Orlando di Lasso
franko-flamandzka muzyka wokalna V (1560-1600)
Piąta epoka przynosi kulminację franko-flamandzkiej polifonii wokalnej, przede wszystkim w dziele „belgijskiego Orfeusza" – ORLANDA DI LASSO. Muzyka służyła przedstawieniu treści tekstu i jego zawartości afektywnej.
Głównym gatunkiem jest motet: ł a c , najczęściej sakralny, odcinkowo przeimitowany; motetową konstrukcję wykazują również części mszy.
Głosy, na ogół 5-6, są całkowicie wyrównane; w pewnych przypadkach można zaobserwować przewagę górnego, podczas gdy w basie, pełniącym funkcję harmonicznego wsparcia w ramach zyskującej na znaczeniu tonalności
dur-moll. występują skoki kadencjonujące (częste kadencje D-T. mniej „trójdźwięków pobocznych").
Wyrównanie głosów wpływa na praktykę wykonawczą; ideałem staje się wykonanie a cappella (źródła ikonograficzne muzyki liturg.). jednak często z głosami współgrają instrumenty. Zostaje osiągnięta synteza architektonicznej klarowności JOSQUINA z bardziej zawiłymi strukturami czasów GOMBERTA.
Do sztuki kontrapunktycznej przeniknęły elementy wł. muzyki świeckiej: partie homofoniczne i rytmy taneczne charakterystyczne dla villanelli i madrygałów. Kunsztowne prowadzenie głosów stało się zarazem podstawą kompozycyjną wszelkiej muzyki „wysokiej".
Mistrzowie franko-flam. wciąż znajdowali zatrudnienie na europejskich dworach, jednak równie cenieni stali się kompozytorzy narodowi.
Poza ORLANDEM DI LASSO do piątej generacji kompozytorów należą:
PHILIPPE DE MONTE (1521-1603), kapelmistrz cesarski w Wiedniu i Paryżu;
JACOBUS DE KERLE (1531/1532-1591),
GIACHES DE WERT (JACOBUS VAN WERT, 1535-1596),
H. WAELRANT (ok. 1517-1595),
CHR. HOLLANDER, J. DE CLEVE, A. UTENDAL i in.
JACOB BURMEISTER
- kantor protestancki
- napisał traktat o retoryce
- podaje w nim, że kompozytor używający f. retorycznych to Orlando di Lasso
- podaje przykład motetu Orlanda w tym traktacie
Na charakter twórczości tej epoki wpłynął sobór trydencki. Rozkwit przeżyły szczególnie Niderlandy, znajdujące się wówczas pod rządami FILIPA II HISZPAŃSKIEGO i regenta ks. ALBY W muzyce znajduje odzwierciedlenie kontrreformacyjny duch epoki, przejawiający się np. w licznych psalmach pokutnych oraz wielkich otetach do tekstów biblijnych.
Orlando di Lasso ( 1532-1594),
- właśc. Orlande tle lassus (fr., z góry - mianowicie z górskiego Möns w Henegowii);
- już jako dziecko, śpiewając w kapeli FERDYNANDA GÖNZ AGI (wicekróla Obojga Sycylii),
- przebywał w Mantui, Mediolanie, na Sycylii oraz w Neapolu (od 1550); szczególnie tam miał okazję poznać villanelle, moreski, tedeski itp. z ich barwną mieszanką dialektów i żywiołowością commedii deli'arte.
- LASSO często sięgał do tego stylu w swoich kompozycjach.
- synteza renesansowej muzyki
- pochodził z francuskojęzycznych niderlandów
- nie można powiedzieć o stylu Lassa – trudny do ujęcia
1551-1554 jak miał kilkanaście lat był we Włoszech – Mantua, Palermo, Mediolan, Neapol i Rzym
1553 LASSO, podobnie j ak później PALESTRINA. zostaje kapelmistrzem bazyliki św. Jana na Lateranie w Rzymie, gdzie powstaje wiele mszy w stylu GOMBERTA;
1555/1556 wraca do Niderlandów (choroba rodziców), mieszka w Antwerpii i drukuje tam swoje wczesne motety (u SUSATO); wychodzi jego pierwszy zbiór „Op. 1” -> madrygały, chanson, motety, villanesci
1556 zostaje tenorzystą bawarskiej kapeli dworskiej księcia ALBRECHTA (dwór Witelsb) w Monachium, zostaje do śmierci (40 lat)
1564 - 1594 jest jej kapelmistrzem.
