ALEKSANDER ŚWIĘTOCHOWSKI, NOWELE I OPOWIADANIA (BN) oprac. Samuel

Sandler

W STRONĘ NOWELISTYKI ŚWIĘTOCHOWSKIEGO

Przed debiutem nowelistycznym | Ramy chronologiczne twórczości nowelistycznej

Nowele to tylko niewielki procent twórczości Świętochowskiego, wśród: kilku tysięcy artykułów

publicystycznych i felietonów, kilkunastu dramatów i obrazków dramatycznych, kilku powieści,

prac krytycznoliterackich, tłumaczeń, dzieł naukowych i popularno-naukowych (filozofia,

socjologia, psychologia, historia).

W ciągu 70 lat jego działalności, tylko przez 25 pisał nowele:

• od 1878 r. – od 10 lat był juŜ aktywnym publicystą, zdobył sukces jako dramaturg

(Niewinni, Ojciec Makary, Piękna, Poddanka, Błazen, Za maską, Helvia)

• pierwsza nowela to Karl Krug (1878)

• do 1904 r. – tworzył jeszcze inne rzeczy przez 30 lat (poemat dramatyczny Duchy, inne

dramaty, powieści: Drygałowie, Nałęcze, Twinko, publicystyka i pisarstwo naukowe)

W tym czasie pisarz cieszył się największym autorytetem jako publicysta, gł. na łamach

redagowanych przez siebie pism: „Nowiny” i „Prawda” (mówią o nim Poseł Prawdy). Napisał

najlepsze dramaty (Aureli Wiszar, Regina, Aspazja), pierwsze części Duchów.

Miejsce twórczości nowelistycznej | W cieniu własnym i cudzym

Współcześni odnosili się do nowel pisarza dość Ŝyczliwie. W międzywojniu o nich zapomniano –

sam autor wzbraniał się przed ich wznawianiem, bo był niechętny nowej epoce, czuł się jak

„pogrobowiec”, poza tym jego liberalno-demokratyczne poglądy ewoluowały.

Przyczyny małego zainteresowania nowelami Świętochowskiego:

(1) Jego nowelistyka była zawsze przysłonięta inną jego twórczością, gł. publicystyką i dramatami.

(2) Był to czas (1878-1904) królowania prozy fabularnej (nowele Sienkiewicza, Prusa,

Orzeszkowej, Konopnickiej, Dygasińskiego, Reymonta, śeromskiego, Orkana, Niedźwiedzkiego).

(3) Świętochowski odbiegał w swoich nowelach od panującej i teoretycznie przez niego

respektowanej poetyki i konwencji prozy nowelistycznej (weryzm, szczegółowość). Początkowo do

tej poetyki się naginał (cykl O Ŝycie), ale szybko poszedł swoją drogą.

W związku z całą twórczością

Twórczość Świętochowskiego jest wyjątkowo jednolita, ton jej nadaje publicystyka społeczna.

W nowelach znaleźć moŜna wiele elementów autonomicznych ideowo i artystycznie.

Klimat startu nowelistycznego

W publicystyce młodych pozytywistów słabnie agresywność polemiczna z lat 1870-75:

• początkowo głosili hasła ucywilizowania kraju na wzór Zachodu (Anglia, Francja, USA,

Niemcy), ale szybko sytuacja w tych krajach ich rozczarowała (kryzys ekonomiczny)

• od 1875 r. widać kryzys ufności w industrializację

• Świętochowski szczerze wierzył w nieograniczony rozwój przemysłowo-ekonomiczny,

kryzys obserwował na gruncie niemieckim (był tam na studiach)

Pisarz nigdy nie przestał wierzyć w postęp, konieczność wymiatania przesądów społ., kulturalnych,

obyczajowych i umysłowych. Po prostu jakiś czas ton jego pisarstwa był bardziej pesymistyczny.

Odwrót od naiwnego optymizmu zaznaczył się juŜ w Marcie, Z róŜnych sfer, Szkicach węglem.

