Maria Nalepińska

JAK MÓWIĆ

I PISAĆ

POPRAWNIE

ZBIOREK PORAD JĘZYKOWYCH WYDANIE XIV

WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1982

SPIS TREŚCI

Uwagi wstępne

I. POPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA

Odmiana wyrazów

§ 1. Odmiana rzeczowników na –um

§ 2. Odmiana imion własnych (nazwisk, nazw miejscowości i innych)

§ 3. Dopełniacz liczby mnogiej

§ 4. Uszy, oczy, ręce

§ 5. Stopniowanie przymiotników i przysłówków

§ 6. Trudności w użyciu czasowników

Tworzenie i budowa wyrazów

§ 7. Jak ocenić poprawność budowy wyrazu?

§ 8. Przedrostki niewłaściwe łub niewłaściwie użyte

§ 9. Zbędne przedrostki

Łączenie wyrazów

§ 10. Przydawki przymiotne

§ 11. Użycie zaimków

§ 12. Składnia liczebników i wyrazów o pokrewnym znaczeniu

§ 13. Czasowniki rządzące dopełniaczem

§ 14. Forma dopełnienia dwu czasowników rządzących różnymi przypadkami

§ 15. Strona bierna

§ 16. Napisaliście, koleżanko

§ 17. Użycie imiesłowów na -ąc, -szy (-wszy)

§ 18. Użycie przyimków

§ 19. Użycie spójników

Układ wyrazów w zdaniu

§ 20. Imię przed nazwiskiem

§ 21. Szyk wyrazów określających

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

§ 22. Miejsce zaimka który

§ 23. Ruchomość zaimka się

§ 24. Ruchomość końcówek czasu przeszłego i trybu warunkowego

§ 25. Miejsce przyimka

§ 26. Miejsce spójników bowiem i zaś

§ 27. Wskazówki ogólne

II. CZYSTOŚĆ WYSŁOWIENIA

§ 1. Wyrazy obce

§ 2. Użycie i połączenia wyrazów powstałe pod wpływem obcym III. JASNOŚĆ WYPOWIEDZI (trafność, prostota, zwięzłość)

§ 1. Trafny dobór wyrazów

§ 2. Prostota wysłowienia

§ 3. Zwięzłość wypowiedzi

IV. PISOWNIA I ZNAKI PRZESTANKOWE

§ 1. Łączne i rozdzielne pisanie wyrazów

§ 2. Pisownia wyrazów z przedrostkami

§ 3. Rzeczowniki typu szyja

§ 4. Dzielenie wyrazów

§ 5. Wielkie litery

§ 6. Pisownia liczebników wyrażonych cyfrą

§ 7. Znaki pisarskie po cyfrach i skrótach wyrazów

§ 8. Stosowanie przecinka, średnika, pauzy, dwukropka i nawiasu

~ 3 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

UWAGI WSTĘPNE

Walka z błędami językowymi jest walką o świadome i sprawne posługiwanie się językiem, tym niezbędnym i potężnym środkiem działania i rozwoju społecznego. Język jest bezcennym dobrem kultury narodowej. Toteż wszyscy mamy obowiązek nie tylko przechowywać

jego piękno odziedziczone po minionych wiekach, ale również stale go doskonalić i wzbogacać, by sprostał wzrastającym potrzebom naszych czasów.

Wiele jest rodzajów stylu, tj. sposobów wysławiania się: inaczej przemawia mówca, inaczej pisze poeta, w inny jeszcze sposób wypowiada swe myśli uczony, a w co-dziennej, potocznej mowie wysławiamy się znowu inaczej. Każdego jednak obowiązują trzy podstawowe warunki dobrego stylu: poprawność, czystość i jasność. Niniejsza książeczka ma się przyczynić do wyrobienia wrażliwości mówiącego na te warunki.

Najwięcej miejsca zajmuje w niej zagadnienie poprawności języka. Materiał do rubryki n i e w ł a ś c i w i e p o c h o d z i z

korespondencji urzędowej (administracyjnej i handlowej), ze spisu Komisji Języka Urzędowego Towarzystwa Poprawności Języka Polskiego, z pism co-dziennych i z mowy potocznej. Wskazówki i przepisy językowe oparto na gramatykach Z. Klemensiewicza, A. A. Kryńskiego, I. Steina i R. Zawilińskiego oraz na współczesnych słownikach, na czasopismach służących sprawom języka ( J ę z y k P o l s k i , P o r a d n i k J ę z y k o w y ) , na książce R o z m o w y o j ę z y k u (4 serie) W. Doroszewskiego, wreszcie na Radiowym Poradniku Językowym w opracowaniu tegoż autora.

