zaniechali architektonicznych inwestycji w „swoich” Łazienkach. Zatrudniali znanych polskich architektów, takich jak Jakub Kubicki, któremu zlecono przebudowę (1819–1824) w stylu klasycystycznym Belwederu i który w parku z ich polecenia postawił Świątynię Sybilli oraz Świątynię Egipską. Na folwarku łazienkowskim Kubicki zaprojektował Koszary Kantonistów i stajnie. W 1846 roku architekt Andrzej Gołoński dobudował przy Pałacu na Wyspie, do jego zachodniego skrzydła, cerkiew – rozebraną dopiero w połowie XX wieku. Do ważniejszych łazienkowskich realizacji architektonicznych w XIX wieku zaliczyć też należy budowę dwóch pomarańczarni (architekci Józef Orłowski, Adam Adolf Loeve ), z których jedna zachowała się do dziś – to Nowa Oranżeria.

I wojna światowa ogołociła Pałac na Wyspie z pozostałych zbiorów – wywieziono je do carskiej Rosji. Powróciły one, ale tylko w części, na mocy traktatu ryskiego (1921). W okresie dwudziestolecia międzywojennego Łazienki wraz z Zamkiem Królewskim w Warszawie, Pałacem pod Blachą, Belwederem, Wawelem i pałacykiem w Spale uznane zostały za gmachy reprezentacyjne i znalazły się pod wspólnym zarządem powołanego uchwałą Rady Ministrów z 19 lutego 1919 roku Państwowego Zarządu Gmachów Reprezentacyjnych Rzeczypospolitej z Kazimierzem Skórewiczem, kuratorem Zamku Warszawskiego, na czele. Dla Łazienek najgłośniejszym wydarzeniem tamtych lat było wystawienie (14 listopada 1926 roku) Pomnika Chopina autorstwa Wacława Szymanowskiego, który usytuowany został w górnej części parku, wzdłuż Alei Ujazdowskich.

Obiekty Łazienek wykorzystywane były przez państwowych dostojników w celach reprezentacyjnych. Król Rumunii Karol zamieszkał w Pałacu na Wyspie w czasie swej wizyty w Warszawie w 1937 roku, w Pałacu Myślewickim miał swą siedzibę generał Bolesław Wieniawa-Długoszowski, a także wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski – tuż przed wybuchem II wojny światowej. Okupacja hitlerowska podczas II wojny światowej doprowadziła Łazienki do prawie całkowitego zniszczenia. Uratowano wprawdzie część zbiorów, przenosząc je potajemnie do gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie, lecz najcenniejszy obiekt – Pałac na Wyspie – został po upadku powstania warszawskiego z premedytacją spalony. Dewastacji uległ też park wielokrotnie bombardowany i ostrzeliwany, kompletnie zniszczono Pomnik Chopina (odrestaurowano go dopiero w 1958 roku).

Lata powojenne to czas intensywnej odbudowy Łazienek, pieczołowitej rekonstrukcji zarówno Pałacu na Wyspie (oraz innych obiektów architektonicznych), jak również parku. Szczególnie Pałac wymagał ingerencji konserwatorskich. W Biurze Odbudowy Stolicy, powołanym w styczniu 1945 roku, wyodrębniono jednostkę – Pracownię Stanisławowską – do zadań której należała realizacja odbudowy Łazienek. Siedzibą Pracowni był Biały Domek. Do roku 1955 prace powierzono Państwowemu Przedsiębiorstwu Robót Budowlanych i Konserwacji Architektury Monumentalnej, a później, do roku 1965, Pracowniom Konserwacji Zabytków. Przez cały ten okres projektantem odbudowy Pałacu pozostawał inż. Jan Dąbrowski – konserwator m.st. Warszawy. 16 maja 1960 roku pierwsze sale odrestaurowanego Pałacu zostały oddane do użytku publicznego.

Aż do 1977 roku Łazienki miały kilku gospodarzy naraz, co nie wpływało korzystnie na przebieg prac rekonstrukcyjnych ani na kierowanie tym zabytkowym zespołem. Od 1 stycznia 1958 roku park oddano w administrację zarządowi Pałacu Kultury i Nauki, ale obiekty architektoniczne (Pałac na Wyspie, Biały Domek, Pałac Myślewicki, obie Pomarańczarnie i pomniejsze pawilony) miał w swej gestii Urząd Rady Ministrów. Wiosną 1973 roku zarząd Pałacu Kultury i Nauki stracił opiekę nad parkiem na rzecz Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Ogrodniczych. W 1977 roku zdecydowano się podporządkować Łazienki Muzeum Narodowemu w Warszawie (Pałac Myślewicki ciągle pozostawał, aż do 1983 roku, w gestii Urzędu Rady Ministrów). Muzeum Narodowe powołało nową jednostkę sobie podległą – Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych – do sprawowania bezpośredniej kontroli nad Łazienkami. W roku 1986 doszło do secesji Zarządu od MNW i Łazienki w wyniku tego kroku podlegać zaczęły bezpośrednio dyrekcji Muzeum jako jego oddział.

1 kwietnia 1995 roku na mocy decyzji Ministra Kultury i Sztuki Kazimierza Dejmka Łazienki stały się suwerennym bytem jako Muzeum Łazienki Królewskie. Zespół Pałacowo-Ogrodowy, podlegające jako jedno z muzeów rejestrowych bezpośrednio Ministrowi. W 2011 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdan Zdrojewski zatwierdził zmianę nazwy Łazienek na Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie.

* ***********************************************************************************

Stanisław Antoni Poniatowski (ur. 17 stycznia 1732 r., zm. 12 lutego 1798 r.), ostatni król Rzeczypospolitej Obojga Narodów Polski i Litwy, w ocenie historyków pozostaje do dziś monarchą kontrowersyjnym – postacią barwną, lecz także tragiczną. Przyszło mu objąć tron w kraju, który chylił się ku upadkowi, otoczony trzema wrogimi mocarstwami: Rosją, Prusami i Austrią. Od początku swego panowania (1764 r.) król musiał stawić czoła nie tylko siłom zewnętrznym, dążącym do wasalizacji Polski, ale też – a może przede wszystkim – potężnym stronnictwom magnackim i części szlachty w kraju.

Był Stanisław August człowiekiem wszechstronnie wykształconym. W młodości wiele podróżował po Zachodniej Europie. Szczególnie pobyt w Wielkiej Brytanii (1753 r.), gdzie poznał dobrze funkcjonujący, nowoczesny system parlamentarny, wywarł na nim znaczący wpływ. Na całym jego przyszłym życiu, jednakże, największe piętno odcisnął pobyt w Petersburgu, dokąd przybył w 1755 r., jako sekretarz brytyjskiego ambasadora Charlesa Hanbury Williamsa – późniejszego ambasadora Wielkiej Brytanii na dworze w Warszawie. W Petersburgu poznał i nawiązał brzemienny w skutkach romans z niemiecką księżną Sophie Friederike Auguste von Anhalt-Zerbst – przyszłą carycą Rosji, Katarzyną II. Od tej pory losy Stanisława Augusta i całej Rzeczypospolitej podlegały przemożnym wpływom władczyni Rosji, aż do tragicznego końca – III rozbioru Polski w 1795 r. i wymazania kraju z mapy Europy.

Katarzyna II widziała w Stanisławie Auguście wiernego wykonawcę swych imperialnych planów względem Polski. 

7 września 1764 r. Stanisław August wybrany został w czasie Sejmu Elekcyjnego na króla Polski. W dniu imienin carycy, 25 listopada 1764 r., odbyła się jego koronacja w Kolegiacie Św. Jana w Warszawie. Młody król, przepełniony szczerą chęcią naprawy Rzeczypospolitej, z energią przystąpił do reformowania kraju. Miał ambitne plany i szlachetne zamiary, lecz też, niestety, naiwną wiarę w przyjazną postawę Katarzyny II.

1 5 marca 1765 r. powołał do życia Szkołę Rycerską – elitarną uczelnię wojskową, kuźnię przyszłych kadr państwa, którą hojnie wyposażył z własnej kieszeni i której oddał w użytek swój Pałac Kazimierzowski. W tym samym roku powołał Komisje Dobrego Porządku, których zadaniem było poprawa zarządzania w miastach i uregulowanie spraw własnościowych.

Rozpoczął też król reformę monetarną i w 1766 r. doprowadził do otwarcia Mennicy Państwowej. Na polu edukacji wielką zasługą Stanisława Augusta było utworzenie Komisji Edukacji Narodowej (1773 r.) – pierwszego w świecie Ministerstwa Nauki.

Ukoronowaniem reformatorskich dokonań monarchy była Konstytucja uchwalona 3 maja 1791 roku – druga, po amerykańskiej, ustawa zasadnicza na świecie, a pierwsza w Europie. Konstytucja, której sam król był współautorem, przekształciła ustrój polityczny Rzeczypospolitej w monarchię konstytucyjną. Dążenia Stanisława Augusta do modernizacji i wzmocnienia kraju nieuchronnie doprowadzić musiały do konfliktu z Rosją, która nie tak widziała rozwój Polski jako swego wasala. Posunięcia króla, zmierzające do uzyskania większej samodzielności i wpływów na wydarzenia polityczne, postawiły go w konflikcie z wpływowymi rodami magnackimi w kraju –przede wszystkim z Czartoryskimi (tzw. Familia). Wykorzystywał te napięcia poseł Katarzyny w Polsce książę Mikołaj Repnin, zręcznie manipulując przeciwnikami króla, prowokując i jątrząc; wygrywał w ten sposób rosyjskie interesy. Rozpoczął się nieuchronny okres narastających niepokojów politycznych, erozji i rozkładu państwa. Wyznaczały go kolejno tragiczne w swych skutkach fakty: konfederacja barska (1768 r.), I rozbiór Polski (1772 r.), konfederacja targowicka (1792 r.) i w jej konsekwencji wojna polsko-rosyjska (1792 r.) oraz II rozbiór Polski (1793 r.), Powstanie Kościuszkowskie (1794 r.) w obronie suwerenności kraju i ostateczna klęska, którą przyniósł III rozbiór Polski (1795 r.), który oznaczał koniec panowania Stanisława Augusta. Monarcha udał się do Grodna, gdzie abdykował 25 listopada 1795 r. po 31 latach panowania. Zmarł w Petersburgu 12 lutego 1798 r. 

