1

Rys historyczny i stan obecny archidiecezji warszawskiej

1.

Ogólne wiadomości, pojęcia

Kodeks Prawa Kanonicznego podaje definicję parafii. Jest ona „określoną wspólnotą

wiernych, utworzoną na sposób stały w Kościele partykularnym, nad którą pasterską pie-

c

zę, pod władzą biskupa diecezjalnego, powierza się proboszczowi jako jej własnemu

pasterzo

wi.” (KPK, Kan. 515 § 1.) Jest to najmniejsza jednostka Kościoła Lokalnego, która

ma urzeczywistniać Kościół Powszechny. „Z zasady ogólnej parafia powinna być teryto-

r

ialna, a więc obejmująca wszystkich wiernych określonego terytorium. Gdzie jednak jest

to wskazane, należy tworzyć parafie personalne, określone z racji obrządku, języka, naro-

dowości wiernych jakiegoś terytorium, albo z innego jeszcze powodu.” (KPK, Kan. 518)

A zatem w

miejscach, gdzie są wierni, tworzy się parafie, które obejmują jakiś określony

obszar (parafia terytorialna). W

zależności od miejsca zamieszkania, wierni przynależą

do

określonej parafii. Ale są też parafie personalne, które obejmują tylko ludzi spełniają-

cych określone warunki. Przykładem mogą być dwie personalne parafie warszawskie:

Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy - parafia bizantyjsko-ukraińska (wierni wyróżnieni

ze

względu na obrządek i język) oraz Matki Bożej Królowej Polski - parafia wojskowa,

a

więc gromadząca ludzi związanych z wojskiem (są ściśle określone warunki przynależ-

ności). Miejscem, w którym parafianie gromadzą się na modlitwie, a przede wszystkim

sprawowaniu Eucharystii, jest kościół parafialny. W tym miejscu należy zwrócić uwagę

na

rozróżnienie pojęcia Kościoła jako pielgrzymującego Ludu Bożego od kościoła, który

„oznacza budowlę świętą przeznaczoną dla kultu Bożego, do której wierni mają prawo

wstępu w celu wykonywania w niej kultu, zwłaszcza publicznego.” (KPK, Kan. 1214)

Po

zakończeniu budowy kościół powinien być jak najszybciej poświęcony (wg KPK,

Kan.

1217). Jeśli zostanie on zburzony (np. w czasie wojny), po odbudowie ponawia się

obrzęd poświęcenia (wg KPK, Kan. 1212). Dodatkowo „każdy kościół powinien mieć swój

tytuł, który nie może być zmieniony po dokonaniu poświęcenia kościoła.” (KPK,

Kan. 1218)

Zatem kościół parafialny jest głównym kościołem parafii. Istnieją też kościoły

fi

lialne, szczególnie w miejscach, gdzie parafia jest bardzo rozległa. W takim wypadku

to

ksiądz dojeżdża do kościoła filialnego, aby odprawić Mszę Świętą tak, aby wierni

z

drugiego krańca parafii mogli bez problemu dotrzeć do kościoła. Często po jakimś cza-

sie w takim miejscu powstaje nowa parafia. Na

terenie parafii mogą znajdować się rów-

nież kościoły rektorskie. Są one aktywne duszpastersko, ale nie stanowią odrębnej parafii.

Najczęściej są to kościoły należące do zgromadzeń zakonnych.

Kilka parafii tworzy dekanat

„celem wsparcia pasterzowania przez wspólne

działanie”. (KPK, Kan. 374 § 2.) Na jego czele stoi dziekan. W pewnym okresie historii,

2

kilka de

kanatów tworzyło archidiakonat (np. archidiakonat warszawski istniejący do końca

XVIII w.), ale

po soborze trydenckim ta struktura zaczęła zanikać. Wszystkie parafie

i

dekanaty istnieją w ramach diecezji (lub archidiecezji), którą kieruje biskup

(lub arcybiskup).

„Należy przyjąć jako regułę, że część Ludu Bożego, która tworzy diece-

zję lub inny Kościół partykularny, jest oznaczona określonym terytorium, w ten sposób,

że obejmuje wszystkich wiernych na nim mieszkających.” (KPK, Kan. 372 § 1.) Kilka die-

cezji łączy się w tzw. metropolie lub prowincje, nad którymi czuwa metropolita. Prowincja

składa się z jednej archidiecezji i kilku diecezji, a arcybiskup jest jednocześnie metropoli-

tą. Na czele biskupów stoi papież, czyli biskup Rzymu. Diecezje są tworzone przez papie-

ża, natomiast parafie są erygowane przez biskupa diecezjalnego.

Główny kościół diecezji, w którym mieści się siedziba biskupa (lub arcybisku-

pa) nazywa się katedrą (lub archikatedrą). Zdarza się, że nie tylko jeden kościół w diecezji

jest katedrą (np. gdy diecezja powstała poprzez połączenie dwóch) – wtedy kościoły

te

nazywane są konkatedrami. Może być też prokatedra, czyli kościół pełniący tymczaso-

wo funkcję katedry (w Warszawie prokatedrą jest kościół seminaryjny na Krakowskim

Przedmieściu, który pełnił tę funkcję po II wojnie światowej do czasu odbudowania katedry

św. Jana). Niektóre kościoły w diecezji mogą być wyróżnione tytułem kolegiaty. Zarówno

przy katedrze jak i

przy kolegiacie działa kapituła katedralna (lub kolegiacka) – „kolegium

kapłanów, którego zadaniem jest sprawowanie bardziej uroczystych czynności liturgicz-

nych w kościele katedralnym lub kolegiackim”. (KPK, Kan. 503) Szczególną rolę pełnią

sanktuaria

– jest to „kościół lub inne miejsce święte, do którego - za aprobatą ordynariu-

sza miejscowego -

pielgrzymują liczni wierni, z powodu szczególnej pobożności”. (KPK,

Kan. 1230)

„Pośród tych i innych kościołów o różnych nazwach istnieją świątynie o szcze-

gólnym znaczeniu liturgicznym i duszpasterskim, które mogą być przez papieża odzna-

czone tytułem bazyliki mniejszej na znak ich szczególnej więzi z Kościołem Rzymskim

i z

osobą Następcy św. Piotra.” (O tytule bazyliki mniejszej, 1989) Świątynia wyróżniona

tym tytułem powinna stanowić wzór dla innych kościołów „pod względem przygotowania

i przebiegu tych celebracji, nacechowanych wiernym przestrzeganiem zasad liturgicznych

oraz czynnym uczestnictwem ludu Bożego.” (O tytule bazyliki mniejszej, 1989, punkt I.1.)