W rozdziale drugim (,,Czystość wysłowienia") położono główny nacisk na wskazanie wyrazów polskich odpowiadających wyrazom i wyrażeniom pochodzenia obcego, używanym nadmiernie a nieraz całkiem niewłaściwie.

Ostatni dział książeczki stanowi omówienie typowych błędów

~ 4 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

pisowni i stawiania znaków przestankowych. Dział ten opiera się na przepisach XII wydania P i s o w n i p o l s k i e j , uchwalonych ostatecznie w styczniu 1956 r., a opracowanych przez Komisję Kultury Języka PAN na podstawie Xl wydania PAU z 1936 r.

Każdy z wymienionych rozdziałów podzielono dla

przejrzystości na paragrafy, w których czytelnik znajdzie przepisy językowe i odpowiednie przykłady.

Te przykłady nie stanowią wyczerpującego materiału, do którego można sięgnąć w każdym wypadku nasuwającej się

wątpliwości. Podane poprawki wskazanych błędów nie zawsze mają

charakter nieodwołalnych rozstrzygnięć. Najważniejszym celem jest tu zwrócenie uwagi na najpospolitsze uchybienia w mowie i piśmie.

Spis literatury obejmujący prace z dziedziny poprawności języka może się przyczynić do wzrostu zainteresowania jego kulturą, dodany na końcu książeczki wykaz wyrazów i form omówionych we wszystkich działach ułatwi ich odszukiwanie.

~ 5 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

I. P O P R A W N O Ś Ć J Ę Z Y K O W A

Najistotniejszym warunkiem nienagannego stylu, obowiązującym każdego, jest poprawność. Wymaga ona stosowania się do ustalonych w języku norm, a więc przede wszystkim przestrzegania wszelkich prawideł w odmianie wyrazów, ich tworzeniu, łączeniu w zdania itp.

Rozdział niniejszy zawiera omówienie tych norm i prawideł

językowych, przeciw którym uchybienia są najczęstsze.

ODMIANA WYRAZÓW

§ 1. Odmiana rzeczowników na - um

We współczesnej polszczyźnie spotyka się niekiedy traktowanie rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -um, np. prezydium, jako wyrazów całkowicie nieodmiennych. Są one rzeczywiście nieodmienne, ale tylko w liczbie pojedynczej: tego prezydium, do muzeum, przytechnikum, na plenum; w liczbie mnogiej natomiast przybierają

końcówki. Należy więc mówić: dwa prezydia, muzea, technika, plena, jednoz prezydiów (nie: jedno z prezydium), jedno z muzeów, techników, plenów,tym prezydiom, tym plenom itd.

~ 6 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

§ 2. Odmiana imion własnych (nazwisk, nazw miejscowości i innych) Skłonność do nieodmienności daje się zauważyć również w zakresie imion własnych, między innymi nazwisk, a także nazw miejscowości. Słyszymy często tego rodzaju wyrażenia: trzebazawiadomi/ obywatela Szmurło, powiedzieć obywatelowi Szmurło, pod wsią

Tum, w (mieście) Suwałki, ulica księcia Bolko. Tymczasem nazwy własne są

w języku polskim odmienne. W przytoczonych wyrażeniach występują one jako przydawki rzeczowne, muszą się więc zgadzać z określanym rzeczownikiem, w przypadku. Należy zatem mówić; obywatela Szmurly, obywatelowi Szmurle, pod wsią Tumem, w (mieście)Suwałkach, ulica księcia Bolka.

W związku z formami nazwisk jeszcze kilka uwag. Nazwiska polskie i słowiańskie na -o typu: Sitko, Fredro, Wrzecionko, Kościuszko, Szewczenko odmieniają się w liczbie pojedynczej według odmiany żeńskiej (jak książka, kora), więc: Sitki, Sitce..., Fredry, Fredrze... Nazwiska obce na -o, np. Castro, odmieniamy jak rzeczowniki zdrobniałe rodzaju męskiego (np. Kazio), a więc: Castra, Castrowi... Nazwiska obce na -e, np. Linde,Hanke, odmieniają się w liczbie pojedynczej jak przymiotniki rodzaju nijakiego: dobre — Linde, dobrego — Lindego, dobremu — Hankemu (w narzędniku i miejscowniku: Lindan, Hankem). W liczbie mnogiej wszystkie trzy typy kończą się na -owie, -ów itd. (bracia Wrzecionkowie,państwo Castrowie, byliśmy u Lindów itp.).