W pamięci potomnych Stanisław August zapisał się jako światły mecenas kultury i sztuki. Król chętnie otaczał się bowiem ludźmi pióra, artystami, naukowcami, dla których wydawał słynne „obiady czwartkowe” w swej letniej rezydencji w Łazienkach. Dzięki jego staraniom powstał Teatr Narodowy w Warszawie, kierowany przez Wojciecha Bogusławskiego.

Swoje zainteresowania architekturą i sztuką król skupił na przebudowie i dostosowaniu do nowej roli – letniej rezydencji – kompleksu pałacowo-ogrodowego powszechnie znanego pod nazwą Łazienki Królewskie. Nadał im swe indywidualne piętno, kształtując je w obowiązującym wówczas stylu neoklasycznym.

Zabytkowy Ogród Muzeum Łazienki Królewskie

Powierzchnia dzisiejszych Ogrodów Łazienkowskich to 76 ha, na które składają się ukształtowane w różnych latach, zróżnicowane pod względem stylistycznym, trzy ogrody – XVIII-wieczny Ogród Królewski, XIX- wieczny Ogród Romantyczny i XX-wieczny Ogród Modernistyczny. Towarzyszą im XVIII- i XIX-wieczne budynki pałacowe i pawilony ogrodowe oraz wolnostojące rzeźby z XVIII, XIX i XX w.

Ogród Królewski XVIII wieku

N ajstarsza część ogrodu z reliktami z końca XVII i XVIII w. powstała w miejscu dawnego, podmokłego Zwierzyńca, należącego do Stanisława Lubomirskiego. Kanały porządkowały bagienne przestrzenie, a na wyspie, nieopodal wybudowanego przez marszałka wielkiego koronnego pawilonu – Łaźni – powstał pierwszy, niewielki, rozplanowany gwiaździście, regularny ogród w stylu włoskim.

Utrzymywany za panowania króla Stanisława Augusta w formie regularnych boskietów nie dotrwał do naszych czasów. Dzisiaj przypomina ten teren układ promieniście strzyżonych szpalerów grabowych. Na placyku, pośrodku zbiegu przecinających się alejek, ustawiona została zakupiona przez króla rzeźba Tankred i Klorynda. Miejsce to zdobi jej kopia, a oryginał znajduje się w dawnej rezydencji Czartoryskich, w Puławach.

C zęść Ogrodu, najdalej wysunięta w kierunku północnym, pamięta czasy Lubomirskiego. Otoczenie wzniesionego w tych czasach, w pobliżu kanału Piaseczyńskiego Ermitażu, nie posiadało cech uporządkowanego, regularnego ogrodu. Za panowania króla przy Ermitażu założono Ogród Angielsko- Chiński, sięgający Kanału Piaseczyńskiego. Zapomniany w XIX w., przekształcony i podzielony w XX w. obszar, stanowi częściowo teren sportowy, natomiast otoczenie Ermitażu nawiązuje stylistycznie do polskich ogrodów tzw. stylu dworkowego. 

Pozostałe części dzisiejszych Łazienek przed przejęciem ich przez króla Stanisława Augusta również posiadały charakter leśny. Przez lata panowania Sasów wykorzystywano je głównie do polowań. Za czasów Augusta III (ok. poł. XVIII w.) na terenie Zwierzyńca, pod skarpą, poniżej Belwederu, powstał niewielki, regularny ogród, założony przez pierwszego ministra królewskiego Henryka von Brühla. Otoczony z czterech stron kanałem i podzielony regularnym układem alejek był interesującym elementem mało zagospodarowanej, pozostałej leśnej przestrzeni. Włączony później do kompozycji stanisławowskiej i przekształcony w XIX w. całkowicie zatracił swój dawny charakter i nie zachował się do dzisiaj. 

Ogród Królewski swoją najciekawszą formę osiągnął za panowania króla Stanisława Augusta. Wraz z przylegającym od zachodu niewielkim, regularnym ogrodem, tuż przy budynku Belwederu (czyli dawnym ogrodem Paca), oraz pozostałymi gruntami, od południa i wschodu, liczył 146 ha. Pierwsze prace nad uporządkowaniem nowej przestrzeni przy letniej rezydencji Stanisława Augusta rozpoczęto już w latach 1765-1768. W 1766 roku przez teren Zwierzyńca, od Zamku Ujazdowskiego na południe, poprowadzono tzw. Drogę do Wilanowa, nazwaną później Aleją Chińską, która stała się z czasem jedną z ważniejszych dróg na tym terenie. W tym też czasie na kształt ogrodu duży wpływ miał doradca króla August Fryderyk Moszyński, znawca sztuk i propagator rozprzestrzeniającego się w Europie nowego, angielskiego stylu ogrodowego o swobodnej kompozycji, nawiązującej do naturalnego krajobrazu. 

O gród utrzymywał po części dawne regularne, tradycyjne rozplanowanie, po części zyskał modny, nieregularny, miękki układ ścieżek i alejek. Niewątpliwie od samego początku bardzo ważną rolę odgrywał układ wodny. Okalająca od północy stojącą na wyspie Łaźnię niewielka sadzawka w 1784 r. zmieniona została w regularny staw, sięgający ul. Agrykoli. Tu, w 1788 r., na moście, król wystawił pomnik króla Jana III Sobieskiego, widoczny w linii prostej z okien Pałacu na Wyspie. Drugi staw z wyspą i Amfiteatrem (ok. 1790 r.), założony od południa, o miękkiej linii brzegowej, łączył się z trzecim stawem z samotną wyspą, malowniczo położonym wśród rozległych łąk. Na połączeniu stawów powstał most i kamienna kaskada, która widoczna jest do dzisiaj z okien pierwszego piętra Pałacu. Miękkie linie brzegów stawu wypełniała roślinność nadwodna, krzewy i niewysokie jeszcze wówczas drzewa. W ten sposób powstała główna oś nowego, królewskiego założenia, kończąca się panoramą dalekich zabudowań i ogrodów Mokotowa – aż po Wilanów.

W czasie nieustannej przebudowy ogrodu w XVIII w. porządkowano i upiększano cały teren; wycinano charakterystyczne dla podmokłych terenów olchy i sadzono nowe krzewy i drzewa wśród nich dęby, jesiony, lipy, topole, klony, orzechy, wierzby (ten skład gatunkowy zachowany jest po dziś z uzupełnieniami o drzewa kasztanowców białych), zakładano drogi, przerzucano mosty nad osuszającymi teren kanałami. Także w latach 70-tych XVIII w. wytyczono drogę spacerową – Promenadę Królewską – łączącą Pałac na Wyspie z Białym Domkiem (1774 r.). Była to szeroka aleja długości ok. 420 m, z bindażem porośniętym pnączami,  biegnąca pomiędzy dwoma kanałami,  zdobiona drzewkami pomarańczowymi. Na skrzyżowaniu Promenady z Drogą Wilanowską (1766/67 r.), przemianowaną na Drogę Chińską zgodnie z panującą modą na chinoiserie, zbudowano w latach 1779-1780 Bramę Chińską. W poł. XIX w. zarówno mostki, jak i brama zostały rozebrane, a kanały zasypane. Dzisiejsza Promenada Królewska jest szeroką aleją z pasem gazonowym pośrodku.

Z mianom rezydencji i wznoszeniu nowych pawilonów towarzyszyła stale rozbudowa ogrodu; m.in. przy Białym Domku powstał od południa regularny, niewielki ogród z zegarem słonecznym na osi, otoczony kanałami i przerzuconymi nad nimi małymi mostkami w stylu chińskim (zasypane i zlikwidowane w XIX w.).

W północno-wschodniej części Ogrodu, wybudowany został Pałac Myślewicki (1775 r.) z reprezentacyjnym podjazdem z gazonem, z ogrodem od strony fasady południowej z fontanna i  wolierą dla ptaków. Wyposażenie południowego ogrodu nie zachowało się do czasów współczesnych.

Dla potrzeb ogrodu wybudowana została Wielka Pomarańczarnia połączona  z Teatrem Stanisławowskim (1776-1778 r.) Od strony południowej, poniżej tarasu budynku założono regularny ogród oranżeryjny z fontanną w centralnej części. Regularny podział przestrzeni oparty na kole i kwadracie oraz ustawione tam rzeźby pochodzące z k. XVIII w. nawiązują do typowych europejskich ogrodów przy oranżeriach. Latem do późnej jesieni ogród dekorują rośliny egzotyczne – m.in. palmy, laury, drzewka pomarańczowe i cytrynowe. Powyżej, w kierunku zachodnim  teren na skarpie miał charakter użytkowy. Wybudowano tam cieplarnie, które sąsiadowały z ogrodami warzywnymi, figarniami, ananasarniami, pomarańczarniami. W w 1818 r ogrody na skarpie wraz ze szklarniami przekształcono, na ich miejscu powstał Ogród Botaniczny. W granicach dzisiejszego Ogrodu Królewskiego pozostała niewielka część dawnych terenów po ogrodach użytkowych  sąsiadujących do dzisiaj z Ogrodem Botanicznym.

Dodatkową dekoracją Ogrodu Królewskiego były rzeźby, które kolekcjonował Stanisław August. Ten zbiór jako „rodzaj nowożytnego muzeum na powietrzu” w otwartej przestrzeni ogrodu znajdował miejsce w sąsiedztwie Pałacu na Wyspie, na tarasie i w pobliskich alejkach, min. przy Amfiteatrze i w ogrodzie przy Starej Pomarańczarni. W większości zachowane dekorują ogród do dzisiaj. Z 1784 roku pochodzi wybudowana pod skarpą, w pobliżu Starej Pomarańczarni kamienna studnia z głową lwa „la fontaine d`Agricola ”, charakterystyczna dla ogrodów XVIII wieku.

Ogród Królewski za czasów Stanisława Augusta posiadał dwoistość stylów. Był to częściowo zachowany tradycyjny styl ogrodu francuskiego i styl nowego ogrodu angielskiego o dużych połaciach trawników i samotnie rosnących drzewach tzw. syngieltonach do podziwiania ich kształtu i pokroju poszczególnych gatunków. Novum były też ścieżki prowadzone po łukach, dalekie perspektywy malowniczych widoków, a naśladowanie natury stało się myślą przewodnią ogrodu.

