RODZAJE SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ
Specyficzne trudności w uczeniu się mogą odnosić się do różnych dziedzin wiedzy i umiejętności szkolnych, dlatego możemy wyróżnić kilka rodzajów trudności w nauce czytania i pisania. Wśród nich wyróżniamy dysleksję, dysgrafię, dysortografię, zaburzenia mowy, lateralizację.
Oprócz wymienionym możemy tez wyróżnić trudności w zdobywaniu umiejętności matematycznych, min. trudności w dokonywaniu operacji na liczbach (dyskalkulia). Ponadto mogą występować też trudności w odtwarzaniu rytmu, melodii i tekstów piosenek (dysmuzja), w zapisywaniu nut, jak też w rysowaniu oraz w orientowaniu się przestrzennym na obrazach płaskich, mapach i zjawiskach.
W literaturze światowej możemy spotkać różne definicje dysleksji rozwojowej. Ogólnie możemy je podzielić na dwa rodzaje: definicje pedagogiczne i psychologiczne. Pierwsza grupa definicji określa rodzaj trudności w nauce lub warunków ich powstawania. Natomiast druga grupa określa etiologię i patomechanizm trudności w czytaniu i pisaniu. Światowa Federacja Neurologii w 1968 r. w Dallas (USA) przyjęła jako obowiązującą następującą definicję: „Specyficzna rozwojowa dysleksja to zaburzenia manifestujące się trudnościami w nauce czytania, mimo stosowania obowiązujących metod nauczania, normalnej inteligencji i sprzyjających warunków społeczno - kulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych, co często uwarunkowane jest konstytucjonalnie.”(2)
Dysleksja rozwojowa dotyczy zatem obszaru czytania i pisania oraz rozpoznaje się ją tylko w przypadku stwierdzenia prawidłowego rozwoju umysłowego. Podstawą jej rozpoznania jest występowanie wybiórczych niepowodzeń w nauce czytania, czy też w opanowaniu poprawnej pisowni i poziomu graficznego pisma. Ustala się, czy trudności te występują jednocześnie, czy w izolacji.
Przyczyny powstawania dysleksji możemy podzielić na pierwotne i wtórne. Pierwotne, czyli etiologia są różnorakie, mogą występować wskutek działania pojedynczego czynnika lub grupy czynników patogennych. Podobnie i wtórne przyczyny dysleksji mogą być różnorodne, ponieważ zachodzą różne konfiguracje zaburzeń prostszych funkcji, które w konsekwencji prowadzą do zaburzeń złożonych czynności czytania i pisania.
W związku z różnymi patomechanizmami dysleksji rozwojowej można wyróżnić kilka typów dysleksji. Istnieje wiele klasyfikacji, proponowanych przez różnych autorów. Najczęściej wyróżnia się:
• dysleksję typu wzrokowego, u której podłoża leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo - ruchowej i wzrokowo - przestrzennej;
• dysleksję typu słuchowego - uwarunkowaną zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązanymi z zaburzeniami funkcji językowych;
• dysleksje integracyjną, w której pojedyncze funkcje nie wykazują zakłóceń, a zaburzenia dotyczą koordynacji;
• dysleksja typu P (percepcyjny) występuje w przypadku, gdy dziecko „czyta prawą półkulą podczas, gdy w procesie czytania powinna dominować aktywność lewej półkuli (u starszych uczniów);
• dysleksja typu L (lingwistyczny) stwierdza się, gdy dziecko „czyta lewą półkulą” podczas, gdy jako początkujący uczeń znajduje się jeszcze na elementarnym etapie nauki czytania, który wymaga dominacji prawej półkuli;
• „psychodysleksja” - w której pojawia się uraz emocjonalny (etiologia) i zaburzenia emocjonalne (przyczyny wtórne) dezorganizujące czynności czytania i pisania.(3)
Dysleksja manifestuje się różnymi objawami. M. Critchley opierając się na literaturze, podaje następujące kryteria:
- utrzymywanie się trudności w czytaniu aż do okresu dojrzałości;
- specyficzne rodzaje błędów w czytaniu i pisaniu;
- rodzinne występowanie tych trudności i częstsze występowanie ich u chłopców;
- brak oznak poważnych uszkodzeń mózgu i defektów narządów zmysłu;
- częste zaburzenia rozpoznawania symboli;
- niepowodzenia w nauce czytania przy użyciu konwencjonalnych metod nauczania;
- niepowodzenia mimo prawidłowej motywacji i normalnej lub wyższej niż przeciętna inteligencji.
