Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są czynnikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych.

Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często oprócz trudności w czytaniu (reading problems), dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania (writing) i poprawnej pisowni (spelling).”(tłum. M. Bogdanowicz) (Perspectives 1994)¹.

Specjaliści wyróżniają różne rodzaje dysleksji rozwojowej:

a) dysleksja: trudności w czytaniu, dzieci z dysleksją czytają zwykle wolniej – trudność w płynnym czytaniu, połączona często z trudnościami w pisaniu; cierpi na nią ok. 10% uczniów;

b) dysortografia: trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (w tym popełnianie błędów ortograficznych) – problemy z opanowaniem poprawnej pisowni (w tym także nagminne popełnianie błędów ortograficznych, pomimo werbalnej znajomości ortografii); cierpi na nią ok. 16% uczniów;

c) dysgrafia: trudności w opanowaniu czytelnego pisania (bazgranie jak kura pazurem) – kłopoty z kaligrafią, potocznie określane jako „brzydkie pismo”, niekiedy trudne do odczytania nawet dla samego piszącego, cierpi na nią ok. 4%uczniów;

d) dyskalkulia: trudności w uczeniu się matematyki.

Termin „dysleksja” występuje czasem z określeniem „rozwojowa”. Oznacza to, iż opisywane trudności pojawiają się od początku edukacji szkolnej, w przeciwieństwie do „dysleksji nabytej”, tj. utraty już opanowanej umiejętności czytania i pisania przez osoby dorosłe po przebytym uszkodzeniu mózgu.

dysleksja typu wzrokowego, gdzie występują przede wszystkim zaburzenia percepcji wzrokowej i pamięci wzrokowej;

Koncepcje etiologiczne dysleksji rozwojowej²

Diagnoza dysleksji rozwojowej powinna być prowadzona przez zespół specjalistów (psycholog, pedagog, logopeda, lekarze - foniatra, okulista, psychiatra dziecięcy) i obejmować:

a) szczegółową ocenę poziomu czytania i pisania (badanie pedagogiczne);

b) ocenę poziomu rozwoju umysłowego (badanie psychologiczne);

c) ocenę funkcji uczestniczących w czynności czytania i pisania: językowych, percepcyjno-motorycznych i ich integracji (badanie psychologiczne i pedagogiczne);

d) w razie zaburzeń emocjonalnych i psychosomatycznych spowodowanych długotrwałym stresem szkolnym wskazana konsultacja logopedy (badanie mowy), a także psychiatry dziecięcego.

Zwykle symptomy zapowiadające trudności w czytaniu i pisaniu zauważane są u dzieci dopiero w okresie ich nauczania początkowego, a powinny być dostrzeżone w okresie przedszkolnym. Są to objawy dysharmonii rozwoju psychoruchowego (opóźnienia rozwoju niektórych funkcji poznawczych i ruchowych), które leżą u podstaw uczenia się czytania i pisania. W takich wypadkach mówi się o ryzyku dysleksji.

Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci nie są jednolitym syndromem zaburzeń. Uwarunkowane one są jednym lub też kilkoma jednocześnie patomechanizmami (zaburzeniami prostszych funkcji leżących u podstaw złożonej czynności czytania i pisania). Są to:

a) zaburzenia przetwarzania wzrokowego lub wzrokowo-przestrzennego- podłożem tego patomechanizmu jest zaburzenie uwagi, spostrzegania, pamięci i wyobraźni wzrokowej, często połączone z zaburzeniami spostrzegania przestrzeni lub zaburzeniami motoryki rąk czy też koordynacji wzrokowo-ruchowej;

b) zaburzenia przetwarzania językowego- podłożem tego patomechanizmu są zaburzenia uwagi, spostrzegania, pamięci i wyobraźni słuchowej dźwięków mowy (aspekt fonologiczny języka) i/lub zaburzenia innych funkcji językowych (aspekt syntaktyczny i semantyczny języka);

c) zaburzenia integracji funkcji percepcyjno-motorycznych i językowych.