Zmiany w nowelistyce tuŜ przed 1880 r.:

• redukcja składników dyskursywno-ideologicznych oraz metod i środków ekspresji

• brak moralizatorsko-optymistycznej afirmacji postępu burŜuazyjnego, inŜynierów,

techników, przemysłowców, rzemieślników i handlowców

• wzrost zainteresowania „dołami społecznymi”, nobilitacja chłopa ze wsi pouwłaszczeniowej

• pojawia się polski inteligent, którego sfery działalności są ograniczone przez napór

przeŜytków feudalnych, niedorozwój cywilizacyjny i kulturalny oraz przez konwenans

burŜuazyjny i warunki ucisku narodowego

• pojawia się (choć rzadko) autentyczny proletariusz, robotnik polski

• komentarz dyskursywno-publicystyczny znika zupełnie u Sienkiewicza (Szkice węglem),

Prus, Orzeszkowa i Świętochowski nie potrafią do końca się go pozbyć

Wkrótce do czołowych nowelistów polskich dołączą Konopnicka i Dygasiński.

Krytyk-bojownik nowej literatury

Jako krytyk literacki Świętochowski był orędownikiem pozytywistycznej literatury tendencyjnej.

Walczył z konserwatyzmem szlacheckim, klerykalizmem, starzyzną obyczajową, epigoństwem,

kultem przeszłości, zacofaniem umysłowym itp. (por. Pleśń społeczna i literacka).

Postulował:

• wierność obserwacji, prawdopodobieństwo i werystyczną iluzję obrazu artystycznego

• powieść jako odbicie Ŝycia w jego najwaŜniejszych momentach i przedstawienie ludzi w ich

zasadniczych rysach

• literaturę propagującą hasła pozytywizmu, tworzącą wzorce nowych norm moralnych,

stosunków międzyludzkich wyzwolonych z więzów instytucji i tradycji

• literatura miała być przewodnikiem całego społeczeństwa

• demokratyzację literatury, kierowanie uwagi ku nizinom (wzór: Rzepa w Placówce)

W KRĘGU WCZESNEJ NOWELISTYKI

Pozytywistyczny rodowód wczesnych nowel

O Ŝycie: atak na ciemne i trwałe dziedzictwo nietolerancji narodowej, kastowej, wyznaniowej (cel

ten określił w przedmowie i pointach zamykających kaŜdą z nowel). W warstwach wyŜszych

egoizm narodowy i jednostkowy jest świadomy, wśród „nizin” – jest objawem instynktu, zawsze

wiedzie do zbrodni, morderstwa.

Program ideowy a przedstawienie artystyczne

W nowelach obserwacja i obiektywna konstatacja góruje nad prezentacją programu. Program ten

widoczny jest w rezonerstwie, dyskursywnych apostrofach, pointach.

np. Chawa Rubin – podjęcie problemu Ŝydowskiego jako walka o postęp społeczny, moralny i

duchowy, równouprawnienie wyznaniowe

• oświata jako środek rozwiązania kwestii Ŝydowskiej – by śydów wyrwać z getta

umysłowego, a chrześcijan uwolnić od przesądów

• śydzi nie są obcy, pisarzem kieruje nie idealizm, ale humanistyczne poczucie wspólnoty

W nowelach Świętochowski podpisywał się często jako „Okoński”.

Treść nowel a komentarz publicystyczny

Pointy nowel cyklu O Ŝycie traktowano jako chwyt publicystyczny, wzmacniający wymowę ideową

„obrazka”. Oceniano je z reguły negatywnie. Jednak o tym, jak waŜny był ten utwór, świadczą

liczne ataki konserwatystów i szowinistów – z którymi Świętochowski w nim walczył.

Utwory doraźnej aktualności

JuŜ w O Ŝyciu widać aktualne wydarzenia społeczne: antysemityzm, dobra koniunktura budowlana

w Warszawie (1877), Kulturkampf, zatarg Bismarcka z hierarchią kościelną...

utwory interwencyjne (gł. Klemens Boruta i Oddechy)

Geneza bezpośrednia „Klemensa Boruty” (wizja nędzy i głodu) i „Oddechów” (protest wobec

antypolskiej polityki pruskiej, pamflet na zaprzaństwo narodowe)

Klemens... powstał po fali głodu wśród ludności górniczej Górnego Śląska w 1879. Na skutek apeli

Karola Miarki, klęska ta wywołała w Królestwie Polskim akcję pomocy. „Nowiny” zbierały

pieniądze i informowały o sytuacji na Śląsku oraz o akcji. Akcja była symbolem jedności narodu

przedzielonego granicami. Dochód z wydania ksiąŜkowego Klemensa... poszedł teŜ na akcję!

