Łazienki, jak każdy chyba wie - znajdują się w Warszawie, a kiedyś były częścią Ujazdowa. Łazienki - to przede wszystkim ucieleśnienie nowej koncepcji rezydencji podmiejskiej. Jej cechą jest nie tylko połączenie architektury z ogrodem - jako wyraz silnego zespolenia człowieka z naturą. Ważne jest przede wszystkim operowanie architekturą o niewielkich rozmiarach, niemal zminiaturyzowaną, rozdzieloną na szereg pawilonów, które pełniły różne funkcje - nie tylko mieszkalne i które były rozmieszczone dość swobodnie w rozległej przestrzeni ogrodowo-parkowej. Przestrzeń ta organizowana była za pomocą wody - sadzawek, kanałów, krętych ścieżek i prostych wytyczonych perspektyw alei, wiązanych wiaduktami, mostkami, chińskimi kioskami, z rzeźbami i pomnikami.
SLAJDY
Główne, najważniejsze obiekty założenia, o których będę mówiła to:
Pałac Ujazdowski
Biały Dom
Pałac Myślewicki
Ermitaż
Wodozbiór
Teatr w Pomarańczarni
Pomnik Jana III Sobieskiego
Amfiteatr
Pałac na Wyspie
Nowa Kordegada
Stara Kordegada
Podchorążówka
Belweder
SLAJD.
Tak więc centrum założenia stanowi Pałac Na Wodzie, otoczony dwiema wydłużonymi sadzawkami, tę od strony północnej zamykał most z pomnikiem Jana III Sobieskiego, od strony południowej - Amfiteatr ze sceną na wodzie. Poprzeczna oś pałacu, przedłużona na zachód tzw. Promenadą Królewską, trafia na Biały Domek, a w kierunku wschodnim - w przybliżeniu - na pałac Myślewicki. Nie było to założenie regularne, symetryczno-osiowe, przewagę miały płynne linie alejek i ścieżek, które stanowiły miejsce spacerów, dróżki łączyły poszczególne pawilony, otwierające zmienne perspektywy parku. Było to założenie w modnym stylu angielskim.
SLAJD.
Głównym obiektem, od którego wszystko się zaczęło był Zamek Ujazdowski - znajduje się on na miejscu dawnej osady Jazdów. W połowie XVI wieku do zamku wprowadziła się królowa Bona Sforza, a w pierwszej połowie XVII Zygmunt III Waza, po przeniesieniu stolicy do Warszawy rozbudował pałac i zrobił z niego rezydencję letnią. Po wycofaniu się Szwedów w połowie XVII wieku zamek przeszedł na własność Lubomirskich, którzy do odbudowy zatrudnili Tylmana z Gameren. Rezydencja ujazdowska stwarzała możliwość swobodnego komponowania na wielkiej przestrzeni założenia architektoniczno-parkowego; takich możliwości nie stwarzał „miejski” zamek warszawski. Kolejna przebudowa miała miejsce z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przebudowa ta, prowadzona w latach 1766-1771 przez Fontanę, Merliniego i Moszyńskiego, przy udziale Stanisława Augusta, przerwana została w roku 1788, ponieważ król był niezadowolony z wyników. Większą uwagę poświęcono parkowi i znajdującym się tu budowlom. W ten sposób powstało założenie nazwane później Łazienkami. Z Zamkiem Ujazdowskim związany był tzw. Zwierzyniec - terenów przeznaczonych dawniej na polowania - czyli praktycznie cały teren, o którym mowa.
SLAJD.
Mimo, że Pałac na Wodzie powstał troszkę później niż niektóre budynki w parku, zdecydowałam się zacząć właśnie od tego obiektu, ponieważ jest najważniejszy.
Pałac Na Wodzie przebudowany został z dawnej Łazienki Lubomirskiego, wzniesionej przez Tylmana z Gameren w latach 1683-1689 - do dziś zachowane są niektóre wnętrza z dekoracją barokową - przedsionek, pokój Bachusa, pokój kąpielowy.
SLAJD.