Po tym, jak w 1795 r. Stanisław August opuścił Polskę na zawsze, prace na terenie ogrodu ustały. Do śmierci króla w 1798 r. Łazienki nie zmieniły swojej kompozycji, tym niemniej ich pierwotny wyraz uległ pewnemu przekształceniu. Dalekie osie widokowe zostały utracone, gdyż posadzone drzewka wyrosły, a zmiany w XIX w. wyeliminowały z ogrodu egzotyczne detale. Pozostałe części królewskiej kompozycji czytelne są do dzisiaj, stanowiąc unikalny przykład letniej rezydencji ostatniego króla Polski.

Ogród Romantyczny XIX wieku

Ta część ogrodu należy do przykładów założeń stylu krajobrazowego typu „picturesque” o romantycznym charakterze , jaki w XIX w. dominował na terenach niemal całej Europy. Powstał jako nowy układ przestrzenny z dominantą Belwederu na skarpie.

W 1817 r. Łazienki Królewskie zostały sprzedane cesarzowi Rosji Aleksandrowi I, Belweder stał się prywatną rezydencją Wielkiego Księcia Konstantego, brata cara. Intendentem generalnym budynków był wówczas architekt Jakub Kubicki, autor przebudowy Belwederu i  projektant wybudowanych pawilonów w nowym ogrodzie. Nieznany jest twórca rozplanowania ogrodu, choć wiadomo, że ogrodnikiem w tym czasie był J. Akerman. W najbliższym sąsiedztwie rezydencji belwederskiej rozbudowano niewielki ogród z tarasem widokowym.  Poniżej pod skarpą wytyczono ogród ze stawem o malowniczej, nieregularnej linii brzegowej. Urządzono na nim wyspę porośniętą drzewami ,modną ogrodach  końca XVIII i pocz. XIX wieku  w Europie. Na  głównej osi widokowej za stawem do dziś widoczny jest kanał wypływający z południowej części ogrodu, który wpada do stawu południowego Pałacu na Wyspie. Kanał przecina Aleja Chińska z mostem z widokiem na Belweder, posadzone nieregularnie drzewa i krzewy na staw i kanały. W myśl zasad tworzenia modnego wówczas po części malowniczego po części romantycznego ogrodu na tym terenie (ok. 13 ha) wystawiono zachowane do dzisiaj pawilony: Świątynię Sybilli/Diany (na wzgórzu w pobliżu Belwederu), Świątynię Egipską (niżej pod skarpą, w sąsiedztwie dawnych wałów Lubomirskiego z 1770 r.) i Oranżerię Neogotycką (zachowaną jedynie we fragmencie, usytuowaną przy drodze prowadzącej do Pałacu na Wyspie, w pobliżu Białego Domku). 

Świątynia Sybilli/Diany, projektu Jakuba Kubickiego z 1822 r., wzorowana na greckiej budowli typu peripteros, wzniesiona z drewna, pomalowana na biało, z ułożonymi u wejścia dwoma żeliwnymi lwami, otoczona została swobodnie posadzonymi wokół niej drzewami i krzewami porastającymi skarpę. Od świątyni biegną w kierunku południowym i wschodnim otwarte osie widokowe na malowniczy staw, kanał z mostkami i znajdującą się za kanałem łąkę kwietną.

Ś wiątynia Egipska, egzotyczny pawilon z 1822 r., była budowlą z elementami zaczerpniętymi z architektury starożytnego Egiptu, z kolumnami lotosowymi i umieszczonymi pomiędzy nimi czterema lwami tryskającymi wodą oraz z pomieszczeniami przeznaczonymi do hodowli fig. Po fragmencie konstrukcji dachu przebiega alejka prowadząca w głąb parku. Pawilon wieńczy wysoki obelisk. Kanał płynący krętą linią od pawilonu w kierunku Stawu Belwederskiego porasta po obu stronach roślinność nadwodna: różaneczniki katawbijskie (rododendrony), azalie pontyjskie, wierzby, olchy czarne i paprocie, nadające temu miejscu specjalny nastrój. Pozostały teren Ogrodu Belwederskiego to wijące się, nieregularne ścieżki i alejki  z bogatym zestawem drzew i krzewów, z posadzonymi modnymi w XIX w. topolami włoskimi i dębami. Rosną tu także robinie akacjowe, buki, kasztanowce białe, platany klonolistne , sosny wejmutki, daglezje i żywotniki olbrzymie uzupełnione krzewami śnieguliczki białej, bzów tureckich i jaśminowców wonnych. Granicę z Ogrodem Królewskim stanowi Aleja Chińska. Na granicy Ogrodu Belwederskiego od południa, w 2. poł. XIX w. powstało gospodarstwo ogrodnicze. W jego sąsiedztwie przy Drodze Chińskiej w latach 1860-61 wybudowano Nową Pomarańczarnię projektu Józefa Orłowskiego i Adama Adolfa Loeve. Miała w niej zimować zakupiona z Nieborowa kolekcja drzewek pomarańczowych i zmieścić się poszerzona kolekcja oranżeriowych roślin egzotycznych. 

W XX w. dla uatrakcyjnienia Ogrodu Belwederskiego zasadzono na jego terenie szereg roślin sprowadzonych z różnych części świata: klon ginnala, miłorząb dwuklapowy, surmię bignoniową, korkowiec amurski, bożodrzew gruczołkowaty, magnolię kobus, tulipanowiec amerykański, glediczję trójcieniową, grujecznik japoński, leszczynę turecką, cyprysik groszkowy, jabłoń purpurową. Bogaty pod względem kompozycji, treści i doboru roślinności Ogród Belwederski stanowi znakomity przykład rozwijającej się nowej europejskiej stylistyki ogrodowej XIX w.

Ogród Modernistyczny XX wieku

Ogród Modernistyczny jest najnowszym elementem w historii założenia. Zmieniająca się z czasem moda i trendy lat 20. i 30, a także 60-tych XX wieku wnoszą na tereny przyległe do Ogrodów Królewskiego i Belwederskiego odmienny charakter ukazując  nowe zasady budowania przestrzeni ogrodu.

M odernistyczny ogród I połowy XX wieku znajduje się w południowej części całego założenia.  Różne od XVII i XIX wieku rozplanowanie ogrodu, inne układy kompozycyjne, nowe reguły sadzenia drzew i krzewów oraz doboru gatunków roślin są obrazem poszukiwań i trendów obecnych nie tylko w polskiej, ale i w europejskiej sztuce ogrodowej okresu modernizmu.    W układzie przestrzeni łatwo można dostrzec zwielokrotniony kwadrat, koło, akcenty punktów podkreślających ważne miejsca w ogrodzie. Geometryczną kompozycję stanowią punkty utworzone ze strzelistych, wysokich topoli, z niewielkich, krępych, kwitnących w maju lilaków o bogatym ulistnieniu, z niskich krzewów róż posadzonych pojedynczo na trawnikach zamkniętych opaskami, ze sztywno przystrzyżonych, niezbyt wysokich żywopłotów. 

W typowej dla stylu centralnej części kompozycji pośrodku okręgu basenu wystawiona została rzeźba wykonana w białym marmurze, autorstwa Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej, przedstawiająca Jutrzenkę. Akt młodej uśmiechniętej kobiety przysłaniającej czoło, opracowany z dużym wyczuciem bryły, jest przykładem realizacji polskiej rzeźby w duchu moderny. 

Zamknięta i skupiona na prostych podziałach część geometryczna ogrodu łączy się od południa z zaprojektowaną na zasadzie kontrastu częścią krajobrazową. Rozległe łąki otoczone bogato kwitnącymi różnymi odmianami jabłoni: kwiecistymi, purpurowymi i jagodowymi, o atrakcyjnych, zróżnicowanych owocach, podkreślają wartość niezależnej przestrzeni. Uzupełnieniem ich są rozplanowane po bokach swobodne układy drzew i ścieżek. 

Od północy ogród przecina prostopadła ścieżka, skąd przechodzi się do części przy Nowej Oranżerii/Palmiarni urządzonej po II wojnie światowej a  zrewaloryzowanej w 2011 roku wg.proj. prof.E.Bartmana.  Otwartą przestrzeń trawników którą dzieli prosta alejka na osi Palmiarni, którą  okalają amfiteatralnie od wschodu, południa i zachodu drzewa i krzewy . Są wśród nich min. jesiony wyniosłe, kasztanowce białe,  żywotniki wschodnie, cisy pospolite, surmie bignoniowe (katalpy), lilaki, złotokapy, uzupełnione rozrzuconymi nieregularnie krzewami pigwowców japońskich, dereni, śnieguliczki białej i innych popularnych krzewów. Na niewielkim placyku znajduje się współczesna rzeźba zegara słonecznego autorstwa prof. A.Myjaka.

T akże do stylu modernistycznego zalicza się część ogrodu znajdująca się przy Alejach Ujazdowskich, z  pomnikiem (rekonstrukcja powojenna) Fryderyka Chopina z 1927 roku, autorstwa Wacława Szymanowskiego. Otacza go ogród różany wg.proj. Longina Majdeckiego, rozplanowany geometrycznie , charakterystyczny  dla lat 60-tych XX wieku. Regularne rabaty wypełnione krzewami róż,  przecinają ścieżki z ustawionymi regularnie ławkami stanowiącymi widownię dla słuchaczy Koncertów Chopinowskich. Za pomnikiem została utworzona naturalna kurtyna z rosnących dębów czerwonych, szczególnie atrakcyjnych jesienią. W kulisach bocznych zadrzewienia rośnie rzadki okaz metasekwoi chińskiej i grupa cyprysików nutkajskich, uzupełnionych różnorodnymi krzewami. Na przełomie 2012 i 2013 roku przeprowadzono rewitalizację ogrodu.

Ogród Modernistyczny Muzeum, który reprezentuje dwa okresy modernizmu 1. i 2. poł. XX w., nieco różne pod względem formalnym, jest swego rodzaju świadkiem XX wieku, stulecia poszukiwań i ciekawych rozwiązań, odmiennych od poprzednich epok.