Często pojawia się u Świętochowskiego obraz udręki głodu i udręki świadomości, Ŝe ktoś głoduje.

Wizja głodu przybiera postać makabryczną. W biedzie wysychają uczucia.

Oddechy (1886) powstały pod wpływem zarządzenia władz niemieckich z 26 marca 1885,

nakazującego Polakom nie będącym poddanymi pruskimi, opuszczenie Prus. Byłą to część

kampanii antypolskiej. Ugodziła w kilkadziesiąt tysięcy Polaków z zaboru rosyjskiego.

Od początku Świętochowski uprawiał publicystykę antypruską. W 1875 r. pogłębił bezpośrednią

obserwację tamtejszych stosunków (studia w Lipsku). Był krytyczny wobec wszelkiego

szowinizmu, równieŜ polskiego. Ostro krytykował polakoŜerczą prasę niemiecką („Norddeutsche

Allgemeine Zeitung”), gł. red. Pindtera (w Wołach synonim okrucieństwa).

Oddechy to teŜ pamflet na serwilizm i wysługiwanie się zaborcy. Świętochowski stał na stanowisku

lojalizmu politycznego, głosił trwałość bytu społ. polskiego w obrębie obcych państw. Jego

lojalizm i legalizm przeciwstawiał się zarówno tradycjom powstańczym, jak i polityce

serwilistycznego przymierza lub wtopienia się w obcy organizm narodowy.

PISARZ I IDEOLOG

Ku najbardziej zapalnym konfliktom społecznym

Świętochowski łączył szerokie widzenie rzeczywistości z konkretnymi problemami chwili, sytuując

je zawsze na tle formacji kapitalistycznej i jej sprzeczności oraz przeciwieństw. Chmielowski

zarzucał mu, Ŝe jego utwory są pełne spraw „społeczno-ekonomicznych”.

np. Karl Krug: gł. motyw antagonizmu między polskimi murarzami a niemieckimi przybyszami to

konkurencyjna walka na rynku pracy (im więcej rąk do pracy, tym mniejsza płaca)

Pisał: Ŝyjemy w epoce bezwzględnego panowania kapitału; pieniądz jest siłą, niepodległością i

szczęściem. Pamiętał o męczeństwie pracy najemnika, wolnego najmity, którego myśli krąŜą wciąŜ

wokół pracy i bezrobocia (Karl Krug przerywa polityczne dywagacje Klotza: „Roboty nie ma...”).

Inny wariant: Ona – inteligent i jego koledzy nie znajdują warunków do dalszej pracy twórczej.

Kierunek ewolucji świadomości społecznej

Wielu pozytywistów, w tym Świętochowski, z czasem zauwaŜyło iluzję swoich dawnych haseł,

złudzeń, załoŜeń programowych, które nijak mają się do ich praktycznej realizacji.

Od 1880 r. Świętochowski pisze o przygaśnięciu świateł cywilizacji, o konfliktach społecznych i

narodowych Europy. Wizja świata staje się mroczna, katastroficzna.

Próbuje wciąŜ znaleźć jaśniejszy brzask – głosi hasła rozwoju oświaty, reform społ. i ustrojowych,

hasła filantropii. Bronił haseł pracy u podstaw i pracy organicznej.

Wobec socjalizmu i kapitalizmu

Był przeciwnikiem socjalizmu, ale zawdzięczał mu krytykę podstaw i przejawów działania

mechanizmu wyzysku i ucisku klasowego ustroju kapitalistycznego.

np. Ostatni pieniądz: rok 2340 – społ. bezklasowe, bez zaleŜności ekonomicznej (komunistyczne)

Pisał o sytuacji u schyłku XIX wieku: wojny i podboje kolonialne, walka o rynek i strefy wpływów,

powstanie monopoli, zmierzch liberalnego stadium rozwoju kapitalizmu, zanikanie pierwiastków

demokratycznych, militaryzacja i totalizacja wielkich państw, zaostrzenie walk klasowych,

wyzysku i ucisku oraz form walki z nimi.

Snuł katastroficzne wizje przyszłości. śeromski zarzucał mu nihilizm.