W roku 1772 do Łazienki, przeznaczonej na mieszkanie dla króla, dobudowano taras północny i urządzono w stylu klasycystycznym niektóre wnętrza. W roku 1775 zbudowano ozdobne schody, prowadzące do otaczającej pałac od północy sadzawki, balustradę ozdobiły posągi starożytnych bóstw i satyrów. Następnie przystąpiono do pełniejszej przebudowy pałacu, nadbudowując piętro.
SLAJD.
Ale dopiero w roku 1784 Merlini dobudował fasadę południową - korzystając ze wzorów Neufforge'a - z wgłębnym, czterokolumnowym portykiem. Niewielkie rozmiary całości, delikatność form i ich artykulacji pozbawiły to dzieło tak znamiennej dla klasycyzmu powagi i surowości. Płaski dach z balustradą i figurami, otoczenie przez wodę i rozległy park decydowały o willowym, kameralnym, praktycznie intymnym charakterze budowli.
SLAJD.
W 1787 roku król Stanisław August postawił przed Merlinim i Kamsetzerem zadanie dalszej rozbudowy pałacu. Wiązało się to m.in. z zaprojektowaniem nowej elewacji pałacowej od strony północnej. Nowa elewacja pałacu charakteryzowała się większą prostotą, linearyzmem i kompozycyjną dyscypliną. Ściany rozczłonkowane zostały płaskimi pilastrami, przechodzącymi przez dwie kondygnacje, a część środkowa - zaakcentowana czterokolumnowym portykiem.
SLAJD.
W 1793 Kamsetzer połączył pałac kamiennymi mostkami o kolumnowych galeriach z pawilonami na stałym lądzie.
Wysoka sztuka Stanisława Augusta i jego architektów objawiła się tym, że mimo wszystkich zmian i przebudowy Łazienki pozostały harmonijną całością. Południowa fasada pałacu, wytworna i lekka kontrastuje z surowszą fasadą północną.
Wnętrza są swobodne, wolne od schematu.
SLAJD.
Najważniejszym chyba wnętrzem była Rotunda, o najbardziej monumentalnej - mimo małych rozmiarów - architekturze. Pierwotnie była centralną salą Łaźni Lubomirskiego, o ścianach bogato zdobionych stiukami, na środku której znajdował się basen z tryskającą fontanną. Dekoracje miały tworzyć wrażenie skalnej groty. Stanisław August postanowił przebudować ją w latach '90 XVIII wieku i przekształcić w panteon najważniejszych dla niego władców. W czterech niszach umieszczone zostały posągi królów Polski: Kazimierza Wielkiego, Zygmunta I, Stefana Batorego i Jana III Sobieskiego. Za wzór dobrych rządów postawione zostały też statuy trzech rzymskich cesarzy: Tytusa, Trajana i Marka Aureliusza.
SLAJD.
Pokój kąpielowy - pomieszczenie pochodzące jeszcze z XVII wieku. Dekoracja pokoju podporządkowana była jego przeznaczeniu. Na ścianach znalazły się zachowane do dziś barokowe płaskorzeźby nieznanego sztukatora.
SLAJD.
Wymienić trzeba Salę Jadalną (znaną m.in. ze słynnych obiadów czwartkowych), ukształtowaną przez Merliniego w latach 1772-1773, a powiększoną 9 lat później, kiedy ozdobiona została dekoracją stiukową. Części, o które sala została powiększona, wyodrębnione zostały przez zastosowanie ustawionych naprzeciwko siebie par kolumn, co dało optyczne skrócenie zbyt wydłużonego pomieszczenia. Kompozycja architektoniczna Sali była oszczędna, a wzbogacono ją subtelnie dobranym zestawieniem białych i czerwonych stiuków.
SLAJD.
Galeria Obrazów - powstała w czasie rozbudowy pałacu przez Merliniego w 1788 roku i urządzana była do 1793 przez Kamsetzera, z przeznaczeniem na królewską galerię obrazów, które zawieszone zostały gęsto, zajmując trzy ściany pomieszczenia. Wnętrze to, podobnie jak inne prace Kamsetzera, jest przykładem klasycyzmu dojrzalszego niż ten, który reprezentują dzieła Merliniego.
SLAJD.
