Historyzm
Jest to kierunek w architekturze końca XIX wieku i początku XX wieku, którego cechą było naśladowanie stylów minionych- gotyku, renesansu, baroku, rzadziej romanizmu. Wynikało to z szacunku do przeszłości i oznaczało rezygnację z poszukiwań stylotwórczych. Inną charakterystyczną cechą historyzmu było dążenie do okazałości i pogląd, że architektura ma wyrażać okreslone treści.
Podłoże powstania historyzmu
Na formowanie się architektury tego okresu wpłynęło kilka czynników, których wypadkowa poprowadziła sztuke budowania na określoną drogę. Jednym z nich było podloze historyczne. Architektura i sztuka do XVIII wieku były wykładnią określonego porządku społecznego, opierającego się na prawie dziedziczenia, robiącego wrażenie wiecznego trwania, porządku wspieranego autorytetem władzy, kościoła, elit społeczeństwa. Ład ten drastycznie załamał się w czasie rewolucji francuskiej. Głoszone i wprowadzane w życie prawa człowieka, przekształcanie się poddanych w obywateli zniweczyło wielowiekową tradycję. Ciągłość trwania została przerwana. „Sznur naszyjnika pereł został przerwany, teraz miało się garść pełną pereł, którymi można było się swobodnie bawić”[1]. Przeszłość stała się skarbnicą, z której dowolnie można było czerpać wzory do naśladowania.
Ponadto na rozwój historycyzmu wpłynęło wzrastające zainteresowanie przeszłością w architekturze, które zbiegło się z rozwojem nauk historycznych. Od początku XIX stulecia prowadzono intensywne prace nad dziejami architektury. Zaczęto opisywać, rozróżniać, datować budowle początkowo średniowieczne, następnie późniejsze. Podstawy badań nad romanizmem i gotykiem stworzyli de Gerville, Thomas Rickman, Ksawery Kraus, a zwłaszcza Eugène Viollet-le-Duc. Na tych badaniach oparli się architekci, wskrzeszając na całym świecie neostyle (neoromanizm, neogotyk, neorenesans, neobarok). W architekturze widziano jedynie stylowa formę. Analizie rzutu poziomego i konstrukcji nie poświęcano uwagi. Pod forma stylową rozumiano jedynie formy konkretnego, historycznego stylu. Zjawisko to występuje nie tylko w architekturze, rozprzestrzenia się również na przedmioty codziennego użytku- meble, zasłony, ramy obrazow, luster, porcelanę i szkło. Powstają fabryki wyrabiające romańskie zydle, gotyckie bufety, renesansowe łóżka, barokowe szafy.
Historyzm zbiegł się w czasie z romantyzmem w sztuce i literaturze. Powstał z romantycznej tęsknoty za tym co dalekie, za historią i nieskrępowaną naturą.Człowiek nastrojony romantycznie uciekał od zbiorowości, szukał samotności, tego co osobiste, rodzime i ludowe, szukał bezkształtności i dowolności - jako przeciwieństwa przymusu zawodowego i społecznego, prostoty graniczącej z prymitywizmem. Był przeciwny racjonalizmowi, chłodowi, wyniosłości charakterystycznej dla klasycyzmu. Za tym wszystkim stała także niepewność wobec teraźniejszości.
Architektura historyzmu bazowała głównie na formie. Zapomniano natomiast o dwóch pozostałych czynnikach rządzacych architekturą- konstrukcji i funkcji, które stale powinny się zmieniać idąc w ślad za przemianami społeczno- ekonomicznymi. Architekci pozostawiali je budowniczym, poświęcajac się natomiast wyłącznie pracy nad elewacjami. W wykształceniu architekta dominowały przedmioty artystyczne- rysunek, malarstwo, ideą było wyedukowanie czlowieka wrażliwego na sztukę przeszlości oraz potrafiacego sprawnie zestawiać ze sobą elementy stylów na fasadadzie budynku.Budowniczy odtwarzali, zestawiali style dawne. Styl jest zjawiskiem zwiazanym z życiem danego spoleczeństwa, temperamentem, obyczajami, a także krajobrazem, klimatem, regionem. Trzymanie się stylów minionych epok, wpłynęło na brak wykształcenia wlasnego, odpowiadającego zapotrzebowaniom ówczesnym. Architektura każdej epoki ma do spelnienia zadania jakich nie miały epoki wcześniejsze.
Wiek XIX- wiek rewolucji przemysłowej, spowodował, że ludnośc wiejska masowo zaczęla osiedlać się w miastach. Rozrastające się miasta potrzebowały obiektów użyteczności publicznej - dużych, jasnych sal wykladowych, muzealnych, bibliotecznych, szpitalnych, sądowych. Wtłaczanie zespołów tych wnętrz w bryłę zapożyczoną z innej epoki często pociągalł za sobą upośledzenie funcji budynku.
Rewolucja przemysłowa nie była momentem zwrotnym w historii architektury. Nowe materiały konstrukcyjne wprowadzali i wykorzystywali głównie inżynierzy- konstruktorzy. Wyrób maszynowy nie był chwilą przełomową dla narodzin nowej estetyki. Ograniczenia jakie pociągała ze sobą masowa produkcja nie narzuciły przedmiotom nowej formy. Przemysł potrafił doskonale podporządkować się nowemu stylowi, zalewając rynek serialnie produkowanymi ozdobami, datelami. Odbijało się to na jakości wykonania i materiałach używanych do wykonania przedmiotu. Sprzedawano fryzy i gzymsy z tektury i gipsu, meble sosnowe malowane na „machoń”, beton natomiast zastępowal kamień ciosany w elewacji. Negatywny stosunek historyków sztuki do architektury XIX stulecia spowodował brak dogłębnych studiów nad nią samą, jak i nad pracami wybitnych przedstawicieli historyzmu.