Dominujące motywy protestu społecznego

RóŜne motywy protestu pisarzy realizmu krytycznego wobec porządkowi burŜuazyjnemu:

• protest przeciw urzeczowieniu człowieka przez pieniądz (Balzak)

• protest przeciw zdeprecjonowaniu indywidualności ludzkiej (Stendhal, Dostojewski)

• protest przeciw niewoli i jarzmu mas ludowych (Hugo, Tołstoj)

• protest przeciw immoralizmowi społ. burŜuazyjnego (Balzak, Flaubert, Zola, Maupassant)

Gł. motywy u Świętochowskiego: (1) problem moralności społ. burŜuazyjnego, (2) problem

deprecjacji indywidualności ludzkiej w trybach stosunków społ.-ekonom. i konwencji, obyczaju.

Pamflecista antymieszczański (pogoń za zyskiem) a krytyka szlachty

Początkowo był apologetą mieszczaństwa i jego mentalności, ale potem zmienił się w pamflecistę.

Dawniej ziemiaństwo było celem jego inwektyw, teraz pisze o nim z dobroduszną ironią.

np. Na pogrzebie: szlachcic jako pasoŜyt o pańskich gestach i wielkich pretensjach, próŜniacze

Ŝycie i dziwaczne pomysły gospodarskie przy zupełnym materialnym bankructwie

Po 1880 r. pisarz skupia się na środowisku mieszczańskim i drobnomieszczańskim.

• gł. cecha moralności – pogoń za zyskiem (Storch z Bartłomiejki kaŜe natychmiast wydalać

inwalidów, nie jest to demonizowanie, jest to dla niego naturalne)

Prawa systemu kapitalistycznego a ludowe poczucie sprawiedliwości

Bartłomiejka: konflikt „naturalnych” praw postępowania wyznaczanych przez kapitalizm z

Ŝywiołowym poczuciem sprawiedliwości (Bartłomiejka chce doŜyć swych dni na ziemi, na której

całe Ŝycie pracowała). Pisarz walczy o prawo do Ŝycia (jak w cyklu O Ŝycie). Narrator emocjonalnie

solidaryzuje się z bohaterką, zmniejsza dystans między nimi, co jest wyjątkowe u tego pisarza!

Problem nizin społecznych

Świętochowski zawsze trzymał dystans wobec bohaterów z nizin społecznych. Był po prostu

rzecznikiem mas ludowych, ich potrzeb, aspiracji, praw, awansu materialnego i umysłowego.

Inteligencji, mieszczaństwu i ziemiaństwu wyznaczał rolę patronatu nad ludem. UwaŜał masy za

niezdolne do samodzielnego Ŝycia społecznego.

Inne warstwy darzył wzgardą. Lud był dla niego przede wszystkim „ciemny”.

Wyjaskrawiona prymitywizacja postaci

Nawet bohaterowie, dla których chciał wzbudzić sympatię, są zarysowane z cechami prymitywizmu

barbarzyńskiego i infantylizmu.

np. Karl Krug jest poczciwy, pracowity, przywiązany do dzieci, ale w komentarzu odautorskim

mówi się, Ŝe tylko w walce o pieniądz potrafił być bezwzględny, odmawia mu poczucia godności

osobistej (nie do końca widać to w rysunku postaci, komentarz jest przejaskrawiony)

Kreacja postaci robotników

Robotnicy są opisywani z nutą sympatii lub chociaŜ współczucia dla ich nędzy, niewoli ekonom.

Zawsze budzą obawę, niepokój, zwłaszcza jako masa (motłoch) – demonizacja.

np. Karl Krug: przywódcą robotników budowy jest oszust, Czapla, morderca Karla; przywódcą

został dzięki sprytowi i silnemu poczuciu solidarności z gromadą robotniczą

TRAGIKOMEDIA PRAWDY (tytuł cyklu nowel)

Problemat kłamstwa | Kłamstwo niezbędnym spoiwem Ŝycia społecznego

Problemat znaczenia i roli kłamstwa był obsesją tematyczną pisarza. Dowodził, Ŝe kłamstwo to

konieczność czasów współczesnych, podtrzymuje funkcjonowanie tego ustroju.

Rozkład moralny – wykwit kapitalizmu

Rodowód niemoralności: (1) natura systemu społ.-ekonom., (2) natura klasy rządzącej, burŜuazji.