Sala Salomona - nazwa Sali pochodziła od cyklu malowideł poświęconych życiu króla Salomona. Autorem ich był Marceli Bacciarelli. Obrazy w tej sali, należące do najwybitniejszych osiągnięć autora, zostały spalone w 1944 roku. Malowidła te głosiły chwałę Stanisława Augusta, którego Bacciarelli przedstawił pod postacią króla Salomona.
SLAJD.
Gabinet Portretowy - Usytuowany w północnej części posiada najkorzystniejsze oświetlenie do prezentacji obrazów, stanowiących główną dekorację wnętrza.
SLAJD.
Sala Balowa - zbudowana została w roku 1788, a urządzona w 1793 przez Kamsetzera, salę dekorują liczne przedstawienia antyczne, zwłaszcza mitologiczne i alegoryczne, dotyczące m.in. żywiołów oraz czasu. Salę cechuje prostota kompozycyjna, harmonijne zestawienie elementów dekoracyjnych. Sala Balowa należy do najwybitniejszych przykładów architektury wnętrz dojrzałego klasycyzmu w Polsce. Przeznaczona była na przyjęcia i koncerty. Otoczona podwójną kolumnadą z belkowaniem, zwieńczona była wysoką, mieszczącą okna fasetą, nad którą rozpościerał się wielki plafon z obrazem Macciarellego „Rozwikłanie chaosu”. Między kolumnami, we wnękach, umieszczono lustra. Posągi w Sali jak Apollin (o twarzy Stanisława Augusta) i Minerwa (o twarzy Katarzyny II) są dziełami Le Bruna.
SLAJD.
Pałac Myślewicki - zaprojektowany prawdopodobnie przez Dominika Merliniego. Nie ma dokumentów, które o tym by świadczyły. Rozpoczęty w roku 1775, a ukończony w 1783. utrzymany w stylu wczesnego klasycyzmu. Oryginalną stroną jest nie tylko ćwierćkolisty zarys skrzydeł, ale i szczególny kształt dachu, nawiązujący do rozwiązań architektury chińskiej.
SLAJD.
Sala Jadalna - to typowe, regularne wnętrze klasycystyczne. Zachowała się oryginalna dekoracja malarska ścian - wykonana przez Jana Bogumiła Plerscha - przedstawiająca Most św. Michała w Rzymie, dwa widoki Placu św. Marka w Wenecji oraz Casino Piusa VI w Watykanie.
SLAJD.
Łazienka - jeden z nielicznych, zachowanych XVIII-wiecznych pokoi kąpielowych w Polsce z oryginalnym plafonem przedstawiającym Zefira i Florę, namalowanym również przez Jana Bogumiła Plerscha.
SLAJD.
Biały dom - również prawdopodobnie zaprojektowany przez Merliniego, i tak jak w przypadku Pałacu Myślewickiego - nie ma dokumentów, które by jednoznacznie określały, że to on był projektantem. Biały dom był pierwszym pawilonem wzniesionym przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w Łazienkach. Biały Dom, zbudowany w 1774 roku na planie kwadratu, ma identyczne elewacje o ścianach zdobionych rustyką zwieńczonych attyką i belwederkiem na dachu. Budynek nie uległ zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej, dzięki czemu stanowi oryginalną pamiątkę z czasów stanisławowskich.
SLAJD.
Zachowały się unikalne wnętrza z malowidłami groteskowymi w Sali Jadalnej i chińskimi tapetami z drugiej połowy XVIII wieku, które zdobią Bawialnię,
SLAJD.
zaś w Sypialni stoi autentyczne łoże królewskie. Oryginalny jest także ośmiokątny gabinet, którego ściany zdobione ręką Jana Bogumiła Plerscha imitują wnętrze altany.
SLAJD.
Ermitaż - prawdopodobnie zaprojektowany przez Merliniego. Jest to niewielki budynek na planie kwadratu, kryty mansardowym dachem, był dawną samotnią Stanisława Lubomirskiego. Spłonął w początkach panowania Stanisława Augusta. Został odbudowany według projektu Dominika Merliniego w latach siedemdziesiątych XVIII wieku, przetrwał do dziś.
SLAJD.