2. Stan obecny archidiecezji warszawskiej

Archidiecezja warszawska obejmuje 3 350 km

2

powierzchni. Zajmuje tereny położone

na

lewym brzegu Wisły „począwszy od dolnego biegu rzeki Pilicy (ziemia warecka, gró-

jecka,

górnokalwaryjska,

piaseczyńska

i

stołeczna),

a skończywszy

na Wiśle

za Secyminem. Granica zachodnia przecina w

poprzek Puszczę Kampinoską za Górkami

3

Kampinoskimi i

Kampinosem, by następnie obejmując Niepokalanów, skierować się

na

południe granicą wschodnią województwa skierniewickiego aż do Pilicy w okolicy wsi

Gostomia.” (K

ALWARCZYK

, 1998, s.

120) Przytoczony opis granic dotyczy oczywiście daw-

nego podziału administracyjnego Polski, zmienionego w 1999 r.

Rys. 1.

Podział archidiecezji na dekanaty

(źródło: Informator archidiecezji warszawskiej 2008 / 2009, 2008, s. 62)

Obszar archidiecezji podzielony jest na

28 dekanatów, w tym 14 warszaw-

skich: bielański, jelonkowski, mokotowski, muranowski, ochocki, służewski, staromiejski,

śródmiejski, świętokrzyski, ursuski, ursynowski, wilanowski, wolski, żoliborski. Na jej tere-

nie znajduje się 207 parafii (w tym 86 w Warszawie) oraz 283 kościoły i większe kaplice

(w tym 104 w Warszawie).

4

3. Rys historyczny Kościoła na obszarze lewobrzeżnej Warszawy

Ustanowienie pierwszych biskupstw na obszarze

Polski łączy się bezpośrednio

z

przyjęciem przez nią chrztu w 966 r. K

ŁOCZOWSKI

(1986, s.

23) napisał: „Już w 968 r.

uzyskał Kościół piastowski swe pierwsze biskupstwo, obejmujące najprawdopodobniej

cały kraj z ośrodkiem w jednym z jego głównych grodów stołecznych – Poznaniu, z bisku-

pem Jordanem na

czele.” W następnych latach rozwijała się struktura Kościoła, powsta-

wały nowe diecezje. Ale obszary należące współcześnie do lewobrzeżnej Warszawy

aż do końca XVIII w. pozostawały niezmiennie w granicach diecezji poznańskiej.

W ramach tej diecezji w

II połowie XI w. powstał archidiakonat czerski. Był on oddzielony

od diecezji macierzystej terenami archidiecezji g

nieźnieńskiej. W 1398 r. książę Janusz

przeniósł czerską kapitułę kolegiacką do Warszawy, a w 1406 r. zostało to usankcjono-

wane przez biskupa poznańskiego Wojciecha Jastrzębca. W ten sposób powstał archidia-

konat warszawski.

Było kilka prób utworzenia w Warszawie biskupstwa, ale przez prawie cztery-

sta lat nie

udawało się to. Dopiero nowa sytuacja polityczna pod koniec XVIII w. doprowa-

dziła do powstania nowej diecezji. Po drugim rozbiorze Polski, w 1793 r., tereny diecezji

poznańskiej i archidiecezji gnieźnieńskiej zostały zabrane przez Prusy, natomiast archi-

diakonat warszawski pozostał w państwie polskim. „Z sugestii Stanisława Augusta Ponia-

towskiego Stolica Apostolska w dniu 12 stycznia

1794 wyjęła archidiakonat warszawski

spod jurysdykcji Poznania i

przekazała jego administrację rezydującemu w Warszawie

prymasowi Michałowi Jerzemu Poniatowskiemu. W decyzji tej zawarty był zamiar utwo-

rzenia w

późniejszym czasie nowego biskupstwa.” (K

ALWARCZYK

, 1998, s. 113) Ale

już

rok później miał miejsce trzeci rozbiór Polski i obszar archidiakonatu warszawskiego zo-

stał wcielony do Prus. Pierwotny stan zwierzchnictwa archidiecezji poznańskiej został

przy

wrócony. Jednak rząd pruski chciał rozbić wszystkie związki Kościoła warszawskiego

z

diecezją poznańską i archidiecezją gnieźnieńską i w ten sposób go osłabić. Dlatego

„nie czekając na decyzję Stolicy Apostolskiej i uzurpując sobie uprawnienia dawnych mo-

narchów polskich, patentem z 20 lutego 1797 roku Fryderyk Wilhelm II mianował przy-

szłego warszawskiego biskupa.” (K

ALWARCZYK

, 1998, s.

113) Papież Pius VI wydał

16

października 1798 r. bullę, w której zdecydował o utworzeniu biskupstwa z siedzibą

w

Warszawie, podporządkowanego bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.

W 1815

r. powstało Królestwo Polskie, zmienił się podział administracyjny.

W

związku z tym trzy lata później, w 1818 r., papież Pius VII utworzył archidiecezję war-

szawską oraz metropolię warszawską (która obejmowała siedem innych diecezji).

5

Granice archidiecezji zmieniały się kilkakrotnie, m.in. w 1922 r., w 1925 r.

Ostateczne ustalenie granic diecezji miało miejsce w 1992 r. 25 marca tegoż roku papież

Jan Paweł II bullą „Totus Tuus Poloniae Populus” (Cały Twój Naród Polski) ustanowił no-

wy podział administracyjny Kościoła katolickiego w Polsce. Wtedy to z ogromnej archidie-

cezji warszaws

kiej zostały wydzielone: diecezja warszawsko-praska i diecezja łowicka.

3.1. Początki Kościoła na terenie Warszawy (do XVI w.)

Historia kościołów rdzennie warszawskich zaczyna się wraz z powstaniem samego mia-

sta. Ale zanim powstała Warszawa, na jej obecnym terenie istniały już inne osiedla ludz-

kie. Niektóre z nich rozwijały się w ciągu wieków i w późniejszym czasie zostały wchłonię-

te przez rozwijające się miasto.