Dysleksja w ujęciu R. Davisa

Dysleksja rozwojowa jest zespołem specyficznych trudności w uczeniu się. Rozróżnia się kilka postaci:

a) dysleksja - trudności w czytaniu;

b) dysortografia - trudności w zastosowaniu poprawnej pisowni;

c) dysgrafia - trudności w kształtnym pisaniu;

d) dyskalkulia - trudności w uczeniu się matematyki.

Według Richarda Davisa dysleksja nie jest skutkiem uszkodzenia mózgu, ani nerwów, nie powstaje też z powodu wadliwej budowy ucha wewnętrznego, czy gałki ocznej.

DYSLEKSJA jest wynikiem procesu myślenia i specyficzną reakcją na poczucie zamętu (dezorientacji).

Są dwa sposoby myślenia – werbalny i niewerbalny. Myślenie werbalne dokonuje się za pomocą słów. a niewerbalne wykorzystuje umysłowe obrazy pojęć lub idei. Dyslektycy preferują myślenie niewerbalne (myślenie obrazami). Słowa, które oznaczają realnie istniejące przedmioty nie sprawiają im kłopotu. Natomiast nie są w stanie myśleć słowami (słowa pułapki), których znaczenia nie są w stanie zobrazować (białe plamy) Prowadzi to do dezorientacji. Jest to zjawisko występujące powszechnie, pojawiające się w sytuacji przeciążenia bodźcami lub myślami, a także wtedy, gdy mózg otrzymuje sprzeczne informacje z różnych zmysłów i próbuje je dopasować do siebie. Chociaż dezorientacja jest zjawiskiem powszechnym dyslektycy znacznie częściej jej doświadczają, sami ją też wywołują nie wiedząc o tym.

W stanie dezorientacji zostaje zniekształcona percepcja. To co spostrzegamy jako rzeczywiste, naprawdę nie jest zgodne z faktami i sytuacją w otoczeniu. Wypaczeniom ulegają głównie wrażenia ze zmysłu wzroku, słuchu, równowagi oraz poczucia czasu.

Wszystkie objawy dysleksji są objawami dezorientacji.

Tradycyjnie dysleksję diagnozuje się za pomocą testów, których wyniki analizuje się pod kątem symptomów lub patologii. Ze względu na złożoność problemu nie istnieje pewny i nieomylny test diagnostyczny.

Dysleksja jest rozwijającym się procesem zawierającym następujące sekwencje:

1. Osoba napotyka nie rozpoznany obiekt, bodziec - słowo pisane lub mówione.

2. Nie rozpoznany bodziec wywołuje zamęt, a to z kolei wyzwala dezorientację.

3. Dezorientacja powoduje przyjęcie nieprawidłowych danych.

4. Przyjęcie nieprawidłowych danych powoduje popełnianie błędów.

5. Błędy wywołują reakcje emocjonalne.

6. Reakcje emocjonalne doprowadzają do frustracji.

7. Powstają dobre sposoby rozwiązywania problemów wynikające z przyjęcia dezorientacji w procesie rozpoznawania.

8. Na defekt uczenia składają się wszystkie kompulsywne rozwiązania stosowane przez osobę, np. uczenie sie na pamięć, śpiewanie alfabetu, ekstremalna koncentracja.

9. Kompulsywne rozwiązania uniemożliwiają prawdziwe uczenie się.

Oprócz negatywnych aspektów dezorientacji R. Davis podaje również zdolności (talenty) wspólne wszystkim dyslektykom. Składają się one na dar dysleksji:

1. Zdolność dowolnego posługiwania sie funkcją zniekształcania percepcji.

2. Zdolność świadomego kreowania polisensorycznych obrazów mentalnych i operowania nimi w przestrzeni umysłowej.

3. Zdolność do przeżywania wyobrażeń jako rzeczywistości.

4. Preferencje lub tendencje do myślenia niewerbalnego przy minimalnym udziale lub całkowitym braku monologu wewnętrznego.