Zwyrodnienie burŜuazyjne często przybiera wymiar uniwersalnego stanu naturalnego społ. (On i

ona) i powoduje skrajny pesymizm (Krajobrazy I. Północny).

Świętochowski jako moralizujący kaznodzieja krytykował immoralizm, z poczuciem daremności...

Główne motywy „Klubu szachistów” (1895)

„Klub szachistów” to kryptonim stowarzyszenia, które ma zbierać materiały do badań mających na

celu wytropienie źródeł dwoistości i dwulicowości. Potencjalne źródła to: (1) natura ludzka,

(2) warunki Ŝycia, (3) choroba woli.

Klub rozwiązuje się ku powszechnej uldze i wewn. kompromitacji członków, którzy są mniej lub

więcej konformistami, pogodzonymi z sytuacją zakłamania. Jedyny, który decyduje się

doprowadzić badania do końca staje na granicy immoralizmu, nihilizmu (dla świata wszystko

jedno, czy krzywdę mu wyrządza ideolog czy nicpoń, a nicponie przynajmniej jest szczęśliwy, bo

nie ma w nim wewnętrznego rozdwojenia – zwulgaryzowany nietzscheanizm).

DROGI I BEZDROśA INDYWIDUALIZMU

Problem indywidualizmu w nowelistyce | Kult i utopia indywidualistyczna

Świętochowski krytykował to, co uwłacza indywidualnej godności człowieka, co ją degraduje.

Zajmuje się konfliktem jednostka – społeczeństwo. Głosi kult indywidualności.

Początkowo apoteoza indywidualności ludzkiej uderzała głównie w feudalne dziedzictwo,

ciemnotę, upośledzenie materialne i moralne mas i jednostek. Pisarz zawsze jednak przeciwstawiał

się bezwzględnemu podporządkowaniu jednostki dyktatowi ogółu. Optymistycznie sądził, Ŝe da się

pogodzić jednostkę ze społeczeństwem (zgoda ze społ. ma gwarantować korzyści jednostkowe, a

troska o jednostkę ma być prawem i nakazem ogólnospołecznym).

Sam w sobie (tytuł noweli z cyklu Tragikomedia prawdy) | Moralizm

• dramat degradacji indywiduum, godności ludzkiej, jarzmo konwenansu, obyczaju

• człowiek gubi się w zbiorowości, czując się wyobcowany, osamotniony

• poczucie „samego siebie” to jedynie iluzja, świat wewnętrzny nie jest wolny od nawyków,

norm, przymusów, nie moŜna się w nim schronić na stałe

Pisarz często moralizuje, mimo poczucia daremności tych poczynań. Zarówno wierzy, jak i nie

wierzy w swoje indywidualistyczne iluzje i utopie.

Samotność, wyobcowanie | Przeciw indywidualizmowi egotycznemu

Jedyną nadzieją na przyszłość jest oświata, wyłonienie się z ludu wykształconej elity intelektualnej.

Najlepsze jednostki są jednak skazane na samotność, poczucie wyobcowania.

Świętochowski, obok swego indywidualizmu, wyrósł ze środowiska liberalno-inteligenckiego o

charakterze altruistycznym. Silne było w nim poczucie solidarnej więzi z losami ludzkimi.

Klęska indywidualizmu

Jednostka będzie powoli jawić się jako zwycięska w sferze idei, ale pokonana w Ŝyciu. W

nowelistyce pojawia się tylko motyw zniewolenia, próby i klęski ucieczki, aŜ po tę ostateczną –

śmierć (Pustelnik). W Pustelniku pisarz ukazuje, Ŝe indywidualne reformatorstwo, filantropia są bez

sensu wobec nędzy, biedy, ubóstwa.

O KSZTAŁCIE ARTYSTYCZNYM NOWELISTYKI ŚWIĘTOCHOWSKIEGO

Artyzm „dedukcyjny” i „indukcyjny” (w artykule o Nad Niemnem)

Twórczość jest jak badanie naukowe:

(1) indukcja – z faktów szczegółowych wyprowadza ogólne wnioski lub typowe postaci;

(2) dedukcja – wniosek ogólny rozmienia na prawdy szczegółowe lub pewną zasadę wciela w

pojedyncze postaci (wg logiki załoŜeń, a nie logiki Ŝycia); np. powieść tendencyjna

Dziedzictwo pozytywistycznej literatury tendencyjnej | W narzuconej konwencji

We wczesnej twórczości pisarza wiele jest partii natrętnie ilustratorskich (O Ŝycie, Klemens Boruta,

Na pogrzebie) – fabuła jako dowód dla pisarskiej wizji świata i poglądów z końcowych point.