OBIEKTY

Pałac na Wyspie

Rok Budowy: 1689
Projektant/budowniczy: Tylman van Gameren

Pałac na Wyspie, letnia rezydencja ostatniego króla Polski Stanisława Augusta, należy do najwybitniejszych realizacji stylu klasycystycznego. Początki budowli sięgają XVII wieku, kiedy właścicielem terenów Ujazdowa był marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski. Na jego polecenie w latach 1683–1689 architekt Tylman van Gameren wybudował pawilon ogrodowy – Łaźnię, znaną również jako Hippokrene (od nazwy źródła z mitologii greckiej, które wypłynęło spod kopyt Pegaza na Helikonie i było miejscem gromadzącym Muzy oraz inspirującym poetów).

Ujazdów wraz ze znajdującym się na wzgórzu zamkiem i dwoma pawilonami, malowniczo położonymi wśród drzew rosnących na obszarze zwierzyńca, zainteresował w 1764 roku Stanisława Antoniego Poniatowskiego. Przyszły król, tuż przed elekcją, zakupił te tereny na swoją siedzibę.

Stanisław August za sprawą architektów – Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera – przekształcał Łaźnię w pałac, realizując wizję letniej rezydencji w typie willi-muzeum. Stała się ona miejscem eksponowania królewskiej kolekcji rzeźby oraz malarstwa XVII- i XVIII-wiecznego.

W dekoracjach wnętrz Pałacu na Wyspie król zawarł swoje filozoficzne poglądy i reformatorskie dążenia – ideologiczny testament, który przyszłym pokoleniom wskazywał motywy jego politycznych decyzji – przeświadczenie o konieczności ratowania Rzeczpospolitej.

Poprzez posągi i zdobienia Sali Balowej – za sprawą mitologicznych odniesień – król chciał przekazać potomnym, że na mądrości, cnocie, pięknie i zamiłowaniu do sztuki oparł swe rządy. Dzięki inicjowanym przez monarchę reformom w Polsce miał zapanować „złoty wiek” przynoszący pokój i dostatek. Z kolei poprzez dekoracje Rotundy Stanisław August nawiązywał do antycznej spuścizny ustrojowej, a także rozważał swoje miejsce w historii i wskazywał postacie królów polskich, których styl sprawowania władzy stanowił dla niego wzór do naśladowania. Król widział siebie jako godnego kontynuatora historii i tradycji, co znakomicie odzwierciedla malarska dekoracja Sali Salomona.

Teatr Stanisławowski

Rok Budowy: 1788
Projektant/budowniczy: Dominik Merlini

Teatr, zaprojektowany przez Dominika Merliniego, zbudowany został we wschodnim skrzydle budynku Wielkiej Oranżerii (jak kiedyś nazywano Starą Pomarańczarnię) w latach 1786–1788. Pawilon ten, odznaczający się prostotą i surowością swego wystroju zewnętrznego, kryje w sobie bogato dekorowane wnętrze teatralne, godnie reprezentujące wytworny gust Stanisława Augusta. To zabytek tym cenniejszy, że szczęśliwie ominęły go zniszczenia wojenne i jest obecnie jednym z nielicznych na świecie przykładów autentycznego XVIII-wiecznego teatru dworskiego.

Teatr Stanisławowski, którego budowę według projektu Dominika Merliniego ukończono w 1788 roku, jest jednym z niewielu nadal istniejących, oryginalnych XVIII-wiecznych teatrów dworskich tego okresu. Mistrzostwem wykonania nie ustępuje ani słynnym szwedzkim teatrom w Drottningholm, Gripsholm i Solnie, ani dworskim scenom pałaców w Wersalu czy Petersburgu. Otwarcie teatru nastąpiło 6 września 1788 roku i połączone było z uroczystością odsłonięcia pomnika króla Jana III Sobieskiego ustawionego na moście ulicy Agrykoli.

Amfiteatralna widownia i obiegające ją loże umożliwiały delektowanie się spektaklami (przede wszystkim lubianym przez władcę baletem oraz lekkim, dworskim repertuarem) w komfortowych warunkach nawet 160 widzom przybyłym na królewskie zaproszenie. Drewniane wnętrze teatru zapewniało doskonałą akustykę, dodatkowym walorem pomieszczenia były iluzjonistyczne malowidła autorstwa Jana Bogumiła Plerscha

(1732–1817). Ponad lożami prawdziwymi zostały namalowane loże pełne widzów – wizerunek ten odzwierciedla kulturowy konflikt ówczesnej Rzeczpospolitej, wszak widniejącym tu modnym damom towarzyszą nie tylko panowie ubrani „europejsko” – we francuskie fraki i pudrowane peruki, ale także tradycjonaliści w narodowych kontuszach i z podgolonymi głowami.

W dekoracji pojawiają się również malowidła imitujące płaskorzeźby, przywołać tu można umieszczony nad sceną herb króla i Rzeczpospolitej, podtrzymywany przez dmące w trąby Famy, a także cztery medaliony na plafonie prezentujące postacie wybitnych dramaturgów: Sofoklesa, Szekspira, Racine’a i Moliera. Król – wielki amator teatru – dokonał ich wyboru, kierując się osobistymi upodobaniami. Wart uwagi jest też owalny plafon, który przedstawia Apolla powożącego kwadrygą. Malarz posłużył się tu wymowną aluzją, nadając greckiemu bogu patronującemu sztukom pięknym i poezji rysy twarzy władcy – szczodrego mecenasa sztuki. Niezachowana kurtyna zaprojektowana przez Plerscha była realizacją tego samego konceptu, sytuując górę Parnas, siedzibę Muz, w Łazienkach.

Pomiędzy lożami stoją posągi kobiet odzianych w antyczne szaty, powstałe według projektów André Le Bruna (1737–1811), które pełnią funkcję okazałych kandelabrów. Za sceną zachowały się fragmenty oryginalnej maszynerii teatralnej (rynna do imitowania odgłosów burzy), zdemontowanej po II wojnie światowej. Choć w założeniu teatr ten służyć miał głównie dworskiej rozrywce, w 1791 roku Stanisław August na kilka miesięcy użyczył go twórcy polskiej sceny narodowej, Wojciechowi Bogusławskiemu, na publiczne przedstawienia.

Biały Domek

Rok Budowy: 1774
Projektant/budowniczy: Dominik Merlini

Niewielki, powstały na planie kwadratu Biały Domek jest pierwszą budowlą wzniesioną od podstaw za czasów panowania Stanisława Augusta. Królewski architekt Dominik Merlini stworzył pawilon pełen wdzięku, kameralny w swym charakterze, a nade wszystko harmonijnie wpisujący się w otaczający krajobraz. Biały Domek wybudowany w 1774 roku łączy w sobie tym samym wszystkie cechy maison de plaisance, czyli podmiejskiej letniej willi.

Architektura usytuowanego przy Promenadzie Królewskiej pawilonu podporządkowana jest w całości zasadzie symetrii. Wszystkie jego cztery, dekorowane rustyką elewacje są identyczne. Każdą z nich tworzy pięcioosiowy układ składający się z prostokątnych portfenetrów w partii parteru i mniejszych okien zamkniętych półokrągło na wysokości pierwszego piętra. Całość wieńczy tralkowa attyka, ponad którą widoczny jest belwederek flankowany blaszanymi wazami.

Dzisiejsze otoczenie Białego Domku różni się od tego z czasów Stanisława Augusta. Wówczas budynek był otoczony ze wszystkich stron kanałem, który miał zapobiegać nadmiernemu zawilgoceniu pawilonu. Kanał ów został zasypany jeszcze w XIX wieku. Brakuje również treliażu, drewnianej konstrukcji do podtrzymywania pnącej roślinności, która przylegała do pawilonu od strony północnej.

Od 1777 roku przed południową fasadą Białego Domku stoi zegar słoneczny, ujęty w formę klęczącego satyra. Postać dźwiga na swych barkach marmurową tarczę z wyrytymi i pozłacanymi literami oraz pozłacanym gnomonem odlanym z brązu. Tarcza zegara została stworzona przez Józefa Hegla. Autor piaskowcowej rzeźby satyra jest nieznany.

Podchorążówka

Rok Budowy: 1780
Projektant/budowniczy: Dominik Merlini

Wielka Oficyna, zwana Podchorążówką, znajduje się nieopodal Pałacu na Wyspie i  Pałacu Myślewickiego. Klasycystyczny budynek założony na planie prostokątnej podkowy powstał z inicjatywy Stanisława Augusta według projektu Dominika Merliniego, jako kuchnia i stancja mieszkalna. 

Początkowo król użytkował budynek kuchenny pochodzący jeszcze z końca XVII w., z czasów marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Szybko jednak dawna kuchnia wraz z rosnącym znaczeniem Łazienek Królewskich przestała właściwie spełniać swoje przeznaczenie. Zapadła decyzja o jej rozbudowie. 

W l. 1778-1780 na polecenie Stanisława Augusta zrealizowany został jeden z projektów Dominika Merliniego. Zakładał on poszerzenie budynku starej kuchni i wzniesienie piętrowego pawilonu od strony północnej, krytego mansardowym dachem. Dla obydwóch budynków używano nazw „Kuchnia”, „Oficyna kuchenna” i „Nowa Oficyna” albo z francuska „Commun”. Nazwę „Le Grand Commun” –  „Wielka Oficyna” – zaczęto stosować po kolejne rozbudowie w 1788 r., która nadała budynkowi obecny kształt. 

Surowość i monumentalność architektonicznego rozwiązania każe przypuszczać, że przy projekcie z Merlinim współpracował Jan Chrystian Kamsetzer. Budynek Wielkiej Oficyny, został tak pomyślany, aby nie konkurować z północną fasadą Pałacu na Wyspie.

W czasach króla z budynku Wielkiej Oficyny do Pałacu na Wyspie prowadził drewniany korytarz, którym przenoszono potrawy do królewskiej jadalni. Został on rozebrany dopiero po I wojnie światowej.

Stara Pomarańczarnia

Rok Budowy: 1788
Projektant/budowniczy: Dominik Merlini

Budynek Starej Pomarańczarni, zwanej w czasach Stanisława Augusta Wielką Oranżerią, wzniesiony został w l. 1786-1788 według projektu królewskiego architekta Dominika Merliniego. Usytuowano go w zachodniej części ogrodu, w zakolu cofniętej skarpy.