Wg D

ROZDOWSKIEGO

i Z

AHORSKIEGO

(1997)

pierwszy gród na obszarze dzi-

siejszej Warszawy powstał w X w. w Bródnie Starym nad strumieniem Brodnia,

na

prawym brzegu Wisły. Jego nazwa pochodzi prawdopodobnie od brodu, którego

strzegł. Już w XI w. gród przestał istnieć. Przyczyny tego zdarzenia nie są do końca zna-

ne

– być może został zniszczony podczas najazdu z zewnątrz. W drugiej połowie XI w.

znaczenia nabrała osada Kamion, również na prawym brzegu Wisły. Leżała ona

w

miejscu przeprawy przez Wisłę, na szlaku wiodącym w stronę Serocka i Bugo-Narwi,

co

tłumaczy jej duże znaczenie. Tymczasem po lewej stronie Wisły powstała osada Solec.

Była ona portem i przystanią rzeczną na Wiśle, do której być może spławiano barkami sól

wydobywaną w okolicach Krakowa. Jednocześnie znaczenie osady było duże ze względu

na istniejącą tu przeprawę przez Wisłę. W XIII w. to Czersk był najważniejszym ośrodkiem

politycznym i kościelnym na Mazowszu. Natomiast na obszarze obecnej Warszawy znaj-

dował się dwór w Jazdowie, który był jakimś lokalnym ośrodkiem administracji książąt

rezydujących w Czersku. Jazdów był położony na skarpie, w pewnym oddaleniu

od

brzegu Wisły, natomiast Solec, położony niżej, był jego osadą przygrodową. Z

AHORSKI

i D

ROZDOWSKI

(1997,

SS

. 13-14)

opisują zasięg oddziaływania Jazdowa: „Jego zaplecze

rolnicze miało w tym czasie wcale gęste już osadnictwo – na brzegu lewym złożone

z

dużej włości jazdowskiej, w ręku książęcym, oraz z dóbr rycerskich w parafiach służew-

skiej, powsińskiej, milanowskiej (dziś Wilanów), raszyńskiej, pęcickiej i babickiej (…)”.

Wspomniane są tu trzy parafie, które istniały już w tamtym czasie, a obecnie znajdują się

w

granicach Warszawy: służewska, powsińska i milanowska.

Parafi

a służewska (obecnie parafia św. Katarzyny na Służewie) jest najstarszą

spośród wszystkich znajdujących się dzisiaj na obszarze lewobrzeżnej Warszawy. „Para-

fia erygowana w 1238 r. p

rzez biskupa poznańskiego Pawła z Bnina (Bnińskiego).” (K

AL-

WARCZYK

, 1998, s.

549) Jej fundatorem jest prawdopodobnie książę Konrad Mazowiecki,

6

który władał terenami, zajmowanymi wcześniej przez ośrodek misyjny ojców benedykty-

nów. W owym czasie znajdował się w tym miejscu drewniany kościółek, którym opiekowali

się kolejni właściciele tych terenów. Obecny kościół, pw. Niepokalanego Poczęcia Naj-

świętszej Marii Panny, został zbudowany prawdopodobnie na przełomie XIV i XV w. i był

wielokrotnie przebudowywany.

Dr

uga parafia, która powstała na tym terenie, to parafia milanowska (obecnie

parafia św. Anny w Wilanowie). „Dzisiejszy Wilanów już w połowie XIII w. stał się siedzibą

parafii, która przez następne stulecia obejmowała rozległe tereny sięgające nawet za Wi-

słę, aż do wsi Wiązowna. Przez Wisłę był tu bród, obsługiwany prawdopodobnie przez

benedykty

nów.” (Kościoły lewobrzeżnej Warszawy, 2005, t. 2, s. 196) Pierwszy kościół,

zbudowany prawdopodobnie w XIV

w. był drewniany. Kolejny, również drewniany, jest

przez

Ł

UKASZEWICZA

(1858, t. 3, s. 339) opisany w

następujący sposób: „Wizytował

go w

roku 1603 Wawrzyniec Goślicki, biskup poznański. Był wtenczas świeżo z drzewa

postawiony, zapewne po pogorze

niu dawnego kościoła, zakrystya jego była murowaną,

był poświęcony pod tytułem ś. Mikołaja i ś. Anny.” Obecny kościół pw. św. Anny został

ufundowany w 1772 r. przez

ówczesnego właściciela Wilanowa, księcia Augusta Adama

Czar

toryskiego, a później przebudowywany.

Ostatnia z trzech wspomnianych wyżej parafii, parafia powsińska (obecnie

św. Elżbiety w Powsinie), została erygowana w 1410 r. przez biskupa poznańskiego Woj-

ciecha Jastrzębca z gruntów parafii milanowskiej. Kościół był na tym miejscu 12 lat wcze-

śniej, w 1398 r., ufundowany przez wdowę po kasztelanie czerskim, Elżbietę Ciołkową.

Patronami świątyni byli św. Andrzej Apostoł i św. Elżbieta Węgierska (jednocześnie patro-

ni małżeństwa Ciołków). Obecnie stoi na tym miejscu świątynia wybudowana dzięki hoj-

ności Elżbiety Sieniawskiej z rodu Lubomirskich w 1725 r., później przebudowywana.

Tymczasem w 1262

r. dwór w Jazdowie został zdobyty przez Litwinów. Ksią-

żęta mazowieccy zobaczyli, że potrzebna jest lepsza obrona zaludnionego obszaru

na

zachód od Wisły. Być może właśnie dlatego cztery kilometry na północ od Jazdowa

powstał nowy gród oraz miasto o nazwie Warszowa, później przekształconej

na

Warszawa. Było to w ostatnich latach XIII stulecia. „Zapewne równocześnie z założe-

niem miasta w XIII w. wybudowano

kościół parafialny św. Jana, który obejmował dzisiej-

sze prezbiterium katedry. Trzy obszerne nawy zostały dobudowane w drugiej połowie

XIV

w.” (Z

AHORSKI

,

D

ROZDOWSKI

, 1997, s.

