Neoklasycyzm

Nazwa

Nazwa klasycyzm oznacza w architekturze nawiązanie do architektury klasycznej. Analogiczny termin Klassizismus występuje w języku niemieckim, podczas gdy m.in. we Francji i Anglii określa się ten okres, jako architekturę neoklasyczną. Termin architektura neoklasycystyczna w odniesieniu do klasycystycznej jest natomiast błędem, gdyż mianem neoklasycyzmu określa się klasycyzujące tendencje od końca XIX wieku, (1750-1840).

Podłoże powstania

Zdaniem wybitnego teoretyka neoklasycyzmu Johanna Winckelmanna „jedynym sposobem wielkości jest [..] imitacja starożytnych” (1764). Na czym jednak polega nowość ruchu inspirującego się sztuka antyczna, która była przecież wzorcem także dla innych stylów powstałych na Zachodzie? Na przestrzeni wieków w architekturze europejskiej pojawiły się liczne nurty klasycyzujące, niebędące wyłącznie powtórzeniem stylów starożytnych. W średniowieczu odwoływano się do tradycji antycznej, aby wykazać związek – również pod względem politycznym – miedzy imperium rzymskim a cesarstwem chrzescijaniskim. Z kolei architekci wczesnego renesansu włoskiego odkryli techniki budowlane, studiując antyczne zabytki i ich poszczególne „frazy” (na przykład kolumny, belkowanie, łuki). Po skodyfikowaniu reguł renesansu przyszła kolej na wirtuozerie architektury manieryzmu, które w epoce baroku uległy dalszemu rozwinięciu, zgodnie z panującym wówczas zamiłowaniem do dynamizmu i niezwykłości.

Tymczasem neoklasycyzm (1750-1840) nie oznaczał powrotu do sztuki renesansowej XV-XVI wieku, od której różnił się pod wieloma względami. Przede wszystkim architektura neoklasycyzmu odznacza się większą skrupulatnością w nawiązywaniu do antycznych wzorów, wynikającą z bezpośredniej znajomości zabytków starożytnych odnalezionych w trakcie wykopalisk. Słynne odkrycia archeologiczne, takie jak znaleziska na Palalatynie w Rzymie (1729), Willa Hadriana w Tivoli (1734), a przede wszystkim antyczne miasta Herkulanum (1711) i Pompeje (1748), zasypane popiołami Wezuwiusza, zapoczątkowały cała serie wykopalisk, które przyciągnęły do Włoch teoretyków sztuki, artystów i podróżników z całej Europy. Owocem tych podróży były kolejne ryciny, istotne także dla rozwoju nowego stylu architektonicznego.

Traktaty o sztuce

W epoce neoklasycyzmu po raz pierwszy dokonano rozróżnienia pomiędzy sztuka rzymska a grecka, zrywając z ogólnym pojęciem antyku. Toczono dyskusje o wyższości sztuki greckiej nad rzymska. Głównym teoretykiem neoklasycyzmu był Johann Joachim Winckelmann (1717-1768), który od 1755 roku przebywał w Rzymie, jako bibliotekarz prestiżowej kolekcji kardynała Alba niego. W swym głównym dziele Geschichte der Kunst des Altertums wyróżnił cztery okresy sztuki greckiej: „antyczny”, „wzniosły”, „piękny”, oraz „naśladowczy”.

Cechy architektury neoklasycznej

N eoklasycyzm w architekturze można określić dwoma słowami: prostota i racjonalizm. Jej twórcy nawiązywali do wyważonych, harmonijnych budowli greckich, zrywając z przeładowaną ornamentyką baroku i rokoka. Zaskakujące, irracjonalne formy ustąpiły miejsca formom funkcjonalnym. W neoklasycznych pałacach, pozbawionych efektów scenograficznych, uwypuklone zostały elementy konstrukcyjne. Przykładami architektury tego okresu są: pałac Strogonowa (1750-1754), dzieło Bartolomea Francesca Rastrellego, oraz Mały Ermitaż (1764-1775) zaprojektowany przez Jeana-Baptiste’a Vallin de la Mothe, wzniesione w Sankt Petersburgu, gdzie za panowania carycy Katarzyny Wielkiej (1762-1796) nastąpił rozkwit neoklasycyzmu. Pierwsza z wymienionych budowli ma profilowany gzyms koronujący zwieńczony trójkątnym frontonem, a centralny korpus budynku zaakcentowany jest wydatnymi półkolumnami. Okna na piano nobile i na parterze otrzymało bardzo plastyczne naczółki. Fasad kończy się pilastrami narożnymi. Mały Ermitaż ma regularne belkowanie, z ząbkowanym gzymsem, wsparte na kolumnach. Okna są proste, bez naczółków, na parterze i na piano nobile zamknięte łukiem półkolistym, na półpiętrze – segmentowym.