R. Davis uważa, że jeżeli w/w cechy współwystępują z objawami defektu uczenia się, to możemy bez ryzyka przyjąć, że mamy do czynienia z osobą dyslektyczną.

Metoda skutecznej pomocy dyslektykom (dorosłym i dzieciom) obejmuje procedury:

1. Ocena zdolności percepcyjnych.

2. Przywracanie orientacji - uczy radzenia sobie z dezorientacją, pomaga odnaleźć stabilny punkt lokalizacji oka umysłu, które spostrzega obrazy mentalne, widzi nasze wyobrażenia.

3. Opanowanie symbolu - uczenie się znaczenia symbolu, należy przeplatać z ćwiczeniem czytania.

4. Dobre dostrojenie z wykorzystaniem zmysłu równowagi - pomaga odnaleźć dyslektykowi optymalny punkt orientacji.

Objawy ryzyka dysleksji wskazują, że dziecko może stać się dyslektyczne, ale nie przesądzają, że tak będzie.

1. Wiek niemowlęcy

Dziecko:

- później niż rówieśnicy zaczyna wypowiadać pierwsze słowa, zdania proste;

- słabo lub w ogóle nie raczkuje;

- późno zaczyna chodzić, biegać;

- jest mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze, np. myciu rąk, ubieraniu się, jedzeniu łyżką;

- nie próbuje samo rysować.

2. Wiek przedszkolny (3-5 lat):

Dziecko:

- mało sprawne w zakresie całego ciała: słabo biega, ma trudności z utrzymaniem równowagi, niezdarnie się porusza, z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych;

- mało sprawne manualnie: przejawia trudności i niechęć do samoobsługi (np. zapinania guzików, sznurowania butów), do zabaw manipulacyjnych (np. nawlekanie korali), źle trzyma ołówek, naciska go za mocno lub za słabo;

- słaba koordynacja wzrokowo- ruchowa: ma trudności w ułożeniu budowli z klocków, rysuje niechętnie, nie umie narysować koła jako 3-latek, kwadratu i krzyża jako 4-latek, trójkąta jako 5-latek;

- opóźnione w rozwoju lateralizacji: używa na zmianę raz jednej, raz drugiej ręki;

- zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej: rysunki dziecka bogate treściowo, lecz prymitywne w formie, ma trudności w układaniu obrazków pociętych na części, puzzli;

- opóźniony rozwój mowy: nieprawidłowo artykułuje wiele głosek, ma trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, z zapamiętywaniem nazw (np. posiłków, pór dnia, roku), dłużej niż rówieśnicy posługuje się neologizmami.

3. Klasa zerowa (6-7 lat):

- mało sprawne w zakresie całego ciała: słabo biega, skacze, ma trudności z rzucaniem i chwytaniem piłki;

- mało sprawne manualnie: ma trudności w wykonywaniu precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi (np. z używaniem widelca, nożyczek, wiązaniem sznurowadeł na kokardkę);

- opóźnione w rozwoju lateralizacji: nadal jest oburęczne;

- opóźniona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni: ma trudności ze wskazywaniem części ciała, przy określaniu ich terminami: prawa-lewa, nie umie określić kierunku na prawo i na lewo;

- ma trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków;

- ma trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych określających stosunki przestrzenne: nad-pod, za-przed, itp.;

- ma wadliwą wymowę, przekręca trudne wyrazy, robi błędy gramatyczne;

- ma trudności z zapamiętaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie, nazw dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków i szeregów cyfrowych, myli nazwy zbliżone fonetycznie;

- ma trudności w orientacji w czasie (np. przy określeniu pory roku, dnia, godziny na zegarze);

- ma trudności w różnicowaniu głosek podobnych (np. z-s, p-b, k-g, czyli zaburzenia słuchu fonemowego ) trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, ich syntezą (zaburzenia analizy i syntezy słuchowej) oraz z manipulowaniem ze strukturą fonologiczną słów (np. odszukaj słowa ukryte w nazwie : słońce, wymyśl rym do słowa: kura);