Odmiana nazwisk zakończonych na spółgłoskę nie nasuwa na ogół wątpliwości. Jeżeli nazwisko brzmi jak rzeczownik pospolity, to należy je odmieniać tak samo jak ten właśnie rzeczownik. Na przykład nazwisko Dudek ma te same formy odmiany, co odpowiednia nazwa ptaka, więc Dudka, Dudkowi, o Dudku itp. Jedynie w mianowniku liczby mnogiej nazwiska te mają końcówkę osobową

-owie: obaj Dudkowie. Tworzenie takich form, jak Dudeka, Dudekowi,Dudckkm, o Dudeku, wypływające z chęci odróżnienia nazwiska od rzeczownika pospolitego, jest z punktu widzenia norm językowych nieuzasadnione; sprawiają one wrażenie pretensjonalnych,

~ 7 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

śmiesznych.

Jeżeli nazwa miejscowości składa się z dwu niezależnych członów, odmienia się obydwa, np. do Rabki-Zarytego, w Tuszynie-Lesie,za Dusznikami-Zdrojem itd.

Odmieniają się również nazwy przedsiębiorstw, instytucji, organizacji, tytuły prac różnego rodzaju itp. Należy więc pisać i mówić

o otwarciu kawiarni „Staromiejskiej" (nie: „Staromiejska"), o tym, że się

należy do Służby Polsce (nie: do Służba Polsce), o inscenizacji „Dziurdziów" (nie: „Dziurdziowie"), o odświeżeniu „Bitwy pod Grunwaldem" Matejki, (nie: „Bitwa..."), o tym, że zużyto 10 tysięcy ton „Ceresu" i „Omy" (nie:

„Ceres" i „Oma").

§ 3. Dopełniacz liczby mnogiej

W zakresie odmiany wyrazów wiele trudności sprawia

dopełniacz liczby mnogiej, zwłaszcza rzeczowników żeńskich zakończonych na -nia. Rzeczowniki tego typu mają dopełniacz liczby mnogiej równy dopełniaczowi liczby pojedynczej; należy więc pisać: zarząd cegielni miejskich, trzynaście piekarni, tych księgami. W tych wyrażeniach przydawka wskazuje wyraźnie, że jest mowa o wielu przedmiotach. Wolno jednak zaznaczyć różnicę między liczbą

pojedynczą a mnogą formami: cegielń, piekarń, księgarń w celu uniknięcia możliwego nieporozumienia, np. zaopatrzenie piekarń w mąkę

jest dostateczne.

Formy dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju

nijakiego typu podwórze, wybrzeże brzmią: podwórzy, wybrzeży. Formy bez końcówki: podwórz, wybrzeż są rażące (więc: uporządkowaniewszystkich podwórzy, nie: podwórz).

Niepoprawne są również często spotykane formy: od wieludziesiątek lat i pięć bon książkowych. Dziesiątek, oznaczający zbiór dziesięciu przedmiotów, i bon, rodzaj kwitu, są rzeczownikami rodzaju męskiego i w dopełniaczu mają końcówkę -ów, a zatem: od dwóch dziesiątków lat i pięć bonów książkowych. Mamy jednak również

~ 8 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

słowo-rodzaju żeńskiego dziesiątka, oznaczające liczbę lub monetę

dziesięciogroszową, i słowo bona — wychowawczyni: Te właśnie słowa mają w dopełniaczu liczby mnogiej formy: dziesiątek i bon. Rzeczownik, rodzaju męskiego nerw ma w dopełniaczu liczby mnogiej końcówkę -ów, np. w wyrażeniu: Wszystko to z nerwów (nie: znerw).

Rzeczownik plecy, używany tylko w liczbie mnogiej, ma dopełniacz: pleców, nie: piec.

Rzeczownik zawiasy ma w dopełniaczu l. mn. formę zawiasów (jak rzeczowniki rodzaju męskiego) albo zawias1. Pewnego omówienia wymaga rzeczownik nuda, który —

jakkolwiek rodzaju żeńskiego — ma w dopełniaczu l. mn. formę męską

nudów.

§ 4. Uszy, oczy, ręce

W odmianie rzeczowników mamy w polszczyźnie wypadki występowania form obocznych, równoległych. Niekiedy stosowanie takich form zależy od znaczenia. Na przykład od wyrazu ucho tworzymy formy liczby mnogiej: uszy, uszu (uszów), uszom, uszy, uszyma(uszami), uszach, kiedy mowa o narządzie słuchu; natomiast kiedy mowa o uchach np. naczynia, odmieniamy: ucha, uch, uchom, uchami,,uchach.