- miał żonę niemkę
- Był bardzo lubiany, twardo stąpał po ziemi, przedsiębiorczy w czasie kryzysu wspomagał księcia
- jego pierwszy syn Rudolf też został muzykiem
- Dlaczego Monachium? Bogaty land, jedna z najsłynniejszych kapel (60 muzyków)
- muzyk wędrujący – tam gdzie wydawano jego utwory, tam jeździł
- szybko pracował, był otwarty, przyjazny, miał mnóstwo uczniów, zaradny życiowo, inwestował, wspomagał Albrechta IV, szanowany, znany w całej Europie
- być może Gabrieli nauczył się polichóralności od Lassa
CECHY STYLU:
- silnie zdramatyzowany – liczne kontrasty
- wielkie malarstwo dźwiękowe – tekst słowny we wszystkich gatunkach!
- perfekcyjne opanowanie wszystkich technik: ścisła imitacja, kanony, przeimitowanie, c.f. (archaizacja), homorytmia, technika parodii (nie tylko we mszach)
-
ostatni przedstawiciel starej polifonicznej sztuki niderlandzkiej.
Jego polifonia jest ściśle ukierunkowana harmonicznie.
BAS –
fundament, opdstawa harmoniczna
- eksperymentuje z polichóralnością (jego uczniem był Andrea Fabrieli)
- precyzyjnie oddaje deklamację tekstu – ogranicza melizmatykę
- pierwszy europejski kosmopolita. Wchłania różne style.
Belgia, Włochy, Antwerpia, Niemcy, Paryż
- pisał w językach: francuskim, łacińskim, włoskim, niemieckim
TWÓRCZOŚĆ: (ponad 2000 kompozycji!!!)
- wcześnie zaczął pisać – 23 lata – pierwsze utwory, zbiory muzyki świeckiej i motetów
Msze: (60)
- idealny przykład parodii, większość oparta na własnych motetach! Kilka modeli z chanson (np. Willaerta) czy z madrygału (Arcadelta)
Pasje (4)
- 2 z nich (Mateusz i Jan) bardzo rozbudowane:
Wielogłosowe – chóry: partie tłumu
Jezus i ewangelista – monodyczny chorał
- Łukasz i marek – krótsze, proste
- cieszyły się dużą popularnością nawet w czasach Bacha!!!
Magnificaty (101)
- największy zbiór magnificatów kompozytorów renesansu, duża popularność
- praktyka alternatim (przemienność: chorał – wielogłosowość -> raczej parzyste)
- większość w technice parodii --> model: madrygał!
Motety (1200)
- za życia wydano 516 wybranych. Resztę po śmierci opublikowali jego synowie.
- łacińskojęzyczne, mógł dobierać teksty
- komponował całe życie
- widać, że znał twórczość C. de Rore – chromatyka, Josquina – częste dialogi par głosów
- nie eksponuje imitacji, kanonów, fug itp.
Motety dydaktyczne: 2-3 gł. proste, dla jego uczniów, wprawki, uczniowie mieli dopisywać kolejne głosy itp.
Motety ceremonialne: duże do 10gł., świeckie na śluby, chrzciny; pisane dla mecenasów, dygnitarzy; sygnował je pieczęcią la-sol
Motety humorystyczne: ważne słowne świństwa, igraszki słowne, ironia; imitacje jąkającego się spiewaka, imitacje instrumentów przez śpiewaków itp.; łacińskie teksty pijackie
Teksty klasyczne/klasycystyczne: antyczne lub imitujące antyk
Motety religijne (rzeczywiste): do liturgii (psalmy, antyfony, jedna sekwencja), konserwatywne, pisane pod koniec życia
Madrygały
- całe życie pisał: pierwsze wydane w 1515r.
- teksty: Petrarka, Sannazaro
- Niesamowicie melodyjne, krótkie frazy, ruchliwy bas – szybko zmienia się harmonia
- cała Europa znała jego twórczość!