- ma trudności z wyodrębnieniem elementów z całości, a także z ich syntezą (zaburzenia percepcji wzrokowej) np. podczas układania mozaiki wg wzoru, budowania z klocków, z odszukaniem szczegółów różniących dwa obrazki, z odróżnianiem podobnych kształtów (np. figur geometrycznych, liter m-n, l-t, ) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni ( np. liter p ? b ?g - d, cyfr 6 ?9 );

- ma trudności w nauce czytania (np. czyta wolno, najczęściej głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej syntezy, przekręca wyrazy);

- często pisze litery i cyfry zwierciadlanie, pisze od strony prawej do lewej.

Marta Bogdanowicz podaje następującą listę symptomów ryzyka dysleksji charakterystycznych dla danego okresu rozwojowego:

1. Wiek niemowlęcy (pierwszy rok życia)

Motoryka duża: opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy, dzieci nie raczkują lub mało raczkują, nie utrzymują równowagi przy postawie siedzącej i stojącej. Dzieci przejawiają również minimalne dysfunkcje neurologiczne np. obniżony tonus mięśniowy.

2. Wiek poniemowlęcy (2-3 lata)

Motoryka duża: opóźniony rozwój ruchowy, problemy z równowagą, automatyzacją chodu.

Motoryka mała: opóźniony rozwój motoryki rąk, mała zręczność manualna, nieporadność w samoobsłudze, mała sprawność w zabawach manipulacyjnych.

Funkcje wzrokowe (koordynacja wzrokowo-ruchowa): opóźniony rozwój grafomotoryczny.

Funkcje słuchowo-językowe: opóźniony rozwój mowy, dzieci później wypowiadają pierwsze słowa.

3. Wiek przedszkolny (3-5 lat)

Motoryka duża: niska sprawność ruchowa całego ciała; dziecko słabo biega, ma problemy z utrzymaniem równowagi, z trudem uczy się jeździć na rowerku, niezgrabność w ruchach.

Motoryka mała: słaba sprawność ruchowa rąk, trudności w wykonywaniu czynności samoobsługowych, manipulacyjnych np. zapinanie guzików.

Koordynacja wzrokowo-słuchowa: objawia się trudnościami w budowaniu z klocków, niechęcią do rysowania, nieprawidłowym trzymaniem ołówka w palcach, brak umiejętności rysowania figur geometrycznych tj. koło, trójkąt, kwadrat.

Funkcje wzrokowe: zaburzone przejawiające się w: nieporadności w rysowaniu, trudnościami w składaniu według wzoru obrazków pociętych na części; puzzli.

Funkcje słuchowo-językowe: opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja głosek, trudności w wypowiadaniu wyrazów, przekręcanie wyrazów, trudności z zapamiętywaniem nazw, wierszyków i piosenek, trudności z budowaniem wypowiedzi; używanie prostych zdań, mały zasób słownictwa.

Lateralizacja: opóźniony rozwój, brak przejawów preferencji jednej ręki.

Orientacja w schemacie ciała i w przestrzeni: opóźniona; z końcem wieku przedszkolnego dziecko nie potrafi wskazać prawej ręki lub myli się.

4. Klasa 0 (6-7lat)

Motoryka duża: utrzymująca się obniżona sprawność, dziecko słabo biega i skacze, problemy z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych np. stanie na jednej nodze, trudności z nauką jazdy na nartach, rowerze, hulajnodze.

Motoryka mała: mała sprawność manualna, trudności w wykonywaniu ruchów precyzyjnych np. z zawiązywaniem sznurówek, trudności w rysowaniu: złe trzymanie ołówka, niewłaściwe kreślenie linii (z dołu go góry, od lewej do prawej).

Koordynacja wzrokowo-ruchowa: trudności z rzucaniem i chwytaniem piłki, trudności w rysowaniu szlaczków.