Wodozbiór - pamięta jeszcze czasy Stanisława Lubomirskiego. W tym miejscu gromadzono do zbiornika wodę, spływającą z okolicznych źródeł, aby następnie odprowadzić ją drewnianymi rurami do Łaźni i fontanny. W roku 1777 zbiornik uzyskał architektoniczną obudowę założoną na planie koła. Ze względu na kształt nazwano go wówczas Okrąglakiem.
W 1827 roku budynek otrzymał nową fasadę według projektu Christiana Piotra Aignera. Dodano mu dwukolumnowy portyk, a ściany otynkowano w płyty rustyki i zwieńczono gzymsem z motywem wolich czaszek, co upodobniło go do grobowca rzymskiego Cecylii Metelli przy Via Appia pod Rzymem.
SLAJD.
Stara Pomarańczarnia - zwana również oranżerią, usytuowana została w zachodniej części parku. Wielkie okna, od strony południowej, oświetlają wydłużoną salę. Elewacja jest rozczłonkowana pilastrami i arkadowymi oknami, odznacza się klasyczną prostotą. Do tego zasadniczego członu przylegają od strony północnej dwa skrzydła. Zachodnie zawierało mieszkania dla służby i pokoje gościnne, wschodnie zaś, znacznie szersze, mieści teatr.
SLAJD.
Wspaniałe wnętrze zaliczane jest do nielicznych na świecie przykładów autentycznego teatru dworskiego.
SLAJD.
Jednym z najważniejszych składników parku Łazienkowskiego jest pomnik Jana III Sobieskiego, zaprojektowany przez Le Bruna, odsłonięty w 1788 roku na moście projektowanym przez Merliniego. Most, tak jak mówiłam już wcześniej - zamykał tę sadzawkę od strony północnej.
SLAJD.
W roku 1786 został założony, a w roku 1791 w pełni urządzony przez Kamsetzera Amfiteatr, ze sceną na wyspie przybrzeżnej, o stałej scenografii w postaci kolumnowych ruin antycznych.
Widownia teatru wzorowana była na amfiteatrze w Herkulanum (niestety nie dotarłam do zdjęć).
SLAJD.
Natomiast dla sceny amfiteatru inspiracją były ruiny świątyni Jowisza w Baalbek w Libanie. Dzięki oryginalnemu oddzieleniu wodą sceny od widowni i włączeniu do dekoracji scenicznej otaczającego naturalnego krajobrazu wodnego, Kamsetzer stworzył dzieło o wysokiej randze artystycznej. Amfiteatr łazienkowski jest jedną z nielicznych tego typu budowli na świecie.
SLAJD.
Istniały jeszcze inne budowle: Stara Kordegarda, wzniesiona w 1793 roku przez Kamsetzera, w czasach Stanisława Augusta zajmowana była przez straż królewską, która strzegła wjazdu do Pałacu na Wyspie. Fasada, skierowana w stronę stawu, ozdobiona jest kamienną kolumnadą dorycką ujętą w segmenty pełnego muru z arkadowymi otworami. Całość wieńczy attyka częściowo balustradowa.
SLAJD.
Nowa Kordegarda z 1780, twórcą budynku był zapewne Merlini, a dekoratorem Jan Bogumił Plersch. Dawniej pawilon rozrywkowy przekształcony w 1782 na teatr, zwany Komedialnią lub Teatrem Małym, jak wskazywała jego nazwa, był rzeczywiście niewielki, przeznaczony dla około sześćdziesięciu widzów. Po wybudowaniu Teatru Wielkiego w Starej Pomarańczarni, Teatr Mały stracił rację bytu i wkrótce przekształcono go na magazyn rzeźb. Pierwotnie budynek miał chiński charakter. W 1830 roku Jakub Kubicki dokonał generalnej przebudowy obiektu w duchu klasycyzmu. Między dostawione od wschodu segmenty architekt wprowadził kolumny o żłobionych częściowo trzonach. Nad oknami znalazły się kartusze z panopliami i motyw maski Marsa, boga wojny. Budynek w tej postaci przetrwał do dzisiaj.
SLAJD.