19). Już w 1398 r. książę Janusz przeniósł

czerską kapitułę kolegiacką do Warszawy, a osiem lat później zostało to usankcjonowane

przez

biskupa poznańskiego Wojciecha Jastrzębca. W ten sposób powstał archidiakonat

warszawski, a

pierwszy warszawski kościół zyskał tytuł kolegiaty. Świątynia była przebu-

dowywana wielokrotnie. Najbardziej do

upiększenia kościoła przyczynił się Zygmunt III

Waza. Kiedy za

jego panowania, jesienią 1602 r., miała miejsce ogromna wichura

7

i

zawaliła się wysoka wieża, czyniąc wielkie szkody, król zapewnił odnowienie kościoła,

ufundował też m.in. sprowadzone ze Szwecji organy. W tych czasach świątynia św. Jana

połączona była z Zamkiem Królewskim bezpośrednim przejściem. W 1798 r., gdy powsta-

ła diecezja warszawska, kolegiata stała się katedrą, a dwadzieścia lat później archikate-

drą. W czasie II wojny światowej Niemcy wysadzili kościół w powietrze (taki los spotkał

większość kościołów warszawskich). Został on odbudowany (projekt uwzględniał charak-

tery

styczne cechy gotyckie dawnego wyglądu) i w 1960 r. konsekrowany. Nazwa ulicy –

Świętojańska – pochodzi od wezwania tej świątyni.

Wraz z rozwojem miasta powstawały nowe kościoły. Prawdopodobnie

w

pierwszej połowie XIV w. powstał kościół św. Jerzego. Był on właściwie już poza grani-

cami ówczesnej Warszawy, na ul. Świętojerskiej. W 1818 r., kiedy nastąpiła kasata zako-

nu kanoników regularnych, kościół zamieniono w fabrykę, a następnie budynek rozebra-

no.

Kolejny kościół powstał przy ulicy Piwnej ok. 1356 r. (dzisiejszy kościół

św. Marcina). „W przylegającym do świątyni klasztorze zamieszkali ojcowie augustianie.

Przez pięć stuleci opiekowali się kościołem, który w okresie swej świetności w czasach

monarchii pełnił szczególną rolę: odbywały się w nim sejmiki mazowieckie.” (Kościoły le-

wobrzeżnej Warszawy, 2005, t. 2, s. 46) Po upadku powstania styczniowego nastąpiła

kasata zakonu, a

kościół trafił w zarząd diecezji. W czasie II wojny światowej świątynia

została całkowicie zniszczona. Po wojnie odbudowana, została przekazana siostrom fran-

ciszkankom służebnicom Krzyża.

Poza granicami ówczesnej Warszawy, przy Bramie Nowomiejskiej w XIV w.

powstał kościół Świętego Ducha (obecnie ojców paulinów na ul. Długiej). Przy tej świątyni

zlo

kalizowany był pierwszy warszawski szpital pod tym samym wezwaniem. W czasie

potopu szwedzkiego, całe miasto bardzo ucierpiało, a szczególnie budynki kościoła

i

szpitala Świętego Ducha, znajdujące się poza murami miasta. Za namową króla Jana

Kazimierza w 1662

r. miasto przekazało kościół ojcom paulinom w podziękowaniu

za

obronę Jasnej Góry. Obecnie stojący kościół został wybudowany właśnie przez nich

w latach 1707-1717. W

1819 r. nastąpiła kasata zakonu w Warszawie, kościół przeszedł

w

ręce bractwa niemieckiego. „Walki Powstania Warszawskiego w 1944 roku przyniosły

świątyni niemal całkowitą zagładę. Po wojnie, w 1950 roku, ojcowie paulini powrócili

do dawnego klasztoru i

kościoła, przystępując natychmiast do odbudowy budynków.” (Ko-

ścioły lewobrzeżnej Warszawy, 2005, t. 2, s. 42).

W XIV w. w

Starej Warszawie mieszkańców było coraz więcej i zaczęło bra-

kować miejsca dla wszystkich chętnych. Dlatego za północną bramą zaczęła się tworzyć

Nowa Warszawa. Wraz z

nią powstała nowa parafia wraz z kościołem pw. Nawiedzenia

Najświętszej Maryi Panny. Świątynię, zbudowaną w latach 1409-1411, ufundowała księż-

8

na Anna Mazowiecka. Parafia została erygowana 30 czerwca 1411 r. przez biskupa po-

znańskiego Wojciecha Jastrzębca. Kościół dwa razy był zburzony: w czasie potopu

szwedzkiego i potem Powstania Warszawskiego. Za

każdym razem był odbudowywany

i

pełni funkcję kościoła parafialnego do dnia dzisiejszego.

Za południowymi granicami Warszawy, na przedmieściu czerskim również

zbudowano kościół. „Fundatorką kościoła była Anna z Holszańskich, wdowa po Włady-

sławie III, która w 1454 roku sprowadziła do Warszawy bernardynów. W tym samym roku

zbudowano klasztor i murowaną świątynię gotycką.” (Kościoły lewobrzeżnej Warszawy,

2005, t. 2, s. 26). W tym

kościele pw. św. Anny kazania głosił bernardyn Władysław

z

Gielniowa (obecnie błogosławiony, jeden z patronów Warszawy i patron parafii

w Natolinie). Po

kasacie zakonu bernardynów (po powstaniu styczniowym) kościół prze-

szedł we władanie diecezji i w 1928 r. stał się kościołem akademickim (i takim pozostał

do dzisiaj).

Rys. 2. Osadnictwo okolic Warszawy w XVI w.

(źródło: D

ROZDOWSKI

,

Z

AHORSKI

, 1997, ss. 44-45)

Mapa powyższa pokazuje Osadnictwo okolic Warszawy w XVI w. Są również

na

niej zaznaczone ośrodki parafii i ich orientacyjne granice. Można zauważyć parafię

św. Jana w Starej Warszawie i parafię Nawiedzenia NMP w Nowej Warszawie. Oprócz

tego widać wspomniane już i opisane parafie w Służewie, Milanowie i Powsinie. Oprócz

9

nich w XVI

w. istniały na obszarze dzisiejszej Warszawy jeszcze trzy: w Solcu

(w Jazdowie), w Wielkiej Woli i w Wawrzyszewie.

Parafia solecka

istniała prawdopodobnie już w XV w. Jej siedziba, drewniany

kościół w Solcu, został zniszczony w XVI w. przez wylew Wisły. Z powodu groźby kolej-

nych powodzi na

tym terenie Anna Jagiellonka poprosiła o przeniesienie siedziby parafii

do

położonego wyżej Jazdowa. Dokonał tego biskup poznański Łukasz Kościelecki

17 listopada 1593 r.

