MONARCHIA PATRYMONIALNA
władza pierwszych Piastów silna, wspierana przez możnych o Kościół → zainteresowani w centralizacji
choć państwo na zasadach patrymonialnych dzielone, to najsilniejszy z książąt przywracał jedność → sprzyjała temu jedność i ciągłość dynastyczna
dziedziczność z elementami wyboru przez możnych, ale w obrębie dynastii → z czasem opozycja możnych zaczęła akcentować element elekcji.
Koronacja - akt dodatkowy, podkreślający jedność państwa i władzy centralnej, a także niezależność zewnętrzną (nie od cesarza) → ceremoniał recypowany z monarchii karolińskiej.
Centralizacja (król i drużyna - objazdy rex ambulans) vs decentralizacja (część możnych - model pryncypatu)
od 1138 r. zasada senioratu
władca rządził z pomocą rady i wiecu, a jego władza ograniczana przywilejami jednostkowymi i generalnymi.
desygnacja, elekcja lub adopcja w razie braku następcy → układy sukcesyjne.
elekcja - potwierdzająca lub uroczysta/solenna → uwydatnienie publicznoprawnego charakteru władzy → przy okazji elekcji wydawano przywileje.
Prawo oporu („zegnanie z tronu”) → jeśli nieudane to bunt.
MONARCHIA STANOWA
zasada dziedziczności uległa załamaniu po śmierci Kazimierza Wielkiego → Ludwik Węgierski → Jadwiga
koronacja (arcybiskup gnieźnieński) + przysięga liturgiczna + przysięga państwowa → zobowiązanie do przestrzegania praw i przywilejów, odzyskania utraconych ziem i obrony granic. → od Władysława III Warneńczyka - ogólne potwierdzenie praw stanów (dokument).
Zakres władzy królewskiej
choć przywileje to jednostronny akt woli króla, to klauzula o prawie oporu → de facto umowny charakter.
statuty - głównie prawo sądowe → ograniczały króla → szybko ustawodawstwo przejmują sejmy walne i sejmiki ziemskie
szeroka władza administracyjna
mianowanie urzędów ziemskich za radą i zgodą „ziemi”
swoboda dysponowania królewszczyznami
ustalająca się dożywotność urzędów osłabia króla
prawo ewokacji każdej sprawy przed swój sąd.
król najwyższym sędzią → ale powstawało już sądownictwo ziemskie, w którym król miał już tylko ograniczoną swobodę nominacji.
naczelny dowódca wojsk
sam kierował polityką zagraniczną, choć czasem stany występowały jako strony umacniające umowę.
Rada Królewska
charakter ogólnopaństwowy, ustabilizowała się ok. XVI w → najwyżsi dygnitarze państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi, dygnitarze ziemscy - wojewodowie, kasztelanowie więksi, arcybiskup gnieźnieński i lwowski i biskupi.
król mógł powołać nowe osoby
funkcje - nie sprecyzowane, ale w praktyce wpływ na większość decyzji
jako sąd królewski pod przewodnictwem króla. → od XV w nazwana Rada Wielką (Najwyższą).
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
Pozycja króla
w 2-giej poł. XV w (Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbraht) faktycznie wzrósł zakres władzy królewskie → korona zamknięta → rex est imperor in regno suo.
Zygmunt Stary (początek XVI w.) - opierał się na magnatach by zahamować ruch szlachecki, który wynosił hasło „suwerenność prawa realizowana przez króla i sejm”
Zygmunt Stary i Zygmunt August → rozdawnictwo urzędów w celu zwiększenia poparcia
1530 - elekcja Zygmunta Augusta za życia ojca - sejm ustala, że nie wolno wybierać następcy za życia króla.
osłabienie władzy od okresu elekcji viritim (1572) - cała szlachta ma prawo wyboru króla bezpośrednio.
Stefan Batory
Zygmunt III Waza opierając się na hierarchii kościelnej próbował wprowadzić elementy absolutyzmu → rokosz sandomierski 1606-1607 → po nim w konstytucjach ustalono zasady prawa oporu - 3-krotne napomnienie.
próby Władysława IV - bez rezultatu
Jan Kazimierz - próby załamane rokoszem Lubomirskiego 1665-1666.
Kompetencje:
ustawodawcze → inicjatywa, sankcja, moderowanie przed ogłoszeniem, interpretacja, samodzielność w stosunku do królewszczyzn i żydów.
zwierzchnik lenn
wyłączne prawo mianowania urzędników
sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami → kary tylko grzywny
naczelny wódz wojsk → w praktyce ograniczony przez hetmanów
od 1578 - utworzenie Trybunału Koronnego - duże ograniczenie władzy sądowej → uczestniczył już tylko w sądzie sejmowym, nie miał już prawa łaski i amnestii.
podstawy gospodarcze - królewszczyzny
Pakta konwencta - umowa publiczno prawna miedzy szlachtą a nowo wybranym królem → zobowiązania elekta przed wstąpieniem na tron.
Artykuły henrykowskie - podstawowe zasady ustroju bezwzględnie obowiązujące króla, który zaprzysięgał je wstępując na tron → jeśli złamane - prawo oporu
uznanie wolnej elekcji
sprawy wojny i pokoju za radą senatu
pospolite ruszenie za zgoda sejmu, a poza granice za opłatą
senatorowie rezydenci
co 2 lata zwoływać sejm