Wielka Oficyna, zwana inaczej Podchorążówką, uzyskała obecny kształt ok. roku 1788, służyła ona jako mieszkanie dla służby i jako kuchnia. Surowy charakter architektury budynku podyktowany był jego podrzędną rolą w stosunku do wykwintnych w swej formie budowli, jakimi były Pałac Na Wyspie i Pałac Myślewicki. Później budynek przekształcono na Szkołę Podchorążych. Stąd wyruszył w 1830 roku pierwszy oddział powstania listopadowego.
SLAJD.
Belweder - Związany historycznie i terytorialnie z Łazienkami. Na miejscu obecnego pałacu około 1660 roku Krzysztof Zygmunt Pac wzniósł dla swej małżonki pałacyk (zapewne drewniany), który ze względu na piękny widok na nadwiślańskie łąki nazwano Belwederem. W latach trzydziestych XVIII wieku stary budynek zastąpiono nowym, murowanym, założonym na planie prostokąta, wzniesionym według projektu Józefa Fontany. Stanisław August, dokupiwszy do swych posiadłości łazienkowskich Belweder (w 1767) początkowo zamierzał i ten budynek przekształcić w reprezentacyjną rezydencję. Odstąpiwszy od tego zamiaru, przeznaczył go na mieszkanie dla dworu, a w północnej oficynie założył słynną manufakturę fajansów, skąd wychodziły cenne dziś wyroby zwane Belwederami. W latach 1819 - 1822 barokowy budynek został przebudowany w duchu klasycyzmu przez Jakuba Kubickiego na rezydencję wielkiego Księcia Konstantego. Do korpusu głównego dodano parterowe skrzydła załamane pod kątem prostym. Korpus główny w swych dwóch elewacjach otrzymał monumentalne portyki. We wnętrzu pałacu zachowały się elementy jego oryginalnego wystroju.
SLAJD.
Ze względu na to, że nie mamy zbyt dużo czasu, to pokrótce wspomnę o innych, później zbudowanych obiektach, które znajdują się w Łazienkach.
Świątynia Diany - znajduje się u stóp Belwederu, niegdyś nazywana była świątynią Sybilli. Wzniesiono ją około 1822 roku, zapewne według projektu Jakuba Kubickiego. Jest to drewniana budowla zaprojektowana na planie prostokąta, otoczona jońską kolumnadą i nawiązuje ona do klasycznej architektury starożytnej Grecji. Po obu stronach portalu ustawiono odlane w żeliwie lwy.
SLAJD.
Świątynia Egipska - jest to pawilon osadzony na wale - będącym jedyną pozostałością dawnych okopów Lubomirskiego z 1771 roku opasujących kiedyś Warszawę. Dach pawilonu pełnił funkcję mostu. Budynek powstał zapewne około 1820 roku i był najprawdopodobniej projektowany przez Jakuba Kubickiego.
SLAJD.
Dom zwany Domem Narutowicza - ponieważ mieszkał w nim Gabriel Narutowicz, pierwszy prezydent Rzeczypospolitej Polski. Budynek powstał w latach trzydziestych XIX wieku i przeznaczony był zapewne na mieszkania dla kantonistów lub wyższych wojskowych. Jest jednopiętrowy, w fasadzie ozdobiony okrągłymi płycinami, zaś od tyłu zawiera wydatny, trójbocznie zamknięty ryzalit. Sprawia wrażenie budynku willowego. Nieznany jest autor projektu, może był nim Józef Boretti lub Andrzej Gołoński.
SLAJD.
Koszary Inwalidów - Poza Domem Narutowicza w kierunku południowym stoi ten budynek, wzniesiony w latach 1826 - 1828. Jest to prosty, klasycystyczny budynek, wzniesiony na planie prostokąta. Jedyną ozdobą elewacji jest międzykondygnacyjna, płaska listwa. Autorstwo projektu przypisuje się Jakubowi Kubickiemu, ale ze względu na niezwykłą surowość są przypuszczenia, że zaprojektował ten budynek Wilhelm Henryk Minter.
SLAJD.