Ł

UKASZEWICZ

(1858, t. 3, s. 336) przytacza sprawozdanie z wizytacji

biskupa poznańskiego Goślickiego z 1603 r.: "Kościół w Jazdowie jest z nowa z drzewa

postawiony i

dobrze deskami pokryty. Jest pod wezwaniem świętej Anny i świętej Małgo-

rzaty, zawiera w

sobie trzy ołtarze." Tymczasem na Solcu z inicjatywy Marii Kazimiery

powstał kościół i klasztor dla ojców trynitarzy. Budowa przebiegała powoli i z dużymi trud-

nościami. Świątynię poświęcił biskup kijowski Jan Samuel Ożga w 1726 r. Wtedy też

w

głównym ołtarzu umieszczono figurę Jezusa Nazareńskiego Wykupionego (która cały

czas znajduje się w kościele pw. Świętej Trójcy). Po powstaniu styczniowym dokonano

kasaty zakonu ojców trynitarzy, a niedługo po tym świątynia została przekazana diecezji.

W tym momencie siedziba parafii p

owróciła na Solec. W czasie II wojny światowej kościół

został zburzony, odbudowany po wojnie.

Kolejna parafia istniejąca w XVI w. pod Warszawą (dzisiaj w Warszawie)

to parafia wolska

. Przypuszcza się, że kaplica we wsi Wielka Wola została wzniesiona

nie

długo po utworzeniu parafii warszawskiej św. Jana Chrzciciela, a zatem ok. 1300 r.

Przez ok. 300

lat była jej kaplicą filialną, a 11 lipca 1611 r. erygowano w tym miejscu od-

rębną parafię. Ł

UKASZEWICZ

(1858, t. 3, s.

344) tak opisuje kościół z 1603 r.: „Był on wów-

czas szczupły, tarcicami pokryty i pod tytułem ś. Wawrzyńca poświęcony.” Podczas na-

jazdu Szwedów, kościół został spalony. Nowy, murowany, powstał z inicjatywy Marii Ka-

zimiery w latach 1695-1740. W 1834

r., po powstaniu listopadowym, kościół został zamie-

niony na

cerkiew prawosławną. Wtedy wybudowano nowy kościół parafialny,

św. Stanisława (dziś w parafii św. Stanisława). Niedługo mały kościół nie był wystarczają-

cy, aby pomieścić wszystkich wiernych. W 1903 r. zbudowano nowy, większy kościół

pw.

św. Stanisława (dziś w parafii św. Wojciecha). W wyniku tego, po I wojnie światowej,

kiedy to oddano pierwszą siedzibę parafii katolikom, na niewielkim obszarze były trzy ko-

ścioły. W niedługim czasie kard. Aleksander Kakowski wydzielił z dawnej parafii wolskiej

trzy

nowe:

św. Wawrzyńca (z kościołem pw. św. Wawrzyńca), św. Stanisława

(z

mniejszym kościołem pw. św. Stanisława) i św. Wojciecha (z dużym kościołem

pw.

św. Stanisława).

Jeszcze jedna parafia była już w XVI w. na terenie obecnej Warszawy –

św. Marii Magdaleny w Wawrzyszewie. Powstała prawdopodobnie w XV w., wydzielona

z

parafii św. Jana Chrzciciela. Erygował ją biskup poznański Benedykt Izbieński w 1542 r.

10

(niektórzy historycy uważają, że nastąpiło to wtedy po raz drugi, a pierwsza data nie jest

znana). Kościół w 1603 r. podczas wizyty biskupa Goślickiego był już murowany.

„W 1904 r. siedzibę parafii wawrzyszewskiej przeniesiono do pokamedulskiego kościoła

pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Lesie Bielańskim.” (K

ALWARCZYK

, 1998, s.489)

W 1923 r

. kard. Aleksander Kakowski podzielił parafię bielańsko-wawrzyszewską i w ten

sposób przywrócił poprzednią siedzibę parafii św. Marii Magdaleny.

A zatem w XVI

w. było na terenie dzisiejszej Warszawy osiem parafii (w tym

dwie w

ówczesnych granicach miasta).

3.2. Kościół warszawski przed utworzeniem diecezji (od XVI w. do 1798 r.)

Kolejna parafia została erygowana w 1626 r. – była to parafia Świętego Krzyża na Trakcie

Królewskim. Drewniany kościółek w tym miejscu powstał już dużo wcześniej,

bo przed 1510 r. W 1653

r. parafię objęli księża misjonarze, sprowadzeni z Francji

przez

Marię Ludwikę Gonzagę. Podczas najazdu szwedzkiego, kościół został zniszczony.

Obecna świątynia zbudowana została w latach 1679-1756 przez księży misjonarzy.

„W tym kościele w 1707 roku narodziło się piękne nabożeństwo Gorzkie Żale, które obec-

nie rozbrzmiewa we wszystkich nie

tylko polskich świątyniach.” (Kościoły lewobrzeżnej

Warszawy, 2005, t. 2, s.

134) Kościół ten odgrywał wielką rolę, nazywany był nawet drugą

katedrą. Po powstaniu styczniowym księża misjonarze zostali wypędzeni, ale w 1918 r.

powrócili i do dzisiaj zajmują się parafią. W czasie II wojny światowej kościół został znisz-

czony, ale szybko go odbudowano. Od 2002

r. świątynia nosi tytuł bazyliki mniejszej.