Budowla założona na planie prostokątnej podkowy odznacza się klasycystyczną prostotą. Główny człon z południową elewacją podzieloną siedemnastoma wielkimi arkadowymi oknami i pilastrami pomiędzy nimi to właściwa Oranżeria, przeznaczona na przechowywanie egzotycznych drzew i krzewów, latem wystawianych dla ozdoby ogrodu. Do tej wydłużonej bryły od strony północnej przylegają dwa skrzydła; w zachodnim mieściły się stancje dla gości i ogrodników, wozownie i pomieszczenia na sprzęt ogrodniczy, zaś we wschodnim, znacznie szerszym, ulokowano dworski teatr, do którego wejście znajduje się we wschodniej, dwukondygnacyjnej elewacji. Szczyt tej elewacji, widoczny dawniej z okien pałacu w Ujazdowie, oprócz autentycznego arkadowego okna, ozdobiony został po obu jego stronach parami okien malowanych, odkrytych kilka lat temu pod tynkiem i odtworzonych. Sala oranżeryjna ogrzewana była zimą piecami, do których paleniska znajdowały się w korytarzu łączącym oba skrzydła.

Przed południową elewacją budynku znajduje się prostokątny, wyodrębniony grubym murem ogrodzenia dwupoziomowy taras, z wąską partią bezpośrednio przy budynku i niższą z ogrodem o układzie geometrycznym. Przy wejściu do niego po obu stronach leżą kamienne lwy, na narożach zaś murów stoją dwa wielkie kamienne wazony typu krater naśladujące antyczne. Ogród ten, w centrum którego znajduje się okrągły basen fontanny, dekoruje znaczna liczba kamiennych rzeźb, wykonanych w królewskim warsztacie rzeźbiarskim i tworzących swego rodzaju muzeum na wolnym powietrzu, co stanowi nawiązanie do koncepcji Stanisława Augusta. Wśród nich znajduje się osiem popiersi cezarów rzymskich, wykonanych w oparciu o antyczne wzory przez Franciszka Pincka (niegdyś służyły do ozdoby pieców ogrzewających dziś nieistniejące kolumnowe galerie Pałacu na Wyspie). Nadto ustawiono tu dwie rzeźby personifikujące Wisłę i Bug dłuta Tomasso Righiego, które pierwotnie dekorowały taras Pałacu na Wyspie. Zbiór zgromadzonych rzeźb uzupełniają dwa marmurowe sfinksy i osiem wazonów z tego kamienia.

W budynku Starej Pomarańczarni znalazły swoje miejsce: zbiór odlewów gipsowych arcydzieł rzeźby starożytnej (zgromadzony głównie przez króla Stanisława Augusta w celach dydaktycznych) i nowożytnej, eksponowany w foyer teatru i w Ogrodzie Zimowym oraz Galeria Rzeźby Polskiej, mieszcząca się w pokojach parteru i pierwszego piętra zachodniego skrzydła. 

Pałac Myślewicki

Rok Budowy: 1777
Projektant/budowniczy: Dominik Merlini

Jedna z ciekawszych budowli w stylu wczesnego klasycyzmu w historii sztuki polskiej, wzniesiona w latach 1774–1777 według projektu królewskiego architekta Dominika Merliniego. Budynek, początkowo założony na planie kwadratu, został następnie powiększony o boczne pawilony. Pawilony owe, połączone z głównym korpusem ćwierć kolistymi łącznikami, uzyskały formę piętrowych wieżyczek i – podobnie jak korpus główny – zwieńczone zostały blaszanymi dachami w stylu „chińskim”. Front budynku ozdobiła dużych rozmiarów nisza zamknięta konchą, przy drzwiach wejściowych stanęły kamienne figury Zefira i Flory dłuta Jakuba Monaldiego. W górnej partii trzykondygnacyjnej niszy umieszczono medalion z inicjałem księcia Józefa Poniatowskiego, bratanka Stanisława Augusta, właściciela budynku od około 1779 roku. W XVIII wieku w Myślewicach znajdowały się m.in. pokoje mieszkalne generała Andrzeja Mokronowskiego i szambelana Franciszka Woyny. W następnym stuleciu urządzono tu kwatery dla generałów okolicznych pułków rosyjskich. W okresie międzywojennym pałac został przeznaczony na cele państwowe, zajmowany był kolejno przez komendanta Warszawy Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego i wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. W latach powojennych (1946–1980) w budynku mieściły się apartamenty gościnne Urzędu Rady Ministrów (zatrzymywali się tutaj m.in. premier Indii Indira Ghandi czy wiceprezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon). W latach 1958–1972 odbywały się tu poufne rozmowy chińsko-amerykańskie na szczeblu ambasadorów, które w przyszłości zaowocowały nawiązaniem stosunków dyplomatycznych między CHRL i USA. Od 1980 roku Pałac Myślewicki należy do zabytkowego zespołu Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie.

Budynek nie uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Zachował zarówno dawny wygląd elewacji, jak i XVIII-wieczny wystrój malarski. W sieni i klatce schodowej ocalały oryginalne polichromie czeskiego malarza Antoniego Herliczki, przedstawiające iluzyjnie malowane płyciny z motywem elementów dawnego uzbrojenia. W jadalni na parterze zachowały się weduty miast włoskich – Widok Zamku i Mostu świętego Anioła w Rzymie, Widok papieskiej willi Piusa VI w Watykanie oraz dwa Widoki Placu świętego Marka w Wenecji – wykonane w technice al secco (na suchym tynku) przez nadwornego malarza Stanisława Augusta, Jana Bogumiła Plerscha. W dawnej Łazience przetrwał oryginalny plafon Plerscha, Zefir i Flora – jedyne takie malowidło artysty zachowane do dzisiaj we wnętrzu pałacowym w Warszawie. W Pokoju Krajobrazowym na parterze, mieszczącym się w zachodnim skrzydle budynku, ocalał zespół ośmiu rokokowych widoków z antycznymi ruinami na tle włoskiego krajobrazu, stworzonych przez Herliczkę.

Na dwóch ekspozycyjnych kondygnacjach rozmieszczono współcześnie pokaźną grupę wartościowych dzieł sztuki – obrazów, rzeźb, zespołów meblowych i obiektów rzemiosła artystycznego, datowanych w większości na koniec XVIII i początek XIX wieku. Na specjalną uwagę zasługuje pochodząca z Francji damska biblioteczka podróżna, zawierająca 210 miniaturowych woluminów oprawnych w skórę. Na trzon księgozbioru składa się seria Bibliothèque Universelle des Dames, wychodząca w Paryżu w latach 1785–1792, którą uzupełniają woluminy literatury francuskiej, m.in. dzieła Rousseau, Marmontela i Rabelais’go. Unikatowy charakter ma również, wyprodukowany w 1790 roku przez Adama Beyera w londyńskim Soho, pięciooktawowy fortepian (piano carré). Instrument ten zrewolucjonizował rynek fortepianowy epoki. W sypialni na pierwszym piętrze, pomieszczeniu upamiętniającym osobę księcia Józefa Poniatowskiego i jego udział w kampanii napoleońskiej, wisi portret militarny księcia, przedstawiający go w mundurze marszałka Francji z Gwiazdą Legii Honorowej i Gwiazdą Orderu Virtuti Militari (replika z Józefa Grassiego), eksponowana jest tu także Śmierć księcia Józefa Poniatowskiego w nurtach Elstery namalowana przez Marcina Zaleskiego w 1820 roku według sztychu Philippe’a Louisa Debucourta. Dopełnieniem tematycznego wątku jest marmurowe popiersie cesarza Napoleona I Bonaparte dłuta Josepha Chinarda z około 1808 roku oraz mahoniowa szkatułka zdobiona plakietką, na której wyryto nazwiska zasłużonych Polaków – żołnierzy Napoleona. W obszernej sali wschodniego skrzydła pierwszego piętra, zwanej dzisiaj Pokojem Konferencyjnym, zgromadzona została grupa obrazów szkół północnych z wieku XVII, pędzla m.in. Jana van Goyena, Jana van der Meera i Bonaventury Peetersa. Nad kominkiem zawisł w sali Portret Stanisława Augusta w mundurze generalskim pędzla Marcella Bacciarellego. W salonie, usytuowanym w korpusie głównym tej samej kondygnacji, wśród obrazów eksponuje się m.in. dzieła Bernarda Belotta, Antoine’a Pesne’a oraz Rosy da Tivoli, można też oglądać XVIII-wieczne Popiersie Faustyny Młodszej (żony cesarza Marka Aureliusza), odkute w marmurze, pochodzące z dawnych zbiorów królewskich. Ze zbiorów monarchy wywodzą się również: ozdobiona reliefem monumentalna waza marmurowa, wykonana na podstawie oryginału znajdującego się w Muzeach Watykańskich, a dalej – komplet mebli rokokowych, foteli i krzeseł, całość ulokowana w dawnej jadalni na parterze, oraz cztery gipsowe popiersia portretowe osób z otoczenia Augusta II i Stanisława Augusta, wykonane według projektu André Le Bruna i umieszczone w niszach altany.

Z belwederku Pałacu Myślewickiego, pełniącego funkcję tarasu widokowego, otwiera się wspaniały widok na rozległy krajobraz królewskiego parku, jednego z najpiękniejszych w Europie.

PAWILONY

Dom Narutowicza

Na tyłach Stajni i Wozowni stoi niewielki budynek zwany Domem Narutowicza, jako że mieszkał w nim Gabriel Narutowicz, pierwszy prezydent Rzeczypospolitej Polski (zamordowany w 1922 roku), co upamiętnia tablica wmurowana w ścianę budynku. Budynek powstał w latach trzydziestych XIX wieku i przeznaczony był zapewne na mieszkania dla kantonistów lub wyższych wojskowych. Jest jednopiętrowy, w fasadzie ozdobiony okrągłymi płycinami, zaś od tyłu zawiera wydatny, trójbocznie zamknięty ryzalit. Sprawia wrażenie budynku willowego. Nieznany jest autor projektu, może był nim Józef Boretti lub Andrzej Gołoński. Dziś mieści się tu przedszkole.

Ermitaż

Mały pawilon ogrodowy wybudowany na polecenie marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego pod koniec XVII w., prawdopodobnie według projektu Tylmana z Gameren. Ermitaż usytuowany na terenie dawnego Zwierzyńca poniżej Zamku Ujazdowskiego, wśród leśnego gąszczu, miał służyć jako samotnia i miejsce zadumy, dalekie od ceremoniału dworskiego. 