- Łzy św. Piotra: madrygały religijne do słów Tansilia, z kolejnymi madrygałami ze zbioru narasta dramatyzm
Chanson (150)
- prosta faktura, prawie homorytmia, diatonika, melodyjne
- idealna deklamacja francuskiego tekstu
- bardzo popularne – nawet pisane dla dworu w Monachium
Pieśni niemieckie (tenorlied)
- początkowe pieśni: błędy prozodyczne, b. proste
- później uczy się lepiej języka, bardziej kunsztowne; przypominają madrygały, tylko w języku niemieckim – synteza tych nurtów
- później odzwierciedla się to w twórczości Schutza
- różnorodna tematyka: pijackie, żartobliwe, poważne towarzyskie itp.
RÓŻNE OKRESY ŻYCIA – RÓŻNE ZAINTERESOWANIA:
MŁODOŚĆ:
- eksperymenty, zainteresowanie antykiem, antyczne prozodia, skrajna chromatyka
- zbiór Przepowiednie Sybilli 1560r.: antyczna łacina, prozodia, chromatyka, eksperymenty; na przestrzeni kilku taktów różne akordy, zupełnie niepowiązane: c, h, cis, fis --> popis chromatyki
PÓŹNIEJSZA TWÓRCZOŚĆ:
- pod wpływem kontrreformacji – konserwatywna
- zbiór „Psalmy pokutne”, „Łzy św. Piotra” – ostatnie dzieło, madrygały religijne + motet na koniec cyklu
Jego sława ściąga do Monachium wielu uczniów (LECHNER. ECCARD, G GABRIELI). Do obowiązków ORLANDA DI LASSO należało przygotowanie oprawy muzycznej uroczystych nabożeństw, także uczt oraz ceremonii oficjalnych i prywatnych. HANS MIELICH namalował kapelę dworską z jej typową mieszaną obsadą śpiewaków i instrumentalistów, z 3 chłopcami wykonującymi partie sopranowe oraz z samym ORLANDEM przy ustawionym w centralnym miejscu szpinecie (rys. C, z Psalmi poenitentiales. 1565-1570).
ORLANDO DI LASSO poza villanellami stworzył następujące utwory świeckie:
- ponad 200 wł. madrygałów (do tekstów PETRARKI, ARIOSTA i in.),
- ponad 140 fr. chansons, ponad 90 niem. Lieder.
Główne miejsce wśród utworów rei. zajmują ł a c motety, wydawane drukiem m.in. w 1556, 1574 i 1582, szczególnie zaś kompozycje w Magnum opus musicum zawierającym 516 motetów, wydanym przez synów kompozytora w 1604 (rys. B: fragm. motetu nr 414). LASSO skomponował też:
- ponad 70 mszy (liczne parodie),
- 100 magnificatów,
- 4 pasje (późne dzieła),
- litanie i in.
Pieśń Echo ze zbioru z 1581 (rys A)przedstawia typowe motywy zawołań, lekki, tanecznie akcentowany rytm, który będzie prowadzić w stronę barokowych struktur taktowych, prostą harmonikę, niewolną jednak od zaskakujących zwrotów. Całość jest kanonem w odstępie jednego zawołania. Rezultat nawiązuje do wyrafinowanych efektów brzmieniowych weneckiej polichóralności. Tekst, przypuszczalnie ludowy, opracowany w „zabawowej" manierze, zostaje za sprawą muzyki wyniesiony do rangi wielkiej sztuki.
W Neapolu LASSO obracał się w kręgach humanistycznie wykształconej arystokracji (poeta G. B. DAZZIA DELLA TERZA).
Sławę zdobyły Psalmy pokutne {Psalmipoenitentiales) z 1565 w dwuchórowej obsadzie, obfitujące w przedstawienia afektów (musica reservata, zob. s. 255). Sześciogłosowy motet In hora ultima (rys. B) nie ma c.f. - w całości pochodzi z inwencji kompozytora: jego konstrukcja i wyrazowość podążają za tekstem. W części I słowa „In hora ultima" (w ostatniej godzinie) jako uroczyste przypomnienie rozbrzmiewają trzykrotnie, dalej następuje deklamowany szybciej tekst „peribunt omnia" (przeminą wszystkie), a następnie szereg dźwiękowych obrazów: trąby (zilustrowane jako puzony, z typowymi dla nich brzmieniami akordowymi w manierze polichóralnej), flet, cytara (ozdobnik), żart i śmiech (repetycje), skoki (skok kwarty w górę), śpiew (melizmat) i śpiew w duecie.