Funkcje słuchowo-wzrokowe: wadliwa wymowa, przekręcanie wyrazów, asymilacje głosek, błędy w budowaniu wypowiedzi, trudności w używaniu przyimków wyrażających stosunek przestrzenny np. pod, nad; przed, za, trudności w różnicowaniu głosek podobnych fonetycznie, trudności w dokonywaniu operacji myślowych; analizy, syntezy, trudności z zapamiętywaniem nazw i poleceń a także sekwencji np. dni tygodnia czy pór roku.

Funkcje wzrokowe: trudności z wyróżnieniem elementów z całości, trudności w syntezowaniu np. przy budowaniu według wzoru konstrukcji z klocków, trudności z odróżnianiem podobnych kształtów.

Lateralizacja: brak ustalenia ręki dominującej, dziecko jest nadal oburęczne i obuoczne.

Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni: trudności ze wskazaniem poszczególnych części ciała, nieumiejętność wskazywania kierunków prawo-lewo.

Orientacja w czasie: zaburzenia dotyczące trudności z określeniem pory dnia czy pory roku.

Czytanie: nasilone trudności w nauce czytania, czytanie bardzo wolne, brak poprawnej syntezy, przekręcanie wyrazów, niezrozumienie przeczytanego zdania.

Pierwsze próby pisania: pisanie zwierciadlane, pisanie od prawej do lewej.

5. Wiek szkolny (I-III klasa)

Motoryka duża: mała sprawność ruchowa całego ciała, niechęć do udziału w zabawach ruchowych i lekcjach w-fu,

Motoryka mała: obniżona sprawność rąk, nieopanowanie czynności samoobsługowych wymagających precyzji.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa: trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem, niechęć do rysowania i pisania, zły sposób trzymania ołówka (zbyt mocno lub za słabo), trudności z odtwarzaniem figur geometrycznych, niski poziom graficzna rysunków i pisma.

Funkcje wzrokowe: trudności z wyodrębnieniem szczegółów różniących dwa obrazki, trudności z odróżnianiem kształtów podobnych.

Funkcje słuchowo-językowe: wadliwa wymowa, przekręcanie wyrazów, niegramatyczne wysławianie się, zaburzenia pamięci fonologicznej, wolne tempo nazywania szeregu prostych wyrazów, trudności z zapamiętywaniem liter, cyfr czy tabliczki mnożenia.

Lateralizacja: ciągle utrzymuje się oburęczność i oboczność.

Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni: trudności w określeniu części ciała, odróżnieniem prawej strony od lewej, trudności z określeniem położenia przedmiotów względem siebie.

Czytanie: nasilone trudności w nauce czytania, bardzo wolne czytanie, sylabizowanie lub glosowanie, problemy z syntezą, duże błędy w czytaniu, niezrozumienie przeczytanego tekstu.

Pisanie: trudności z opanowaniem poprawnej pisowni, problemy z zapamiętywaniem liter o skomplikowanej strukturze np. F,G,H; mylenie liter podobnych pod względem kształtu np. m-n, mylenie liter identycznych, lecz inaczej ułożonych w płaszczyźnie np. p-b, trudności z zapisywaniem zmiękczeń, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie lub podwajanie liter, mylenie głosek podobnych fonetycznie, nasilone trudności podczas pisania ze słuchu.

Orientacja w czasie: problemy z określeniem czasu na zegarze, dni tygodnia³.

Bardzo ważnym elementem życia dziecka z dysleksją powinna być systematyczna praca i ciągła mobilizacja mająca na celu przyniesienie wymiernych efektów. Dlatego też powinno się dziecku zaproponować szereg ćwiczeń i zabaw, które poprawią jego funkcje percepcyjne oraz koordynację wzrokowo-słuchowo- ruchową.