Podobnie odmieniamy: oczy, dwoje oczu (oczów), dwojgu oczom,oczyma (oczami), oczach, gdy mowa. o narządzie wzroku; natomiast w znaczeniu przenośnym (dziurki w siatce albo krążki tłuszczu na płynie) mówimy: oka, ok, okom itd.

Rzeczownik ręka ma również w niektórych przypadkach formy oboczne, zachowane, jak w dwóch poprzednich, po odmianie staropolskiej. Dziś jednakowo poprawne są wyrażenia: na prawym ręku jak: na prawej ręce, zrobiłem to własnymi rękoma albo: rękami (nigdy:

1 W. Doroszewski, O kulturę słowa, Warszawa 1962, s. 748.

~ 9 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

ręcami!), robota mu się pali w rękach, kobiety z dziećmi na ręku, mam tylkodwoje rąk, dwie ręce starczą mi do tej pracy.

§ 5. Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Często spotyka się niewłaściwe tworzenie stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków sposobem opisowym (na wzór francuski). Po polsku tworzy się te formy zwykle za pomocą

przedrostków i przyrostków, np.:

z a m i a s t : l e p i e j :

najbardziej doskonały najdoskonalszy

bardziej staranny, istotny staranniejszy, istotniejszy bardziej ściś1e, ostrożnie ściślej, ostrożniej

§ 6. Trudności w użycia czasowników

a) Trudność stanowi nieraz tworzenie czasu przeszłego rodzaju żeńskiego czasowników z przyrostkiem -ną(ć), np,: kwitnąć— kwitł — kwitła, chudnąć — chudł — chudła, ale: zamknąć— zamknął— zamknęła, kopnąć — kopnął — kopnęła. Formy rodzaju żeńskiego dostosowuje się do form rodzaju męskiego: jeżeli w tych jest przyrostek -ną, musi go zachować

również czasownik w rodzaju żeńskim. Takie formy, jak: pchła,stukła, zamkła, kopła są gwarowe i w mowie poprawnej niedopuszczalne.

b) Należy również zwrócić uwagę na błędne formy wielokrotne typu: wykonywuję, dokonywuję, wykonywujący, dokonywujący. Najgodniejsze polecenia ze względu na swą tradycję

historyczno-językową są formy: wykonywam, dokonywam,dokonywający, dokonywający, ale dopuszczalne jest także

~ 10 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

używanie nowszych: wykonuję, dokonuję, wykonujący, dokonujący. Formy typu wykonywuję są niepotrzebnym, dziwacznym, choć

niestety bardzo rozpowszechnionym skrzyżowaniem dawnego wykonywam i nowszego wykonuję.

c) Warto także przestrzec przed nieprawidłowo utworzoną formą

wielokrotną

zaspakajać.

Właściwa forma wielokrotna

czasownika zaspokoić brzmi zaspokajać.

d) Jak powiedzieć: rozstrzelić czy rozstrzelać? rozstrzelony czyrozstrzelany? To zależy od znaczenia czasownika. Powiemy więc: Drukarz miał tu rozs t r z e l i ć czcionki, bomu polecono zawsze je w ta-kim wypadku r o z s t r z e l a ć ; są tu wiec litery r o z s t r z e l o n e , botakie r o z s t r z e l e n i e rzuca się w oczy. Ale: Zapadł wyrok, aby jeńcarozs t r z e l a ć i jeniec został r o z s t r z e l a n y ; to r o z s t r z e l a n i ebezbronnego jest zbrodnią.

e) Nienawidzić czy nienawidzieć (na wzór widzieć), pomyślić, namyślić się

czy pomyśleć, namyśleć się, (jak: myśleć)? Poznaje się to po czasie przeszłym: należy mówić nienawidzić, namyślić się, bo w czasie przeszłym: nienawidził, namyślił się, natomiast: -widzieć, myśleć,pomyśleć, bo w czasie przeszłym: widział, myślał, pomyślał. f) Podejmować, podjąć czy powziąć? Można podjąć (czyli przedsięwziąć)trud, próbę, starania, wyprawę itp. (Np.: Było to p o d j ę c i e trudu nadsiły. P o d j ę t o mozolne poszukiwania.) Można też podjąć (czyli pod-chwycić) myśl rzuconą przez kogo innego lub zaniechany pomysł własny. Np.: Hasło zakładów imienia (nie: imieniem!) Strzelczyka p o d j ę ł yinne zakłady. Mimo niepowodzenia wynalazca p o d j ą ł swój pomysł

na nowo.

Natomiast o uchwale, myśli samodzielnie wysnutej czy

takimże zobowiązaniu można powiedzieć tylko powziąć. Np.: P o w z i ę c i e uchwały wymaga wielkiej rozwagi. Lotnicy p o w z i ę l iśmiałą myśl przelotu nad Atlantykiem. Huta p o w z i ę ł a cennezobowiązanie.