W 1596

r. król Zygmunt III Waza przeniósł swoją siedzibę z Krakowa

do

Warszawy. Nastąpił czas wielkiego rozwoju miasta. Powstało również wiele nowych

świątyń. „Aż sześć nowych zgromadzeń zakonnych przybywa za Zygmunta Warszawie:

jezuici, dominikanie, reformaci, brygidki, bernardynki i

karmelitki. Ponieważ każde

ze

zgromadzeń otrzymało przy klasztorze własny kościół, jezuitom zaś dostały się dwa

kościoły, Warszawa przeto zbogaca się od razu siedmioma nowymi świątyniami.” (G

OMU-

LICKI

, 1960, s. 51) W

większości tych miejsc kościoły są także i dzisiaj (odbudowane

po zniszczeniach wojennych), m.in.

kościół ojców dominikanów pw. św. Jacka na ul. Freta

(zbudowany w latach 1605-1638),

kościół ojców jezuitów pw. Matki Bożej Łaskawej (zbu-

dowany w latach 1609-

1628). Na szczególną uwagę zasługuje historia powstania kościoła

reformatów. Jest ona związana ze ślubem króla Zygmunta III Wazy uczynionym podczas

oblężenia Smoleńska. Król obiecał wystawić kościół świętemu, w którego dniu miasto zo-

stanie zdobyte

. Stało się to 13 czerwca 1611 r., w dniu św. Antoniego z Padwy. Pierwszy,

drewniany kościółek dla sprowadzonych do Polski ojców reformatów, został konsekrowa-

ny w 1635

r. Następny, murowany powstał w latach 1671-1679. Po powstaniu stycznio-

11

wym przeprowadzon

o kasatę klasztoru, a kościół stał się w 1866 r. siedzibą parafii.

W

czasie Powstania Warszawskiego kościół bardzo ucierpiał, ale po wojnie został odbu-

dowany przez

pierwotnych właścicieli, franciszkanów (reformatów), którzy w tym czasie

wrócili do swojego klasztoru.

Za

panowania Władysława IV następował dalszy rozwój Warszawy. G

OMULIC-

KI

tak przedstawił miasto: „A piękną była Warszawa za pierwszego z synów Zygmunto-

wych. Przystroiła się wówczas mnóstwem pałaców, kościołów, ogrodów i prawie obcych

jej do owego

czasu dzieł sztuki. (…) Światowy aż do zbytku król nie zapomniał jednak

o Bogu i

jego sługach. (…) Za Władysława osiedlili się w Warszawie: karmelici, pijarzy,

franciszka

nie, benonici.” (1960, s.66) Część z tych zgromadzeń zakonnych w niedługim

czasie wyb

udowała również kościoły. W 1637 r. Władysław IV sprowadził z Krakowa kar-

melitów bosych. Pierwszy kościół pw. Wniebowzięcia NMP i św. Józefa Oblubieńca

na

Krakowskim Przedmieściu został zniszczony przez Szwedów. Nowy, murowany po-

wstał w latach 1672-1701. Po powstaniu styczniowym nastąpiła kasata klasztoru, i przejęli

go księża diecezjalni, którzy zorganizowali tam seminarium duchowne (jest ono tam rów-

nież współcześnie). Drugą wojnę światową kościół przetrwał w dość dobrym stanie, dlate-

go tuż po jej zakończeniu pełnił on tymczasowo funkcję prokatedry – do czasu odbudowy

właściwej katedry.

Również z Krakowa sprowadził Władysław IV pijarów w 1642 r. Już

w

następnym roku powstał drewniany kościół pw. Matki Bożej Zwycięskiej przy ulicy Dłu-

giej. Po

najeździe szwedzkim, w którym świątynia została spalona, w latach 1660-1682

zbudowano nowy mu

rowany kościół. W tym czasie sprowadzono do kościoła obraz Matki

Bożej Łaskawej. Towarzyszył on pijarom w momencie, gdy po powstaniu listopadowym

musieli przenieść się do pojezuickiego kościoła obok katedry, a świątynia na ul. Długiej

została zamieniona na cerkiew prawosławną. Sytuacja zmieniła się dopiero po I wojnie

światowej, kiedy kościół popijarski stał się Katedrą Polową Wojska Polskiego. Po II wojnie

światowej Ordynariat Polowy został zlikwidowany, przywrócił go dopiero Jan Paweł II

w 1991 r., a

kościół pw. NMP Królowej Polski znowu pełni funkcję Katedry Polowej Woj-

ska Polskiego.

W 1646

r. sprowadzili się do Warszawy franciszkanie. Na miejscu pierwszego

drewnianego kościoła do dziś stoi murowany - konsekrowana w 1737 r. świątynia

pw.

św. Franciszka Serafickiego. Niedaleko niej, bo na ul. Pieszej, znajduje się kościół

św. Benona. Jego dzieje były burzliwe. Został on wybudowany w latach 1646-1649

przez

członków Bractwa św. Benona – zrzeszającego niemieckich imigrantów. W połowie

XVIII

w. kościół przejęli redemptoryści z Klemensem Hofbauerem (dzisiejszym świętym)

na czele.

„W 1808 roku Napoleon wydał decyzję o wywiezieniu zakonników poza granice

Księstwa Warszawskiego. Kościół przestał pełnić funkcje sakralne i urządzono w nim hale

12

produkcyj

ne.” (Kościoły lewobrzeżnej Warszawy, 2005, t. 2, s. 60) Po wojnie powrócili

redemptoryści i odbudowali w pierwotnym kształcie zniszczony w czasie Powstania War-

szawskiego kościół.

Władysław IV przyczynił się do powstania jeszcze jednego kościoła – wtedy

daleko poza Warszawą, dziś w jej granicach. W 1639 r. zbudował na Górze Pólkowskiej

kościół i klasztor dla kamedułów. Dziś cała dzielnica nosi nazwę Bielany od białych habi-

tów zakonników. Było to „wotum za otrzymanie przez króla Władysława IV polskiego tronu

oraz za try

umfalne zwycięstwo w wojnie smoleńskiej”. (Kościoły lewobrzeżnej Warszawy,

2005, t. 1, s.

12) Przez wiele lat było to miejsce modlitwy i oderwania się od codziennych

spraw dla

Władysława IV oraz jego następców. Kościół na miejscu tego pierwszego istnie-

je do dzisiaj. Niedawno, w 1999

r., stał się siedzibą parafii bł. Edwarda Detkensa.

W 2003

r. świątynia została podniesiona do rangi kolegiaty.

Za czasów Jana Kazimierza miał miejsce najazd Szwedów na Warszawę, któ-

ry spowodował ogromne zniszczenia w mieście. „Sprawiało [ono] wrażenie zgliszczy po-

żarnych lub olbrzymiego cmentarza…” (G

OMULICKI

, 1960, s.

70) Również prawie wszyst-

kie kościoły zostały spalone lub zburzone. Kolejne lata wypełniła odbudowa miasta.