Starał się kreować postacie tak, by było z rzeczywistości zdjętym okazem ludzkiego Ŝycia. Często

popada przez to w prymitywizm (Krug), parodię (Klotz) lub farsę (trójkąt małŜeński w Krugu).

Skłócenia wewnętrzne

Lepiej wypadają postacie drugoplanowe, które mają tylko oszczędnie zarysowaną pewna cechę, rys.

np. Rubowiczowa z opow. Ona – zindywidualizowana przez język i humor (co wyjątkowe!)

Postaci są indywidualizowane przez język, ale nie przez sferę świadomości (tu brak weryzmu).

Wyjątkiem jest jedynie Bartłomiejka – doskonale zbudowana postać pierwszoplanowa.

Elokwencja postaci

Postaci są zarysowane słabo, ale dialogi są świetne. Czasem aŜ nazbyt deklamacyjne i retoryczne.

Często postacie są „tragarzami idei” (określenie Irzykowskiego). Pisarz próbuje osłabić

rezonerstwo przez: (1) zrezygnowanie z werystycznej motywacji cech, czynów, myśli postaci,

(2) zastosowanie parodii, karykatury, groteski, paradoksu, wyjaskrawienia.

Niespełnione oczekiwania czytelnicze | Niepojednane konwencje artystyczne

Postaciom Świętochowskiego brakło prawdziwości i plastyczności. Brak w jego utworach opisu

doznań świata zmysłowego przez kreowane postacie, choć realizm w wersji werystycznej uwaŜał za

obowiązującą normę (co z tego, skoro nie umiał tak pisać).

Chwyty melodramatyczne i ich rola | Brak opisowości | Rygor nowelistycznej kompozycji

Elementy czułostkowo-liryczne, łzawe są charakterystyczne dla powieści tendencyjnej.

U Świętochowskiego ich obecność wiąŜe się z próbą dostosowania do konwencji oraz z pewnym

niedowładem talentu (zamiast wyrazistej plastyki – melodramatyczny sentymentalizm).

Świętochowski jako pierwszy zaniechał fotograficznego opisywania rzeczywistości, bogatych

studiów charakterologicznych. Współcześni mu to zarzucali.

RóŜnica między romansem (powieścią) a nowelą według Ignacego Matuszewskiego:

• nowela ma się do romansu jak dramat do epopei

• romans ma na celu rozwinięcie idei, która musi być doprowadzona do punktu, w którym

znajdzie swoje potwierdzenie lub zaprzeczenie jest epiczny, szeroki

• nowela nie rozwija idei, ale daje ją gotową jako fakt

jest dramatyczna, skupiona (nowela

jest jakby końcowym epizodem jakiegoś nienapisanego romansu)

Rygory strukturalno-formalne prozy narracyjnej w całej Europie były rozluźniane, co wiązało się z

chęcią stworzenia iluzji rzeczywistości, dla której rygory formalne były nienaturalnym wędzidłem.

Świętochowski mieszał gatunki prozy, ale zarazem stosował ścisły rygor wewn. kompozycji.

Charakter gatunkowy prozy Świętochowskiego

1. typ prozy narracyjnej – najbardziej popularny w XIX wieku (Balzak, Dickens, Flaubert,

Tołstoj, Turgieniew, Maupassant, Kraszewski, Korzeniowski, Orzeszkowa, Prus,

Sienkiewicz, Konopnicka, Dygasiński)

- wyraźny rdzeń fabularny, prawdopodobieństwo Ŝyciowe, weryzm, indywidualna plastyka,

a zarazem typowość lub reprezentatywność społeczna postaci, sytuacji, akcji

- szkic powieściowy (obszerne opowiadanie), opowiadanie, nowela, obrazek

- np. O Ŝycie, Klemens Boruta, Na pogrzebie, Oddechy, Bartłomiejka (gł. w latach 1878-86)

2. typ związany z parabolą, powiastką filozoficzną – popularny w renesansie, oświecieniu,

romantyzmie, odrodzony w XX wieku

- np. Sam w sobie, Klub szachistów, cykl Tragikomedia prawdy, kilka bajek (gł. po 1886 r.)