W okresie przedszkolnym i na początku nauki szkolnej można zaobserwować kilka następujących symptomów:
- trudności w zapinaniu ubrania, sznurowania butów, itp.;
- trudności ze stosowaniem zaimków: w środku, na zewnątrz, przed, za;
- trudności z zapamiętywaniem i wypełnianiem więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie;
- opóźnienie rozwoju mowy: trudności z wypowiadaniem się, wadliwa wymowa, częste przestawianie sylab i głosek;
- trudności z przypominaniem sobie nazw przedmiotów;
- mylenie nazw kierunków: lewa - prawa;
- oburęczność;
- trudności w nauce pisania: zwierciadlane odwracanie liter, deformowanie kształtu liter;
- trudności w zapamiętywaniu materiału występującego w formie serii, sekwencji, np. dni tygodnia, nazwy miesięcy, litery alfabetu;
- trudności w pamiętaniu aktualnej daty (jaki jest dziś dzień), daty swoich urodzin, imienin i określania czasu;
- słabe postępy w uczeniu się czytania zarówno metodą fonetyczna jak i globalną (rozpoznawanie napisów);
- szybka męczliwość uwarunkowana koniecznością włożenia większego wysiłku i koncentracji uwagi;
- mała sprawność ruchowa całego ciała, dziecko, ma trudności z nauczeniem się jazdy na rowerze, łyżwach raz niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych.
Wiele wymienionych objawów może przetrwać do okresu szkolnego i występować w połączeniu z trudnościami w czytaniu i pisaniu w młodszych klasach szkolnych.
Do specyficznych trudności w czytaniu zaliczymy:
- czytanie niepewne, wymęczone, szczególnie, gdy dziecko czyta głośno;
- częste błędy w czytaniu: pomijanie wyrazów lub ich dodawanie, zniekształcanie wyrazów, złe ich odczytywanie;
- pomijanie linii lub odczytywanie ich ponownie;
- częste gubienie miejsca, w którym dziecko czyta;
- niepewność w czytaniu, szczególnie krótkich wyrazów wyglądających podobnie, np. on - no, for - ot, od - do itp.;
- trudności w dzieleniu dłuższych wyrazów na sylaby i syntetyzowaniu sylab w wyrazy we właściwym porządku (sylaby często są gubione);
- pomijanie interpunkcji;
- przestawianie liter w wyrazie, co zmienia jego sens (tworzenie anagramów);
- trudności w wyszukiwaniu najważniejszej myśli w danym fragmencie tekstu;
- niewłaściwe łączenie liter;
- trudności w przyswojeniu tabliczki mnożenia.
Specyficzne błędy w pisaniu to:
- słaby poziom pracy pisemnej w porównaniu z odpowiedziami ustnymi;
- prace pisemne na niskim poziomie graficznym i estetycznym, liczne przekreślenia, kilkakrotne próby zapisywania wyrazu (np. wippe, wype, wipe), prace „bałaganiarskie”;
- utrzymywanie się trudności z różnicowaniem liter: b - p, p - g, p - q, n - u, m - w;
- niewłaściwy dobór liter do głosek podobnych fonetycznie, w wyniku ich niewłaściwego rozróżniania t - d, b - p, m - n;
- mylenie nazwy litery i głoski (np. l - el, m - em, k - ka);
- niewłaściwe stosowanie małych i dużych liter, dziecko częściej używa dużych liter zamiast małych, ponieważ czuje się pewniejsze w ich różnicowaniu;
- trudności w różnicowaniu wyrazów podobnie brzmiących (np. bułka - półka);
- dodawanie, pomijanie lub niewłaściwe umiejscowienie liter lub wyrazów;
- zapisywanie wyrazu na różne sposoby, np. szyja - szja;
- mylenie liter l - t podczas czytania i pisania;
- złe rozmieszczenie pracy pisemnej w przestrzeni, niemożność zachowania marginesu;
- tracenie wątku podczas zapisywania opowiadania;
- brak lub niewłaściwe stosowanie interpunkcji.