Tuż przed wojną królowa Ludwika Maria Gonzaga sprowadziła księży misjonarzy (którzy

prze

jęli wówczas parafię Świętego Krzyża), siostry miłosierdzia (nazwane szarytkami,

które osiadły na Tamce) oraz siostry wizytki (które zbudowały kościół i klasztor

na

Krakowskim Przedmieściu). Wszystkie trzy zakony również współcześnie mają swoje

siedziby w dawnych miejscach.

Król Jan III Sobieski zbudował pałac w Wilanowie i tam zamieszkał – tym sa-

mym sprawił, że Stara Warszawa straciła nieco na znaczeniu. Mimo to, król przyczynił się

do wzbogacenia miasta w

kilka świątyń. Najważniejszy ufundowany przez niego kościół

stoi przy ul. Miodowej. Jest to

świątynia ojców kapucynów pw. Przemienienia Pańskiego,

wybudowana w latach 1683-

1692. Stanowiła ona wotum króla za zwycięstwa

pod Chocimiem i pod

Wiedniem. Natomiast żona Sobieskiego, Marysieńka, ufundowała

kościół sióstr sakramentek pw. św. Kazimierza na Nowym Mieście (zbudowany w latach

1688-1692). W podobnym czasie (tj. 1683-

1731) został wybudowany przez karmelitów

trzewiczkowych

kościół pw. Narodzenia NMP na Lesznie. Po powstaniu styczniowym

przeprowadzono kasa

tę zakonu, a kościół stał się siedzibą parafii. Ciekawe w historii tego

kościoła jest to, że w 1962 został on przesunięty o 21 m z powodu poszerzania ulicy.

Tymczasem na

południe od Warszawy, na dzisiejszym Czerniakowie, powstał (w latach

1690-1693)

kościół i klasztor bernardynów pw. św. Bonifacego. Był on licznie odwiedzany

przez Warsza

wiaków z okazji odpustu 5 czerwca.

„Początek wieku XVIII przyniósł jej [Warszawie] nowe odwiedziny Szwedów,

nowe bitwy i

nowe ruiny.” (Gomulicki, 1960, s. 74) Powstało jednak jeszcze kilka kościo-

13

łów. Bonifratrzy wybudowali w latach 1726-1728 kościół pw. św. Andrzeja. Po odbudowie

po wojennych zniszczeniach konsekrowano go pw.

św. Jana Bożego. W latach 1781-

1784 wybudowano na

Miodowej cerkiew greckokatolicką pw. Zaśnięcia Najświętszej Bo-

gurodzicy. Oj

cowie bazylianie przejęli opiekę nad katolikami tradycji wschodniej. Ostatni

z

królów Polski, Stanisław August Poniatowski, oraz jego brat, prymas Michał Poniatow-

ski, przyczynili się do powstania kościoła na założonym w 1790 r. Cmentarzu Powązkow-

skim.

Świątynia pw. św. Karola Boromeusza wybudowana została w latach 1792-1793.

Pod koniec XVIII

w. została erygowana czwarta warszawska parafia –

św. Andrzeja Apostoła. Historia jej pierwotnej siedziby sięga jednak wcześniej.

Na

początku XVIII w. biskup warmiński Teodor Potocki ufundował jezuitom rawskim ko-

ściółek pw. Świętego Krzyża przy dzisiejszym placu Teatralnym. Poświęcono go w 1722 r.

Rok po kas

acie zakonu jezuitów, w 1774 r. erygowano nową parafię z siedzibą

w

pojezuickiej świątyni. Parafia oraz świątynia otrzymały tytuł św. Andrzeja Apostoła.

Nie

utrzymano dawnego wezwania kościoła ze względu na fakt, że była już w tym czasie

parafia i

kościół pw. Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. Szybko okazało się,

że niewielkich rozmiarów kościół jest za mały, aby dobrze spełniać funkcje parafialne.

Dlatego najważniejsze uroczystości odbywały się w niedaleko położonym kościele refor-

matów pw. św. Antoniego z Padwy. W planach było wybudowanie nowego kościoła para-

fialnego. I tak się później stało, nowy kościół, pw. św. Karola Boromeusza, powstał

w latach 1841-1849 na ul.

Chłodnej i do dziś jest siedzibą parafii. Tymczasem, w 1819 r.

świątynia pojezuicka pw. św. Andrzeja została przekazana kanoniczkom. Kościół ten zo-

stał częściowo zniszczony w czasie Powstania Warszawskiego, a w 1953 r. wyburzono

go. W 1999 r. wybudowano na

tym miejscu nowy kościół pw. św. Alberta Chmielowskiego

i

św. Andrzeja Apostoła, w którym mieści się duszpasterstwo środowisk twórczych.

„Ta epoka aż do ostatnich lat XVIII wieku, była dla Warszawy względnie po-

myślna. Miasto rozrastało się w różnych kierunkach, oddalając się coraz bardziej

od

swego jądra staromiejskiego. (…) Wsie okoliczne łączyły się z nim i wsiąkały w nie,

tracąc byt odrębny.” (G

OMULICKI

, 1960, s. 79) W

samej Warszawie były wtedy utworzone

cztery parafie:

św. Jana Chrzciciela, Nawiedzenia NMP, Świętego Krzyża i św. Andrzeja

Apostoła. Dodatkowo, w bliższych i dalszych okolicach, które obecnie leżą w granicach

miasta, było sześć parafii: służewska (św. Katarzyny), wilanowska (św. Anny), powsińska

(

św. Elżbiety), solecko – ujazdowska (obecnie Świętej Trójcy), wawrzyszewska (św. Marii

Magdaleny) i wolska (

św. Stanisława). Tak wyglądała sytuacja Kościoła warszawskiego

w momencie, gdy po

wstała diecezja warszawska w 1798 r.

14

3.3. Kościół warszawski po utworzeniu diecezji (po 1798 r.)

Polska przestała istnieć na mapach świata. Warszawa po III rozbiorze trafiła pod rządy

pru

skie. Fryderyk Wilhelm chciał osłabić związki Warszawy z Poznaniem i Gnieznem,

dlatego sam zabi

egał o utworzenie diecezji warszawskiej. W roku 1815 powstało Króle-

stwo Polskie, podporządkowane Rosji. Zmienił się podział administracyjny, dlatego też

trzeba było zmienić granice diecezji. W 1818 r. powstała archidiecezja warszawska. „Po-

czątek działalności archidiecezji – to lata stabilizacji państwowej, w których nowy ośrodek

dusz

pasterski mógł się organizować i rozwijać.” (Kościoły lewobrzeżnej Warszawy, 2005,

t. 2, s. 5) W 1820

r. powstała nowa parafia. „Okazją do wzniesienia kościoła

św. Aleksandra była decyzja cara Aleksandra I, w której postanowił, by zamiast Bramy

Tryumfalnej na trasie jego przejazdu z Wilanowa do

Warszawy pobudować dla Polaków

ko

ściół.” (Kościoły lewobrzeżnej Warszawy, 2005, t. 2, s. 126) Po upadku powstania listo-

padowego, zaczęły się prześladowania Kościoła, ograniczono możliwości jego działania.