Cyprian Godebski w 1875 tak opisał historycyzm: „Ludzie, których zwykliśmy uważać za ludzi dobrego smaku i gustu, są to zazwyczaj zbieracze: antyki, odrodzenie, gotyki- wszystko to tam pomieszane; slowem posiadamy zabytki ze wszystkich stuleci oprócz naszego- objaw to dziwny i w żadnej epoce nie spotykany. Eklektyzm jest naszym hasłem, naszą wybitną sklonnością, wszsytko bierzemy i przyjmujemu, tamto bo wygodne, inne znów, bo starożytne, inne jeszcze bo dziwne i szpetne nawet; żyjemy wśród samych prawie szczątek, jak gdyby bliskim był już prawie koniec świata. Zjawisko to widoczne jest we wszystkich sztukach.”
Fazy rozwojowe
W historii architektury historyzmu można rozróżnić trzy fazy rozwojowe: historyzm romantyczny (do około 1870), ścisły historyzm (około 1870-1890) i późny historyzm (po 1890).
Historyzm romantyczny stopniowo wyparł klasycyzm. Preferowanymi stylami były neogotyk i neorenesans, jednak wiązano ze sobą elementy nie występujące w poszczególnych stylach, tak że twórczość nie oznaczała wiernego naśladowania poszczególnych stylów, lecz subiektywną interpretację. Pojawiały się też motywy pozaeuropejskie (np. bizantyjskie lub mauretańskie).
Ścisły historyzm powstał na podstawie XIX-wiecznych badań naukowych. Projektowano łącząc elementy dozwolone w danym stylu, odrzucając ich swobodną interpretację. Wytworzono kanony opisywalnych neostylów, korzystano z wzorników. Preferowanym stylem stał się neorenesans.
Późny historyzm odchodzi od neorenesansu i orientuje się na neobarok. Ścisłe przepisy poprzedniej fazy zostają zastąpione przez bardzo swobodną interpretację elementów dekoracyjnych, które nie są już organizowane ściśle osiowo. Pojawiają się liczne wykusze, ryzality, kopuły, a także balkony. Można zaobserwować dążność do przepychu i monumentalizmu. Niektóre elementy dekoracyjne, np. kwiatowe, wskazują już na rodzącą się secesję.
Architekci historyzmu
Gottfried Semper
Edwin Oppler
Eugène Viollet-le-Duc
Horace Walpole
Felix Henry
Historyzm w poszczególnych krajach:
Francja - historyzm francuski reprezentuje wiele obiektów budowanych w Paryżu. Viollet-le-Duc odnowił najważniejsze budowle gotyckie, np. katedry w Amiens, Chartres, Reims, Paryżu, Sens, paryska Saint-Chapelle, zamek w Pierrefond. Inni architekci projektowali budowla zarówno neogotyckie, neorenesansowe jak i łączące elementy renesansowe z barokowymi np. gmach Opery Paryskiej, kościół Sacre-Coeur w Paryżu będący symbolem architektury elektycznego romantyzmu. Dworce paryskie, północny - Gare-du-Nord oraz wschodni - Gare de L'Est, oba neorenesansowe.
Anglia - historycznym stylem na terenie Anglii był gotyk. Wzorując się na stylu Tudorów wznoszono gmachy publiczne, budowle sakralne i domy prywatne. Najsłynniejszymi budowlami neogotyckimi są: rezydencja Strawberry Hill w Twickenham pod Londynem dla pisarza Walpole'a, gmach Parlamentu w Londynie, Cambridge - gmachy w kompleksie uniwersyteckim, kościół All Saint w Londynie, kaplica w Exter College w Oxfordzie. Zakładano ogrody krajobrazowe, najbardziej znane to: Stow(Ne), Blenheim, Wilton, Londyn- Kew Gardens, Regent's Park, St. James Park, czy Pawilon Królewski w Brighton (szereg połączonych ze sobą altan ogrodowych).
Niemcy - budują w stylu neogotyckim i neoromańskim. Największym dziełem jest odbudowa katedry w Kolonii, rezydencja Kamieniec Ząbkowicki, zamek Hohenschwangau czy w Hechingen. Architektura sakralna to Werderkirche w Berlinie. Gmach Reichstagu (neorenesans, Berlin), pałac Leuchtenburg (neorenesans, Monachium), kościół św. Ludwika (neoromanizm, Monachium). Za Ludwiak Bawarskiego wybudowano zamek Linderhof, który nawiązuje do cech barokowych i rokoko. W zamku Neuschwanstein połączono elementy architektury romańskiej i bizantyjskiej. Pałac Herrenchiemsee to miniaturowa kopia Wersalu.
Polska - panuje moda na neogotyk i neorenesans. W stylu gotyckim powstały: gmach Uniwersytetu Jagiellońskiego-Collegium Novum (Kraków), kościół w Krzeszowicach (K.F. Schinkel), wiejskie rezydencje w Opinogórze czy Kórniku (K.F. Schinkel). Formy renesansowe można odnaleźć w wielu budynkach publicznych w Krakowie - gmach Akademii Umiejętności, Miejskiej Kasy Oszczędności, Towarzystwa Ubezpieczeń oraz w Warszawie - Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemiańskiego. Historyzm romantyczny to Teatr Miejski w Krakowie.
Bibliografia
Zdzisława Tołłoczko: "Sen architekta" czyli O historii i historyzmie architektury XIX i XX wieku : studia i materiały. Kraków: Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki,
Jerzy Frycz: Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795-1918. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975.
Krzysztof Stefański: Architektura XIX wieku na ziemiach polskich. Warszawa: Wydawnictwo DiG