W początkach panowania Stanisława Augusta pawilon strawił pożar. Po odbudowie, według projektu Domenica Merliniego, na zaproszenie króla w Ermitażu zamieszkała jego przyjaciółka, znana kabalarka Henrietta Lhullier. 

Wnętrze składało się z szeregu niewielkich, wygodnie rozplanowanych pokoi rozmieszczonych wokół centralnego korytarzyka. Wnętrza dekorowane były niezachowanymi do dziś malowidłami przedstawiajacymi wici kwiatowe tworzące kwietne ramy do prezentacji obrazów. Podobne rozwiązanie można podziwiać na pierwszym piętrze Białego Domku. Elewacja wejściowa pozbawiona okien w czasach Stanisława Augusta dekorowana była malowidłami. 

Koszary Inwalidów

Poza Domem Narutowicza w kierunku południowym stoi budynek Koszar Inwalidów, wzniesiony w latach 1826 – 1828. Jest to prosty, klasycystyczny budynek, wzniesiony na planie prostokąta. Jedyną ozdobą elewacji jest międzykondygnacyjna, płaska listwa. Autorstwo projektu architektonicznego przypisuje się Jakubowi Kubickiemu, ale ze względu na niezwykłą surowość należałoby może za jego tórcę uznać raczej Wilhelma Henryka Mintera, który wzniósł w pobliżu zabudowania koszar huzarów, ułanów i kirasjerów.

Budynek pierwotnie posiadał układ trzytraktowy, charakterystyczny dla rozwiązań hotelowych. W latach siedemdziesiątych XX wieku wnętrza budynku zostały całkowicie przekształcone. Uzyskały one układ dwutraktowy. Urządzono w nich Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa. Sale wypełniają eksponaty przyrodnicze – wystawa wypchanych zwierząt występujących na terenie Polski.

Nowa Pomarańczarnia

Rok Budowy: 1860
Projektant/budowniczy: Adam Adolf Loeve i Józef Orłowski

Zbudowana w 1860 roku według projektu Adama Adolfa Loeve i Józefa Orłowskiego wchodziła niegdyś w skład Ogrodu Belwederskiego. Zasadnicza część budynku składała się z wydłużonej sali, przeszklonej od strony południowej. W części środkowej dach otrzymał położoną poprzecznie kolebkę otwartą na obie strony półrozetami o odlanych w żeliwie szprosach. W elewacji południowej podział pomiędzy oknami tworzą wysmukłe kolumienki żeliwne. Monotonną powierzchnię ścienną rozbija bogatsza część środkowa, składająca się z dwóch oddzielnych segmentów pełnego muru, z oknami prostokątnymi niżej i okrągłym wyżej. Obecnie w budynku mieści się restauracja „Belvedere”.

Stajnia Kubickiego i Wozownia

Rok Budowy: 1826
Projektant/budowniczy: Jakub Kubicki

Wzniesiona w latach 1825 – 1826 według projektu Jakuba Kubickiego na planie prostokątnej podkowy. Partia środkowa, dwukondygnacyjna, przeznaczona była na mieszkania służbowe. Dzisiaj, w części budynku zajmowanej przez Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa eksponowane są dawne powozy.

Stara Kordegarda

Rok Budowy: 1792
Projektant/budowniczy: Jan Christian Kamsetzer

Nad brzegiem północnego stawu stoi Stara Kordegarda, w której za czasów Stanisława Augusta stacjonowała straż królewska. Wystawiono ją w l. 1791-1792 według projektu Jana Christiana Kamsetzera. Fasada budynku, skierowana w stronę stawu, ozdobiona jest kamienną kolumnadą dorycką. Pawilon prezentuje się majestatycznie, wiążąc się architektonicznie z północną fasadą Pałacu na Wyspie. Dziś Stara Kordegarda przeznaczona jest na zajęcia edukacyjne i wystawy czasowe. 

Świątynia Egipska

Pawilon osadzony na wale (będącym jedyną pozostałością dawnych okopów Lubomirskiego z 1771 roku, opasujących niegdyś Warszawę). Dach pawilonu pełnił funkcję mostu, stąd zwano go również Mostem Egipskim. Pierwotnie na szczycie mostu ustawiony był wysoki drewniany obelisk pokryty czerwonymi hieroglifami. Zasadnicza część pawilonu – oszklona sala figarni – usytuowana była od strony południowej i już dawno nie istnieje. Budynek powstał zapewne około 1820 roku i był najprawdopodobniej projektowany przez Jakuba Kubickiego.

Świątynia Sybilli

Rok Budowy: 1822
Projektant/budowniczy: Jakub Kubicki

Nad sadzawką u stóp Belwederu stoi Świątynia Sybilli, zwana niegdyś Świątynią Diany. Wzniesiono ją około 1822 roku, zapewne według projektu Jakuba Kubickiego. Ta drewniana budowla na planie prostokąta, otoczona jońską kolumnadą, nawiązuje do klasycznej architektury starożytnej Grecji. Po obu stronach portalu ustawiono odlane w żeliwie lwy.

We wnętrzu świątyni znajduje się salka oświetlona umieszczonymi w ścianach bocznych prostokątnymi oknami. Pomieszczenie to zdobią malowidła o motywach kwiatów i owoców, których wykonawcą był prawdopodobnie Adam Byczkowski.

Wodozbiór

Usytuowany nieopodal wejścia do ogrodu przy Starej Pomarańczarni pamięta jeszcze czasy Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. W tymże miejscu gromadzono do zbiornika wodę, spływającą z okolicznych źródeł, aby następnie odprowadzić ją drewnianymi rurami do Łaźni i fontanny, znajdującej się przed nią na tarasie. W roku 1777 zbiornik uzyskał architektoniczną obudowę założoną na planie koła. Wyposażono go w pokoiki otwierające się na maleńki dziedziniec. Na zewnątrz pozostał jednak nietynkowany. Ze względu na kształt nazwano go wówczas Okrąglakiem.

W 1827 roku budynek otrzymał nową fasadę według projektu Christiana Piotra Aignera. Dodano mu dwukolumnowy portyk, a ściany otynkowano w płyty rustyki i zwieńczono gzymsem z motywem wolich czaszek, co upodobniło go do grobowca rzymskiego Cecylii Metelli przy Via Appia pod Rzymem. W małym dziedzińcu znajduje się studnia, z której wypływa źródlana woda, lecz już nie do pałacu, tylko do kanału odprowadzającego ją do północnego stawu.

INNE OBIEKTY

Belweder

Rok Budowy: 1660

W miejscu obecnego Belwederu około 1660 r. Krzysztof Zygmunt Pac wzniósł dla swej małżonki nieduży pałac, który ze względu na piękny widok nazwano Belwederem.

W latach 30. XVIII w. stary budynek powiększono według projektu Józefa Fontany. Stanisław August przeznaczył go na słynną manufakturę fajansów.

W l. 1819-1822 barokowy budynek został przekształcony w duchu klasycyzmu przez Kubickiego na rezydencję wielkiego księcia Konstantego. Do korpusu głównego dodano monumentalne portyki, zaś parterowe skrzydła załamano pod kątem prostym. We wnętrzu zachowały się elementy jego oryginalnego wystroju (zwłaszcza Sala Niebieska, zwana dziś Pompejańską, i Pokój Bawialny). Ocalało również wiele mebli i innych zabytkowych przedmiotów. Obecnie Belweder jest siedzibą Prezydenta RP. 

Dawna Oberża

Przy wjeździe do Łazienek od strony ul. Myśliwieckiej stoi piętrowy budynek – to dawna oberża, zwana Austerią. Budynek powstał zapewne w początkach l. 70. XVIII w. W 2. pół. XIX w. został podwyższony, co zmieniło całkowicie jego dawny dworkowy charakter.

Dawny Pawilon Szpitala Ujazdowskiego

Rok Budowy: 1905

Pawilon powstał w 1905 r. z przeznaczeniem na oddział chirurgiczny kadry oficerskiej. Powstanie Warszawskie zapisało dramatyczną kartę w dziejach Szpitala Ujazdowskiego. Ostrzeliwany przez Niemców udzielał pomocy medycznej powstańcom, ludności cywilnej i jeńcom. W 2004 r. pawilon przekazany został Instytutowi Teatralnemu im. Zbigniewa Raszewskiego. 

Most i Brama Chińska

Rok Budowy: 1779
Projektant/budowniczy: Jan Krystian Kamsetzer

„Egzotyzm końca XVIII wieku był orientalizmem, ze sztuki zaś Wschodu znano prawie wyłącznie i interesowano się powszechnie sztuką chińską.” W. Tatarkiewicz

Budowla wzniesiona w latach 1779-80 na skrzyżowaniu Promenady Królewskiej i gościńca biegnącego z Warszawy do Sielc i Wilanowa nazwanego następnie Aleją Chińską, rozebrana prawdopodobnie w roku 1823.

Most i Brama Chińska znajdowały się pomiędzy Pałacem na Wyspie a Białym Domem. W miejscu skrzyżowania dróg przerzucono dwa identyczne równoległe mosty chińskie, dołem jak pod bramą przejeżdżały powozy, na górny poziom prowadziły schodki z obu stron tak że można było przejść ponad Aleją Chińską. Górne pomosty mostków chińskich połączone były ponad Bramą łącznikiem tworząc platformę, rodzaj altany krytej dachem Chińskim z której rozciągał się widok na Pałac na Wyspę, Biały Domek oraz Pomarańczarnię, także, znacznie mniej porośnięte  w tamtych czasach drzewostanem, Ogrody łazienkowskie.

Od strony południowej Brama Chińska  zlokalizowana była obok poprowadzonego pomiędzy Białym Domem a Pałacem na Wyspie Kanałem, obecnie nieistniejącym. Lokalizacja oraz otoczenie Mostu i bramy chińskiej znane są z planów pochodzących z przełomu XVIII i XIX w.