Uczniowie klas starszych maja trudności z :
- przypominaniem słów i nazw;
- wolno i niepoprawnie czytają i piszą z wieloma błędami;
- mają trudności ze zrozumieniem bardziej skomplikowanych instrukcji, mogą je błędnie zrozumieć;
- mylenie liter podobnych pod względem kształtu (np. l, ł, t) lub, gdy odpowiadające im głoski są podobne do siebie, różni je tylko dźwięczność - bezdźwięczność (np. d - t);
- mylenie liter o tym samym kształcie, lecz innym układzie w przestrzeni (np. p - b, m - w);
- pisanie liter zwierciadlanych, pisanie wyrazu od strony prawej do lewej - pismo lustrzane (b - d);
- pomijanie znaków diakrytycznych (kropka, haczyk, nad i pod literą);
- występowanie wyrazów bezsensownych wskutek pojawienia się w jednym wyrazie kilku rodzajów błędów.
Do objawów dysortografii zaliczamy więc wszelkiego rodzaju zniekształcenia zapisu wyrazów.
Trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania nosi nazwę dysgrafii. Charakteryzuje ją niski poziom graficzny pisma. Często towarzyszą dysgrafii trudności z rysowaniem. W początkowym okresie nauki pisania dzieci mają duże trudności z rozmieszczeniem liter, pismo jest mało czytelne, litery zniekształcone, drżące, nachylone w różnych kierunkach. Dziecko często podczas pisania zbyt mocno naciska długopis, przez co dziurawi kartkę, pisze wolno i nie nadąża za klasą.
Oprócz dysgrafii, dysleksji i dysortografii możemy wyróżnić też zaburzenia funkcji słuchowych, funkcji ruchowych oraz zaburzenia lateralizacji i mowy dziecka.
Zaburzeniami i wadami mowy oraz sposobami ich usuwania zajmuje się logopedia. Czynniki wywołujące zaburzenia mowy są różne. Dzielimy je na endogenne (wewnątrzpochodne) i egzogenne (zewnątrzpochodne). Także same zaburzenia przejawiają się w sposób bardzo zróżnicowany. Bez względu na wiek przejawiania się, wszystkie zaburzenia negatywnie wpływają na kształtowanie się osobowości dziecka, a w szczególności na rozwój kontaktów społecznych i poznawanie świata. Prawie wszystkie dzieci z zaburzeniami wymowy maja kłopoty w nauce, w szczególności w zakresie czytania i pisania.(4)
Redukcja zaburzeń mowy pochodzenia środowiskowego (egzogennego) polega głównie na stymulacji rozwoju mowy w przedszkolu, szkole przy współpracy logopedy i rodziców dziecka. W przypadku wad wymowy pochodzenia endogennego niezbędna jest bezpośrednia pomoc logopedy. Do głównych zaburzeń mowy wewnątrzpochodnych zalicza się:
• dysglosję - zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania, na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenie słyszalności;
• dysartię - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (artykulacyjne, oddechowe);
• dyslalię - opóźnienie w przyswajaniu sobie języka na skutek zwolnionego tempa wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych i zaburzenia arykulacyjnego;
• afazję - utrata częściowa luba całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych;
• jąkanie - zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa) przyczyny nie są znane, zaliczane jest do nerwic;
• nerwica mowy - mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacja siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;
• digofazję - niedokształcenie mowy, spowodowane upośledzeniem umysłowym;
• schizofazję - zniekształcenie mowy osób z zaburzeniami myślenia, spowodowanymi chorobami umysłowymi.