1. Ćwiczenia ruchowe:

a) ruchy naprzemienne: noga lewa, ręka prawa, naprzemiennie – to zabawa. Noga prawa, ręka lewa i kolana dotknąć trzeba. Przy tym w brzuchu zegnij się, by aktywnie zacząć dzień;

b) leniwe ósemki: używam sprawniejszej ręki, aby kreślić nią ósemki. Potem ręka sprawna mniej, a na końcu ręce dwie. Gdy ósemki co dzień kreślę, mam oceny coraz lepsze;

c) rysowanie oburącz: gdy rysują obie ręce, umiem i rozumiem więcej. Wiem, gdzie strona lewa, prawa, a liczenie to zabawa. I ładniejsze pismo moje, gdy rysuje rączek dwoje⁴;

d) maszerujemy w miejscu z dotykaniem naprzemiennym kolan łokciami – prawym łokciem lewe kolano, lewym łokciem prawe kolano.

2. Agrafka skojarzeniowa:

a) pierwsza osoba mówi słowo: agrafka, a następna w łańcuchu musi szybko powiedzieć słowo na ostatnią literę poprzedniego wyrazu. Ma to być reakcja szybka – pierwsze skojarzenie, np. agrafka – Antek – krasnoludek – kwiat – tran – nogi – iglo – obraz – zupa itd.

3. Ćwiczenia manualne:

a) we wstępnym okresie ćwiczeń oraz dla dzieci młodszych stosuje się rysowanie szlaczków, jeśli dziecko ma kłopoty z odwzorowywaniem może rysować przez kalkę. Należy narysować początek szlaczku, a dziecko będzie kończyć. Po opanowaniu szlaczków można przystąpić do rysowania obrazków za pomocą kropek. Następnie do pisania zdań po śladzie.

4. Ćwiczenia słuchowe:

a) wyszukiwanie obrazków rozpoczynających się na daną głoskę lub sylabę, kolorowanie tych obrazków;

b) lokalizacja głosek w wyrazie i wyrazu w zdaniu. W ćwiczeniach tych wypowiadamy słowo i prosimy dziecko by powiedziało jaką głoskę słyszy na początku, w środku lub na końcu wyrazu. W dalszym etapie tego ćwiczenia wypowiadamy proste 3 - 4 wyrazowe zdania i prosimy o powiedzenie pierwszego, trzeciego lub ostatniego wyrazu z tego zdania;

c) dobieranie litery do obrazka. Pokazujemy dziecku serię obrazków oraz kartoniki z literami. Dziecko dobiera w pary obrazek i literę na którą wyraz się zaczyna.

5. Ćwiczenia wzrokowe:

a) wstawianie brakujących liter lub sylab w odpowiednie słowa. Dajemy dzieciom kartoniki z obrazkami i prosimy, by nazwały to co jest na obrazku, a nazwę wpisały w wyznaczonym miejscu.

6. Ćwiczenia usprawniające czytanie i pisanie:

a) układanie wyrazów z rozsypanki sylabowej;

b) układanie zdań z rozsypanki zdaniowej.;

c) pokazujemy dziecku obrazek, prosimy, by wypisało jak najwięcej nazw rzeczy znajdujących się na obrazku. Następnie prosimy, by spróbowało ułożyć zapisane wyrazy w kolejności alfabetycznej. Dziecko wybiera sobie np. pięć wyrazów i układa z nimi zdania dotyczące danego obrazka.

7. Ćwiczenia orientacji przestrzennej

a) zaczynamy od wykonywania poleceń słownych, na które dziecko musi reagować, używając w zdaniach pojęć: nad, pod, na, za, obok. Następnie pokazujemy serię odpowiednio dobranych rysunków, na których dziecko ma wskazać gdzie np. jest książka⁵.

1^ M. Bogdanowicz, Diagnoza dysleksji rozwojowej w Polsce, cyt. za Diagnoza dysleksji pod red. B. Kaji, Bydgoszcz 2003, s.19.

2^

3^ M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji – problem i diagnozowanie, s.59-64.

4^ I. Mańkowska, Po prostu ćwicz, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji”, 2008, nr.2, s. 53-54.

5^ E. Woźnica, Propozycje ćwiczeń dla dzieci z dysleksją, [online][dostęp 15 stycznia 2010]. Dostępny w Internecie: http://www.babyboom.pl/dzieci_6_9/rozwoj/dysleksja_propozycje_cwiczen.html

12