Palmiarnia - zwana również Nową Pomarańczarnią. Zbudowana w 1860 roku według projektu Adama Adolfa Loeve i Józefa Orłowskiego. Zasadnicza część budynku składała się z wydłużonej sali, przeszklonej od strony południowej. W części środkowej dach otrzymał położoną poprzecznie kolebkę otwartą na obie strony półrozetami o odlanych w żeliwie szprosach. W elewacji południowej podział pomiędzy oknami tworzą wysmukłe kolumienki żeliwne. Monotonną powierzchnię ścienną rozbija bogatsza część środkowa, składająca się z dwóch oddzielnych segmentów pełnego muru, z oknami prostokątnymi niżej i okrągłym wyżej.
Jeśli chodzi o inne budowle, to nie zachowały się liczne niegdyś w parku budowle chińskie, wznoszone zwykle z nietrwałych materiałów, jak np. wielka altana, dzieło Kamsetzera, liczne małe altanki, mostki, domki dla łabędzi etc.
Nie zrealizowano dwóch ważnych budowli: zaprojektowanej przez Jakuba Kubickiego, na wzgórzu ponad Łazienkami, Świątyni Opatrzności, pomyślanej jako dziękczynne wotum w związku z uchwaleniem Konstytucji Trzeciego Maja w 1791 roku, a także świątyni-mauzoleum rodziców króla, przeznaczonej również na grób monarchy.
SLAJD.
Kilka słów o ogrodzie
W roku 1774 powstała pierwsza polska rozprawa o ogrodnictwie angielskim, opracowana przez Augusta Moszyńskiego. Z dedykacji dla Stanisława Augusta, datowanej 17 stycznia 1774 roku. Sądzić można, że rozprawę tę Moszyński napisał z myślą o Łazienkach, gdy po zaniechaniu w roku 1772 przebudowy Zamku Ujazdowskiego król podjął prace nad utworzeniem ze Zwierzyńca Ujazdowskiego swej letniej rezydencji. Rozprawa Moszyńskiego rozpoczyna się od nawiązania do konkretnych polskich założeń ogrodowych. Pisze, że okolice Warszawy nie należą do najodpowiedniejszych terenów do zakładania parków krajobrazowych, ponieważ są płaskie i nie urozmaicone. Jedynie tereny położone na skarpie wiślanej dysponują odpowiednim terenem do zakładania ogrodów w guście angielskim. I na warszawskiej skarpie były usytuowane liczne rezydencje pałacowe, Moszyński opracował projekt typowy dla tego terenu. Król jednak nie podjął inspiracji zawartych w rozprawie Moszyńskiego. Park w Łazienkach kształtowano od chwili objęcia go przez króla według tradycyjnych założeń. Nowe motywy wystąpiły dopiero w latach 1775-1779, gdy projektował Kamsetzer i później, gdy wykonywano mostki, bramę, galeryjki chińskie. Nie było sztucznych ruin, gloriet, starożytnych świątyń, chłopskich chat z luksusowymi wnętrzami ani sentymentalnych pomników.
SLAJD.
Jednak z biegiem lat Łazienki zaczęły nabierać cech parku angielskiego. Luźniej rozmieszczono drzewa na trawnikach, tworzono malownicze widok, wprowadzono założenia asymetryczne, projektowano i kopano stawy o nieregularnych kształtach. Rokiem przełomowym był 1784, kiedy zaczęto przebudowywać pałac Na Wodzie. Wówczas park uległ dużym zmianom. Najpierw zaprojektowano fragment ogrodu w guście angielskim, a w następnych latach charakter taki przybrał cały park.
SLAJD.
Łazienki wywarły ogromny wpływ na dalszą architektoniczną rozbudowę Polski. W szczególności pod dwoma względami. Od pałacu Łazienkowskiego zaczynają się w Polsce fasady z portykami, od niego też pochodzi nowy układ wnętrz. Wprowadził on modę, że apartamenty recepcyjne, dotąd znajdujące się na górnym piętrze, zaczęto odtąd umieszczać w przyziemiu, a mieszkalne przenosić na górę. Królewski sposób dekorowania wnętrz malowidłami i rzeźbami przyjął się w mniejszym stopniu. Był zbyt muzealny i dworski. Jednak oddziałał o tyle, że ściany malowane groteską stały się typowe dla bogatszych wnętrz pałacowych, a nawet mieszczańskich.