Po

upadku powstania styczniowego prześladowania te się nasiliły. Przeprowadzono kasa-

tę prawie wszystkich klasztorów w stolicy (pozwolono zostać tylko wizytkom

i sakramentkom

). Część z wysiedlonych zgromadzeń powróciła do swoich klasztorów,

ale dopiero po 1918

r. Władze diecezjalne przejęły opustoszałe kościoły i utworzyły w nich

parafie. Tak się stało z kościołem reformatów pw. św. Antoniego przy ul. Senatorskiej

i

kościołem karmelitów trzewiczkowych pw. Narodzenia NMP na Lesznie. W klasztorze

i

kościele karmelitów bosych na Krakowskim Przedmieściu ulokowało się Metropolitalne

Seminarium Duchowne. Przed I

wojną światową w Śródmieściu erygowano jeszcze trzy

parafie:

Wszystkich Świętych na Grzybowie, św. Barbary na Koszykach i Najświętszego

Zbawiciela, w czasie wojny kolejne cztery.

Od czasu, kiedy Polska straciła niepodległość można zauważyć pewną ten-

dencję również w budownictwie sakralnym. Władze zaczęły utrudniać budowę świątyń,

a na pewno w

tym nie pomagały. Nie było bogatych sponsorów, którzy fundowali kolejny

kościół, ale trzeba było z trudem zdobywać środki na budowę. Dlatego też często trwała

ona o

wiele dłużej niż kiedyś, choć wydawałoby się, że powinna trwać krócej.

„Okres międzywojenny – to czas rozkwitu życia duchowego w Warszawie.

Po

przeszło stu latach niewoli, ograniczeń i restrykcji Polacy na nowo zaczęli oddychać

wolnością. (…) W kościołach ze zdwojoną mocą rozbrzmiewała modlitwa eucharystycz-

na.” (Kościoły lewobrzeżnej Warszawy, 2005, t. 2, s. 5-6) Przedstawiciele wielu zakonów

powrócili do utraconych po powstaniu styczniowym klasztorów. Był to czas naprawy, od-

nowy kościołów i budowania nowych. Szczególnie, że coraz więcej ludzi było

15

w

Warszawie, jej granice się rozszerzały. Powstało w tym czasie dziesięć nowych parafii,

położonych w większości z dala od centrum miasta.

II

wojna światowa przyniosła Warszawie wielkie zniszczenia. Można powie-

dzieć, że miasto zostało zrównane z ziemią. Prawie wszystkie kościoły zostały wówczas

zburzone, większość z nich Niemcy wysadzili w powietrze. Po wojnie przyszedł czas od-

budowy stolicy. Dzięki wielkiemu poświęceniu ludzi powiodło się to wielkie przedsięwzię-

cie. Odbudowano również wiele zniszczonych kościołów. W latach 1942-1952 powstało

szesnaście nowych parafii. Jednak władza ograniczała działanie Kościoła w Polsce.

W

następnych latach trudna już sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła. Kościół był co-

raz bardziej szykanowany. Jako wyraz tego może świadczyć fakt, że w latach 1953-1972

nie

powstała żadna nowa parafia. Tymczasem potrzeba była bardzo duża, ponieważ

Warszawa rozszerzała swoje granice, powstawały nowe osiedla, blokowiska. W latach

1973-

1989 powstało aż dwadzieścia pięć nowych parafii. Kościoły budowano duże, po-

nieważ na takie łatwiej było dostać pozwolenie. Dlatego też ich budowa była długotrwała.

Jed

nak ludziom zależało na tym, żeby mieć miejsce do modlitwy i często sami włączali się

do budowy. Po 1989

r. niewątpliwie łatwiej jest uzyskać pozwolenie na budowę świątyni,

ze

strony władz nie ma przeszkód. Natomiast trudno jest znaleźć miejsce - powstają wiel-

kie osiedla, na

których często nie ma miejsca na szkoły, przedszkola, przychodnie, skle-

py, ani też na kościoły. Nie zawsze jednak tak się dzieje. W lewobrzeżnej Warszawie jest

obecnie osiemdziesiąt sześć parafii. Jest to wielkie bogactwo, które warto poznać

i

docenić.

16

Literatura:

D

ROZDOWSKI

, M.,

Z

AHORSKI

A.

(1997):

Historia Warszawy. Warszawa: Agencja Wydawni-

cza Egros

G

OMULICKI

, W. (1960): Opowiadania o Starej Warszawie.

Warszawa: Państwowy Instytut

Wydawniczy

Informator archidiecezji warszawskiej 2008 / 2009. (2008) Warszawa: Wydawnictwo Ar-

chidiecezji Warszawskiej

K

ALWARCZYK

, G. (1998): Jubileuszowy rocznik archidiecezji warszawskiej 1998. Warsza-

wa: Instytut Wydawniczy PAX

K

ŁOCZOWSKI

, J.,

M

ÜLLEROWA

, L.,

S

KARBEK

,

J. (1986):

Zarys dziejów Kościoła katolickiego

w Polsce.

Kraków: Wydawnictwo Znak

Kościoły lewobrzeżnej Warszawy: nasze dziedzictwo. (2005) Warszawa: Towarzystwo

Przyjaciół Warszawy, t. 1 i 2

Ł

UKASZEWICZ

, J. (1858):

Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, ka-

plic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczyn-

nych w dawnej Dyecezyi Pozn

ańskiej. Poznań: Księgarnia Jana Konstantego

Żupańskiego, t. 3

fragment pracy dyplomowej pt. „Wirtualny spacer po świątyniach lewobrzeżnej Warszawy – kon-

cepcja i opracowanie przewodnika multimedialnego” autorstwa Anny Reniger