Most i Brama Chińska znajdowały się pomiędzy Pałacem na Wyspie a Białym Domem. W miejscu skrzyżowania dróg przerzucono dwa identyczne równoległe mosty chińskie, dołem jak pod bramą przejeżdżały powozy, na górny poziom prowadziły schodki z obu stron tak że można było przejść ponad Aleją Chińską. Górne pomosty mostków chińskich połączone były ponad Bramą łącznikiem tworząc platformę, rodzaj altany krytej dachem Chińskim z której rozciągał się widok na Pałac na Wyspę, Biały Domek oraz Pomarańczarnię, także, znacznie mniej porośnięte  w tamtych czasach drzewostanem, Ogrody łazienkowskie.

Od strony południowej Brama Chińska  zlokalizowana była obok poprowadzonego pomiędzy Białym Domem a Pałacem na Wyspie Kanałem, obecnie nieistniejącym. Lokalizacja oraz otoczenie Mostu i bramy chińskiej znane są z planów pochodzących z przełomu XVIII i XIX w.

Nowa Kordegarda

Rok Budowy: 1780

Budynkiem położonym najbliżej Pałacu od strony zachodniej jest Nowa Kordegarda. Obiekt ten wzniesiony w l. 1779-1780. służył innym celom, niż wskazywałaby na to obecna nazwa, i inny miał wygląd.

Początkowo był to pawilon rozrywkowy, zwany Trou-Madame. Budynek był murowany, parterowy, utrzymany w stylu chińskim. Ściany z zewnątrz i we wnętrzu malowane były w krajobrazy. Twórcą budynku był zapewne Dominik Merlini, a dekoratorem Jan Bogumił Plersch. Oni też w 1782 r. adaptowali go na teatr dworski zwany Teatrem Małym. 

W 1830 r. Jakub Kubicki dokonał generalnej przebudowy obiektu na kordegardę w duchu klasycyzmu. Między dostawione od wschodu segmenty architekt wprowadził kolumny. Obecnie mieści się tu kawiarnia, która przyjęła XVIII-wieczną nazwę „Trou-Madame”. 

Obserwatorium Astronomiczne UW

Rok Budowy: 1824
Projektant/budowniczy: Michał Kado, Chrystian Piotr Aigner, Hilary Szpilowski

W obrębie Ogrodu Botanicznego stoi gmach Obserwatorium Astronomicznego, zaprojektowany przez Michała Kado, Chrystiana Piotra Aignera i Hilarego Szpilowskiego w 1824 r., w stylu klasycyzmu. 

Zamek Ujazdowski

Rok Budowy: 1624

Zamek Ujazdowski wzniesiony został w 1624 r. przez króla Zygmunta III Wazę. Budowla piętrowa, z niegdyś czworobocznym krużgankowym dziedzińcem i narożnymi wieżami utrzymana jest w stylu późnego renesansu.

W 2. poł. XVIII w. zamek należał do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, od którego potomków odkupił go w 1764 r. Stanisław August. Ten ostatni rozpoczął przebudowę obiektu na rezydencję, ale po kilkuletnich zabiegach zaniechał dalszych w tym kierunku działań i w 1784 r. przekazał budowlę wojsku. Architekt Stanisław Zawadzki przebudował ją w duchu klasycyzmu.

W XIX w. przeznaczono Zamek na szpital wojskowy. Podczas ostatniej wojny spłonął, a wypalone mury rozebrano w 1954 r. Obecna budowla jest rekonstrukcją, nawiązującą kształtem do zamku wazowskiego. Oryginalne są tylko podziemia. Projektantem odbudowy zamku był prof. Piotr Biegański. Po zakończeniu prac budowlanych w 1985 r. Zamek Ujazdowski przeznaczony został na siedzibę Centrum Sztuki Współczesnej.

Amfiteatr

Rok Budowy: 1770
Projektant/budowniczy: Jan Christian Kamsetzer

Letni teatr usytuowany nad brzegiem stawu południowego powstał w 1790 r. według projektu nadwornego architekta Jana Christiana Kamsetzera. Półkolista widownia zbudowana została wedle wzoru antycznego amfiteatru. Naprzeciw niej znajduje się położona na wyspie scena ze stałą dekoracją w postaci starożytnych ruin. 

Inspiracją Kamsetzera przy projektowaniu widowni stały się popularne w Europie grafiki ukazujace architekturę odkrytego w 1709 r. Herkulanum. Motyw ruin, które zdobią scenę, zaczerpnął zaś z Forum Romanum, które zwiedzał podczas podróży po Włoszech. Oryginalnym rozwiązaniem jest wykorzystanie kanału wodnego oddzielającego scenę od widowni.

Działalność teatru zainaugurowana została 7 września 1791 r., w rocznicę elekcji Stanisława Augusta. Tego dnia wystawiony został balet historyczny „Kleopatra”.  

Na parterze Amfiteatru pomiędzy dwoma rzeźbami: Umierający gladiator i Umierająca Kleopatra (pierwotnie zdobiącymi taras przed Pałacem na Wyspie) znajduje się loża królewska, z której można było bezpośrednio zejść do wody. 

Attykę budowli wieńczyło szesnaście siedzących posągów najwybitniejszych dramaturgów świata – Ajschylosa, Eurypidesa, Sofoklesa, Arystotelesa, Menandra, Plauta, Tercjusza, Seneki, Szekspira, Calderona, Racine’a, Moliera, Metastasia, Lessinga, Trembeckiego i Niemcewicza, którym towarzyszyły dwie grupy rzeźbiarskie personifikujące Komedię i Tragedię. Oryginalne posągi, zaprojektowane przez królewskiego nadwornego architekta André Le Bruna, wykonane w technice narzutowej przez Tomasso Righiego, nie wytrzymały próby czasu. Zostały zastąpione w 1922 r. przez osiem posągów przedstawiających słynnych poetów, dość swobodnie nawiązujących do pierwowzoru.  

Pośród dekoracji sceny można odnaleźć posąg kobiecy przedstawiający Florę, wykonany zapewne według rysunku Kamsetzera przez Jana Dulta, i kamiennego lwa, dłuta Pincka, wyrzucającego z paszczy wodę, dostarczaną niegdyś z Wisły za pomocą maszyny hydraulicznej. 

Amfiteatr powstał w miejscu istniejącego od 1788 r. teatru ziemnego, przekrytego płóciennym dachem rozpinanym na drewnianych słupach. Scena, tak jak i dziś, znajdowała się na wyspie, a jej stałą dekorację stanowiła skalista grota. Autorem tego pierwszego założenia był prawdopodobnie również Kamsetzer.

RZEŹBY

Źródło południowe W południowej części Łazienek, w pobliżu Świątyni Egipskiej znajduje się źródło w postaci postumentu ozdobionego brązową maską lwa oraz na szczycie - motywem kuli opasanej wężem. Przed postumentem ustawiona jest kamienna misa.

Alegoria Wody Postać kobieca z naczyniem, z którego wylewa się woda, znajduje się w pobliżu wejścia na taras przy Pałacu na Wyspie. Wykonana była w latach siedemdziesiątych XVIII w. - zapewne w warsztacie królewskim - na wzór znanej rzeźby Falconeta.

Bachantka Rok Budowy: 1776 Projektant/budowniczy: André Le Brun Na tle cofniętych partii fasady Pałacu na Wyspie stanęły marmurowe rzeźby: Tańczący Satyr (kopia rzeźby antycznej) i Bachantka – wykonane przez Le Bruna w 1776 roku w Rzymie.

Bug Rok Budowy: 1885 Projektant/budowniczy: Ludwik Kaufman W narożach tarasu znajdują się dwie klasycystyczne rzeźby, symbolizujące rzeki polskie: Bug i Wisłę, wykonane przez Ludwika Kaufmana i ustawione tu w 1885 roku na miejscu poprzednich o podobnej tematyce.

Herkules Na okrągłym placyku, na północ od Białego Domu, stoi kamienny posąg Herkulesa. Ta osiemnastowieczna rzeźba, pozbawiona głowy, do niedawna była ukryta w krzakach w innej części ogrodu. Rekonstrukcji głowy dokonał artysta rzeźbiarz Wiesław Winkler.

Hermafrodyta Na tarasie południowym, ozdobionym pośrodku okrągłą fontanną, symetrycznie ustawione są dwie grupy rzeźbiarskie - Nimfa chwytająca winne grono z ręki Satyra i Hermafrodyta odtrącający nimfę wodną Salmacydę. Te, jeszcze barokowe, rzeźby wykonane zostały przez królewskich artystów zapewne w początkach lat 70. XVIII w.

Jutrzenka Projektant/budowniczy: Zofia Trzcińska-Kamińska W południowej części Łazienek stoi marmurowa rzeźba - dzieło Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. Przedstawia ona Jutrzenkę ukazaną tu jako nagą młodą dziewczynę. Rzeźbę, stojącą na postumencie pośrodku okrągłego basenu wodnego, umieszczono w Łazienkach w latach 30. XX w.

Kartusz herbowy Stanisława Augusta Przy wejściu do Łazienek na wprost Ermitażu ustawiony został w ostatnich latach wielki kamienny kartusz z herbem króla na tle herbu Rzeczpospolitej. Nieznane jest pochodzenie obiektu, znalezionego wśród powojennych lapidarialnych szczątków kamiennych rzeźb. Pochodzi on może z Zamku Ujazdowskiego albo z budynku Szkoły Rycerskiej.

Kolumna z datą 1262 Na cokole widnieje data 1262 – to pierwsza historyczna data potwierdzona dokumentem, otwierająca historię Warszawy. Wtedy to istniejący gród książąt mazowieckich w Jazdowie został zdobyty przez plemiona litewskie, a książę Ziemowit I, obrońca grodu, zabity.

Taras skarpy nad Starą Pomarańczarnią, gdzie ustawiono kolumnę, jest najbardziej prawdopodobnym miejscem istnienia grodu.

Neptun Całopostaciowa rzeźba boga mórz, w koncepcji króla Stanisława Augusta, miała stanąć przy kaskadzie wodnej i być koronującym akcentem perspektywy oglądanej z okien Pałacu na Wyspie.

Z projektu zachowało się jedynie gipsowe popiersie Neptuna, którego kopia wykonana w kamieniu została umieszczona wśród bluszczu w pobliżu wodospadu.

Pies To odlew znanej rzeźby Czesława Makowskiego z 1903 r. umieszczonej na grobie Adolfa Dygasińskiego na Cmentarzu Powązkowskim. Rzeźba ta w Łazienkach oznacza miejsce pochówku psów strażniczych tutejszego muzeum.