Rząd kolumn w fasadzie flankują pilastry. W wyniku zastosowania tych elementów budynek zyskał linearny, wyważony charakter. Bartolomeo Francesco Rastrello, Sankt Petersburg Pałac Strogonowa

Neoklasycyzm w świecie

Neoklasycyzm rozwijał się na całym świecie. Mimo że jego założenia zostały sformułowane we Włoszech, jako styl architektoniczny przyjął się dość późno. Wraz z ideami oświecenia rozpowszechnił się w Rosji. We Francji neoklasycyzm pojawił się w okresie monarchii Ludwika XVI i rewolucji i rozwijał się w epoce napoleońskiej aż po lata restauracji. W Stanach Zjednoczonych stanowił odpowiedź na ideały wolności, a jego najwybitniejszym przedstawicielem był trzeci prezydent, architekt Thomas Jefferson.

Architektura neoklasyczna we Francji

N eoklasycyzm przejawiał się w kulturze francuskiej, jako ważny etap. Kształtował się w postaci międzynarodowego prądu artystycznego. Architekci, którzy chcieli zwróci architekturze podstawy jej klasycznych źródeł, powinni zapozna się bezpośrednio z zachowanymi ruinami starożytnego splendoru. Było to dal nich zadanie obowiązkowe.

Francuski architekt neoklasyczny, J. G. Soufflot dwa razy odwiedził Włochy. Jego dobre kontakty zaowocowały prestiżowymi zleceniami. Jednym z nich, które zajęło Souffletowi całe życie, stał się neoklasyczny monument paryski, którym był kościół Świętej Genowefy. Pierwszy projekt powstał w 1755 roku, a budowę rozpoczęto w 1764 roku. J. G. Soufflot, Paryż, fasada kościoła św. Genowefy

P rzez lata oprócz nazwy budynku zmieniał się również jego wizerunek. Zamurowano okna w celu umocnienia stabilności budynku. Autor chciał, aby najbardziej klasyczna kopuła paryskiego nieba wsparta była na lekkiej strukturze. Składała się ona z korynckich kolumn pośrodku scentralizowanego planu greckiego krzyża. Soufflot sięgnął do starego ideału Bramantego wynosząc go do skrajności. Sprawił, że lekkość wewnętrznych naw pokrytych sklepieniami prezentowała ponownie swe pragnienie lekkości i dematerializacji ciężaru murów.

W centrum placu Gwiazdy, oszołomiony promienistą geometrią wycelowanych w niego dwunastu ulic, znajduje się Łuk Triumfalny. Został zaprojektowany przez J. F. Th. Chalgrina w 1806 roku, ale jego budowę ukończono w 1837 roku. Dzięki doskonałemu ustawieniu w linii prostej widać z niego łuk Carrusel.

Autorzy łuku Carrusel (1806), Percie i Fontaine, podobnie jak inni im współcześni, tworzyli w oparciu o powtórzenia wzorów rzymskich. W związku z powyższym, sylwetka nowego dzieła sprowadza się do wytycznych najbardziej wyszukanego z imperatorskich łuków, Septimio Severo. Dodano do niego łagodne reliefy, zgodnie ze stylem autorów i z taką samą powierzchowną wrażliwością, z jaką wykańczali wnętrza modnych rezydencji.

Neoklasycyzm w Stanach Zjednoczonych

W ierność stylowi neoklasycznemu została przeniesiona i kultywowana w Ameryce Północnej przez jednego z autorów Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych. Thomas Jefferson był również architektem. Podziwiał on artystyczną kulturę Europy, gdzie mieszkał przez cztery lata w Paryżu, jako ambasador.

W roku 1793 rozbudował swą maleńką willę w Monticello w pobliżu Charlottesville w rodzinnej Wirginii. Pokrył ją kopułą, po bokach przyłączył skrzydła, portyki i frontony z białego stiuku, które wyróżniały się na murach z ciemnej cegły. Położenie Monticello na wzgórzu w zielonym pejzażu dodaje mu malowniczego tonu wyspiarskiej tradycji angielskiej. Będzie to motyw inspirujący dla wielu domów w majątkach ziemskich w późniejszej tradycji amerykańskiej.

W roku 1817 wybudowany został Uniwersytet w Wirginii, zgodnie z planami wzorowanymi na architekturze ogrodowych pawilonów francuskich. Konkretnie wzorowano się na pałacu Ludwika XIV. Inspiracje owe znalazły tu swoje przełożenie na dzieścięc pawilonów dal profesorów, połączonych galeriami z portykami, rozmieszczonych w dwóch rzędach po pięć. W głębi, zamykając kompozycje, znajduje się biblioteka w formie rotundy z portykiem inspirowanym na Panteonie.

Bibliografia:

Marco Bussagli. Architektura. Style, techniki, materiały, budowle, twórcy. Warszawa. Świat Książki 2007.

Rodrigez Liera Ramo. Historia Architektury. Warszawa. Buchmann 2008.

Wilfred Koch. Style w Architekturze. Warszawa. Świat Książki 2005.

R. Stephen Sennott. Encyclopedia of 20th-century Architecture, Volume 3. Nowy Jork-Londyn 2004

Jonathan Glancey. Architektura. Warszawa. Hachette Livre 2007