3. utwory graniczne – np. Ona, Woły, Pustelnik

Świadomość gatunkowej dwutorowości utworów nowelistycznych

W zbiorowym wydaniu pism (1896) sam Świętochowski podzielił utwory wg tych kryteriów. Zatarł

nawet chronologię powstawania, rozdzielił utwory początkowo opatrzone jednym nadtytułem (Na

pogrzebie i Ona).

Kompozycja nowelistyczna, dramatyczna | „Proza dramaturga”

Kompozycja typowo nowelistyczna łączy oba typy prozy Świętochowskiego:

jest ze wszystkich gatunków najbardziej zrygoryzowana, jak dramat

mocno związana wokół jednego ośrodka, bez dygresji, zamknięty kształt

Ŝywe tempo wydarzeń

Świętochowski zaczynał właśnie od dramatu i to widać w jego nowelistyce.

Komp. nowelistyczna opowiadań | Na pograniczu prozy fabularnej i formy dramatycznej

Opowiadanie-biografia: luźna, subiektywna narracja, mniejsza koncentracja, większa rozlewność,

dygresyjność wątków, często tytuł jest imieniem; np. Klemens Boruta, Oddechy, Bartłomiejka

u Świętochowskiego, z noweli: gradacja napięcia dramatycznego, kondensacja akcji, redukcja

elementów statycznych (opisu), punkt kulminacyjny i katastrofa przesuwane ku końcowi,

poprzedzanie katastrofy pozorną perspektywą innego rozwiązania

Część opowiadań ma tak zredukowany opis i rozwinięty dialog i monolog, Ŝe zbliŜa się do dramatu.

Monologi, autobiografie i ich funkcje artystyczne

(1) uobecnianie się narratora (1-os.) – iluzja autentyzmu, narrator jako komentator wypadków,

np. Na pogrzebie, Ona, Woły, W lesie, Złodzieje, Pustelnik

(2) narrator zaznacza dystans do fikcyjnej fabuły – Bajki

(3) utoŜsamienie bohatera i narratora (nie autora) – np. Nad grobem, Moja głowa, Sam w sobie

Organizująca funkcja artystyczna problematyki ideowej, światopoglądowej

Świętochowski uznawał prymat idei, nadrzędnej zasady myśli, problematyki intelektualnej nad

epicką opisowością. Fabuła często pełni rolę pretekstu.

Zagadnienie stylu prozy Świętochowskiego | Stylizacje | O sztukę słowa | Wykolejenia stylisty

Pisarz programowo dbał o kształt języka literackiego. Podkreślał jego autonomię w stosunku do

języka potocznego. (niemal jak parnasistowski kult wysublimowanego języka)

Czasem pisarz stylizuje utwory orientalnie lub antycznie, np. Asbe, Strachy Pentelikonu, Dwaj

filozofowie. Było to popularne w Polsce (Faleński, Orzeszkowa, Sienkiewicz, Konopnicka, Prus).

Świętochowski bronił autonomii języka literackiego, nawet jego elitaryzmu. Sam często popadał w

patetyzację, pompatyczność, sentencjonalność, deklamatorstwo. Dziś te utwory wydają się nam

przegadane, rozwlekłe stylistycznie.

Znakomity stylista

Prus mówił, Ŝe język Świętochowskiego jest celny i giętki, Ŝe jego przenośnie i porównania

powinny wejść do wzorów literatury. Wiele tu świetnej aforystyki, często epigramatycznej.

Najlepszy jest w ciętych inwektywach, szyderstwie, sarkazmie, parodii (porównywany do Lama).

Silne zretoryzowanie stylu oddziaływało raczej intelektualnie niŜ emocjonalnie.

Swoistość pozycji Świętochowskiego-nowelisty

Świętochowski sięgał po klasyczne wzory prozy retorycznej (Wolterowi np. poświęcił rozprawę w

stulecie jego śmierci), odrzucając realistyczną prozę XIX w.