Rzeźby przy Starej Pomarańczarni Przed budynkiem Starej Pomarańczarni, od strony południowej, znajduje się prostokątny ogród z rzeźbami, wyodrębniony grubym murem ogrodzenia, w którego narożach stoją kamienne, ozdobne wazony, wykonane w pracowni królewskiej. Wejścia strzegą dwa lwy. Ten ogród o układzie geometrycznym stanowi galerię rzeźby na wolnym powietrzu. 

Obecnie znajdują się tu popiersia cezarów rzymskich: Hadriana, Kaliguli, Wespazjana, Witeliusza, Tyberiusza, Juliusza Cezara, Pompejusza i Trajana. Wykonane przez Pincka, do ostatniej wojny zdobiły galerie kolumnowe Pałacu na Wyspie. 

Przy wejściu na schody prowadzące do Pomarańczarni stoją Apollo i Wenus. Wykonane w pracowni królewskiej w początkach lat 70. XVIII w., zdobiły taras Pałacu na Wyspie. Do tego samego zespołu należą także figury Fauna z koźlęciem i Bachusa. Przed kilkunastu laty przybyły tu rzeźby symbolizujące Wisłę i Bug, wykonane przez Righiego i zdobiące w czasach króla naroża tarasu południowego Pałacu na Wyspie. Ogród uzupełniają jeszcze dwa sfinksy marmurowe i osiem marmurowych wazonów. 

Od strony skarpy stoi postać Satyra. Tę kamienną rzeźbę wykonał niezidentyfikowany rzeźbiarz około 1930 r.

Rzeźby Satyrów W pobliżu Pałacu na Wyspie, przy wejściu na taras, ustawione są cztery rzeźby siedzących Satyrów, podtrzymujących latarnie, wykonane zapewne przez Jana Jerzego Plerscha. W pierwszych latach rządów Stanisława Augusta umieszczone były na północnym tarasie Łaźni.

Przy alei prowadzącej do Amfiteatru siedzi postać piątego Satyra. Ten, ocalały z następnej grupy czterech rzeźb stojących pierwotnie na tarasie wyspy po obu stronach Łazienki, wykonany został w 1784 r. zapewne przez rzeźbiarza nazwiskiem Giacomo Contieri, który znany jest jako współpracownik André Le Bruna.

Tankred i Klorynda Grupa rzeźbiarska zamówiona przez Stanisława Augusta we Włoszech, wykonana prawdopodobnie przez Francesco Lazzariniego, ustawiona została w parku łazienkowskim około 1791 r. Przedstawia postacie z poematu Torquato Tasso Jerozolima wyzwolona. Stanowiła przykład najnowszych trendów romantycznych w rzeźbie. Prezentując uniwersalny temat tragicznej miłości, sięgnięto tu nie do wątków mitologii antycznej, lecz do tradycji średniowieczno-renesansowej.

Obecnie prezentowana jest współczesna kopia – oryginał znajduje się w Puławach.

Tańczący Satyr Rok Budowy: 1776 Projektant/budowniczy: André Le Brun Na tle cofniętych partii fasady Pałacu na Wyspie stanęły marmurowe rzeźby: Tańczący Satyr (kopia rzeźby antycznej) i Bachantka – wykonane przez André Le Bruna w 1776 r. w Rzymie.

Wisła Rok Budowy: 1885 Projektant/budowniczy: Ludwik Kaufman W narożach tarasu znajdują się dwie klasycystyczne rzeźby, symbolizujące rzeki polskie: Bug i Wisłę, wykonane przez Ludwika Kaufmana i ustawione tu w 1885 roku na miejscu poprzednich o podobnej tematyce.

Zegary słoneczne Pierwszy zegar słoneczny, wykonany z marmuru kararyjskiego, stoi przy fontannie na tarasie pałacowym. Na jego blacie wypisany jest monogram Stanisława Augusta i data: 1788 r.

Drugi zegar, ustawiony przy południowej elewacji Białego Domku w 1778 r., ma postać siedzącego satyra dźwigającego tarczę. Rzeźbę wykonano w warsztacie André Le Bruna.

Trzeci zegar znajduje się na skarpie ponad gmachem Starej Pomarańczarni. Umieszczony jest na nierównej powierzchni granitowego głazu znalezionego przy zakładaniu Ogrodu Botanicznego. Zegar ten w 1828 r. wyrysował prof. Wojciech Jastrzębowski za pomocą wynalezionego przez siebie przyrządu.

POMNIKI

Cyprian Kamil Norwid Pierwszy w Warszawie pomnik poety, odsłonięty w 2006 r. z okazji 185-tej rocznicy urodzin.
Pomnik jest repliką rzeźby Julii Keilowej.

Eugeniusz Kwiatkowski Popiersie premiera odsłonięto w 2002 r. z okazji ustanowienia Uchwałą Sejmu roku Eugeniusza Kwiatkowskiego, w 80 -tą rocznicę ustawy o budowie Gdyni i 65-tą rocznicę uchwały o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Eugeniusz Kwiatkowski w okresie międzywojennym mieszkał przez pewien czas w Pałacu Myślewickim.

Henryk Sienkiewicz Odsłonięty 5 maja 2000 r. bardzo dobrze wpisuje się w układ przestrzenny parku łazienkowskiego. Pomnik jest darem dla miasta Warszawy Państwa Janiny i Zbigniewa Porczyńskich zrealizowanym przez uznanego artystę rzeźbiarza prof. Gustawa Zemłę.

Ignacy Jan Paderewski Rzeźba autorstwa Alfonsa Karnego ustawiona przy Podchorążówce, której Ignacy Jan Paderewski jest patronem.

Jan Leon Hipolit Kozietulski Popiersie bohatera spod Somosierry ustawiono w sąsiedztwie Pałacu Myślewickiego po drugiej wojnie światowej. Pomnik autorstwa Stanisława Jackowskigo, wykonany był dla Pułku Szwoleżerów Mazowieckich w Suwałkach w 1930 roku. W czasie wojny Niemcy wywieźli popiersie i jego losy są nieznane, aż do czasu, pojawienia się na terenie Łazienek. Po 2000 roku, oryginał wrócił do Suwałk a na jego miejscu stanął współczesny odlew z brązu.

Józef Bem Popiersie przeniesiono z terenu znajdującej się w pobliżu Łazienek Nadwiślańskiej Jednostki Wojskowej w 2004r.

Maurycy Mochnacki W południowej części ogrodu, w pobliżu Świątyni Egipskiej na małym pagórku, ustawiony jest czworościenny postument marmurowy, na którym pierwotnie, około 1822 r., umieszczono nie istniejące dzisiaj popiersie cara Rosji, Aleksandra I.

W 2000 roku na oryginalnym postumencie postawiono popiersie Maurycego Mochnackiego, który po upadku powstania listopadowego, był internowany i zmuszony do ciężkich prac na terenie ogrodu Belwedreskiego. Autorem pomnika jest Wiesław Winkler.

Piotr Wysocki W pobliżu gmachu Wielkiej Oficyny - Podchorążówki, gdzie wykładał Piotr Wysocki i gdzie zaczął się pod jego wodzą zryw narodowy 1830 r., stoi na granitowym postumencie brązowe popiersie przywódcy sprzysiężonych wykonane w 1893 r. przez rzeźbiarza Aleksandra Żurakowskiego. Rzeźba ta przed ostatnią wojną stała na terenie koszar w Ostrowii Mazowieckiej. W czasie wojny zaginęła i odkryta została dopiero w 1979 r. w podziemnej grocie na tyłach Muzeum Narodowego. Przez pewien czas eksponowano ją w ogrodzie Muzeum Wojska Polskiego, skąd została przeniesiona na obecne miejsce w Łazienkach.

Daty na cokole 1830, 1930 - upamiętniają rozpoczęcie powstania listopadowego oraz rok odsłonięcia pomnika.

Pomnik Fryderyka Chopina Dzieło Wacława Szymanowskiego, wystawiony na obecnym miejscu w 1927 r. Projekt nagrodzony w 1909 r., lecz dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości mógł zostać zrealizowany. Utrzymany w stylu secesji, odznacza się malarską ekspresją.
Był pierwszym pomnikiem zniszczonym przez hitlerowców w 1940 r. - pociętym na kawałki i wysłanym do hut. Obecna rekonstrukcja została odsłonięta w 1958 r. Nieodłączną częścią pomnika stał się również okrągły basen wodny z czerwonego piaskowca a także oddalone nieco tło naturalnej zieleni. W sezonie letnim w każdą niedzielę odbywają się tu bezpłatne koncerty na wolnym powietrzu.

Pomnik Jana III Sobieskiego Zaprojektowany przez Andrzeja Le Bruna, wykonany przez Franciszka Pincka. Za wzór posłużył tu barokowy pomnik Sobieskiego stojący w Wilanowie. Uroczyste odsłonięcie nastąpiło 14 września 1788 r., w 105 rocznicę odsieczy wiedeńskiej. Usytuowany na trójarkadowym moście zamyka perspektywę widokową z Pałacu Na Wyspie.
Pomnik łazienkowski wykonano z bloku kamiennego sprowadzonego z Szydłowca, przygotowanego jeszcze w czasach Sobieskiego do dalszej obróbki.

Stanisław August W pobliżu Pałacu Na Wyspie w kierunku północno-zachodnim na niewielkim wzniesieniu stoi marmurowy postument, a na nim umieszczone jest brązowe popiersie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, będące odlewem rzeźby wykonanej przez Andrzeja Le Bruna. Na cokole znajduje się napis: Królowi Stanisławowi Augustowi w podzięce za Łazienki 8.V.1992 r.

Warto nadmienić, że w tym miejscu król zamierzał wystawić mauzoleum grobowe poświęcone swoim rodzicom i sobie. Garść ziemi z krypty w Wołczynie, gdzie przed wojną przechowywana była trumna z prochami królewskimi, znajduje się pod pomnikiem

Stanisław Wyspiański

Popiersie przedstawiające autora „Nocy Listopadowej” – której akcja odbywa się między innymi w Łazienkach - wystawiono w pobliżu Amfiteatru w 2004 r. Inicjatorem był człowiek teatru, aktor Janusz Zakrzeński. Pomnik jest repliką rzeźby Apolinarego Głowińskiego.