Zasadnicze znaczenie mają zaniedbania rozwoju mowy w okresie przedszkolnym. Nieusunięte wady mowy w tym okresie mogą być trudne do zlikwidowania, a nawet niekiedy niemożliwe w późniejszej karierze szkolnej dziecka(5). „Do najczęstszych zaburzeń rozwoju mowy w uczeniu należą: bełkotanie, jąkanie oraz różne opóźnienia rozwoju mowy”(6).
Często trudności w nauce czytania określa się jako „rozbieżności między aktualnym poziomem umiejętności, jakiego można by się spodziewać ze względu na ogólne intelektualne możliwości danej osoby”(7).
Ważnym elementem w rozwoju nauki czytania dziecka jest prawidłowy przebieg procesów lateralizacji. Istota tego procesu polega na ustaleniu funkcjonalnej dominacji w obrębie parzyście występujących narządów ruchu. Proces lateralizacji jest związany ze względną przewagą rozwoju obu półkul mózgowych. Rozwój lateralizacji zależy także od oddziaływań środowiska, które w sposób zamierzony i niezamierzony wpływa na kształtowanie się przewagi stronnej u dziecka.
Proces ten u większości dzieci zostaje zakończony miedzy 7 a 10 rokiem życia. Większość ludzi jest zdominowana prawostronnie lub lewostronnie. Jednostki te wykazują lateralizację jednorodną. Zdarzają się jednak przypadki lateralizacji skrzyżowanej, inaczej niejednorodnej, która uważana jest w sytuacji szkolnej za niekorzystną. Drugim rodzajem niekorzystnej lateralizacji jest nie ustalona (brak dominacji).
Lateralizacja skrzyżowana może przybierać różne kombinacje, np.:
- lewooczność - praworęczność - lewonożność;
- prawooczność - leworęczność - prawonożność.
Szczególnie negatywny wpływ na naukę szkolną dziecka ma skrzyżowanie w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia ukształtowanie się koordynacji wzrokowo - manualnej.
Lateralizacja nie ustalona manifestuje się obniżeniem sprawności w zakresie obu rąk, powoduje opóźnienia w rozwoju orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo - ruchowej, których przejawy są podobne jak przy zaburzonym kierunkowym spostrzeganiu. Zaburzenia lateralizacji zwłaszcza w połączeniu z innymi rodzajami zaburzeń, mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych. Do najczęściej spotykanych trudności dziecka na tle zaburzeń procesu lateralizacji należą trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania.
W czytaniu i pisaniu występują symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej jak mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym położeniu w przestrzeni: b-d, b-p, d-g, n-u, 6-9, a także odwrócenie liter i cyfr. Może też występować przestawianie kolejności liter i cyfr np.: kot-tak, 12-21; przestawienie liter w dwuznakach: sz-zs; zamienianie kolejności sylab w wyrazach: mata-tama lub zamiana kolejności całych wyrazów.
Połączenie obu zjawisk powoduje w szczególnych przypadkach pismo lustrzane. Najczęściej jednak u dzieci z zaburzoną koordynacją wzrokowo - ruchową spotyka się chaotyczny sposób pisania. Lateralizacja lewostronna - jednorodna jest nieco korzystniejsza przy uczeniu się pisania i czytania, ale nastręcza trudności natury technicznej.(8)
Wszystkie opisane zaburzenia mają duży wpływ na trudności dzieci w uczeniu się czytania i pisania.
Literatura:
1. M. Bogdanowicz, O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu - odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Lublin 1994, s. 23.
2. Tamże, s. 32.
3. Tamże, s. 53.
4. E. Chmielewska, Zabawy logopedyczne i nie tylko; poradnik dla nauczycieli i rodziców, Kielce 1995, s. 7.
5. I. Czajkowski, K. Herda, Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole; poradnik dla nauczycieli, Warszawa 1989, s. 37 - 39.
6. M. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1973, s. 156.
7. E. Malmquist, Nauka czytania w szkole podstawowej, Warszawa 1982, s. 202.
8. I. Czajkowski, K. Herda, op. cit., s. 33 - 35.
Opracowała:
mgr Maria Wojciechowska
Oddział przedszkolny przy
Szkole Podstawowej w Klonowie
(gm.Zbójno)
- 5 -