Podjąć odpowiada na pytanie: co zrobić? Jest to postać

~ 11 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

dokonana. Jej odpowiednikiem niedokonanym (na pytanie: corobić?) jest forma podejmować. Natomiast powziąć, także postać

dokonana (co zrobić?), nie ma odrębnej formy niedokonanej, nie mówi się bowiem „powzinać"; posługujemy się więc w tym znaczeniu również formą podejmować. Stąd przy użyciu powstaje często zamieszanie.

g) Trzeba też mówić: Słychane rzeczy! To niesłychane! (nie: niesłyszane) od staropolskiego czasownika słychać.

TWORZENIE I BUDOWA WYRAZÓW

Przy tworzeniu nowych wyrazów i ocenianiu poprawności już

istniejących powinniśmy się kierować przyjętymi w naszym języku zwyczajami słowotwórczymi, to znaczy po prostu tym, by używane przez nas słowa nie odbiegały zasadniczo w swej budowie od innych słów języka polskiego.

Szczególnej ostrożności wymaga tworzenie wyrazów złożonych. Nie używajmy takich form wyrazów, jak np. czasokres, kursokonferencja,dyżurdania, wanilocukier, elektroenergia, ilostan (wagonów) czy próżnostanie (mieszkań), nie odpowiadają one bowiem wzorom słowotwórczym naszego języka. Najnowszym takim poronionym złożeniem jest rozmiarowzrost w przemyśle odzieżowym, a także klubo-kawiarnia zamiast klub-kawiarnia.

Nie należy także tworzyć bezładnie przymiotników złożonych. Na przykład nie ma sensu wyrażenie: poradnia sportowo-lekarska, bo nic udzielają tam porad sportowych i lekarskich, lecz tylko porad lekarskich sportowcom, jest to więc poradnia lekarska dla sportowców; nie: sprzedaż drobno-detaliczna, tylko sprzedaż drobna albo detaliczna; mapa poziomicowo-barwna — to barwna mapa poziomicowa. Zastrzeżenia co do poprawności budowy wyrazów budzą takie np. czasowniki występujące w księgowości, jak: zaprzychodować,

~ 12 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

zarozchodować lub wyrozchodować. Niewątpliwie lepiej, choć może mniej

„oszczędnie", używać zamiast nich zwrotów: zapisać na przychód,zapisać na rozchód. Dziwolągiem językowym, utworzonym przez księgowych, jest termin zaszłości. Ma on oznaczać obroty lub inne zapisy wniesione do ksiąg.

§ 7. Jak ocenić poprawność budowy wyrazu?

O tym, czy wyraz jest zbudowany prawidłowo, można często rozstrzygnąć porównując go z wyrazem podstawowym, czyli z wyrazem, od którego został utworzony. Wyjaśnijmy to na kilku przykładach. Czy poprawne jest wyrażenie druk ankietyzacyjny? Nie, bo nie chodzi nam tu o jakąś ankietyzacja, tylko o ankietę; przymiotnik powinniśmy tu utworzyć od wyrazu ankieta, a. więc ankietowy. Również należy mówić: wyroby piekarskie (nie: piekarnicze), ho je wyrabia piekarz (nie: piekarnik); podobnie: przemysł piekarski (nie: piekarniczy), natomiast mówi się poprawnie: wyroby cukiernicze, bo wyrabia je cukiernik. Sklep z obuwiem — to sklep obuwiany (nie: obuwniczy).

§ 8. Przedrostki niewłaściwe lub niewłaściwie użyte Wiele potknięć języka wiąże się z niewłaściwym stosowaniem przedrostków w czasownikach i wyrazach pochodzących od czasowników. Oto kilka przykładów z tego zakresu:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Dokonać remontu

Wykonać remont (wyremontować), ale: dokonać

ważnego dzieła

Narastający ruch wyWzrastający, rosnący (pozwoleńczy

tężniejący, rozwijający się)... ale:

chwast narastający na grzędzie

~ 13 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

Naświetlać sprawę

Oświetlać... (ale: naświetlać lampą

kwarcową)

Odczekać decyzji dyrekcji

Zaczekać na decyzję...

Odmówić się od czego

Wymówić się od czego

Lata policzalne do emerytury

Lata zaliczalne do...

Ponaglać kogo

Przynaglać...

Przebadać zagadnienie

Zbadać...

Przepracować plan

Opracować plan ponownie albo:

przerobić (ale: przepracować cały

dzień)

Rozpracować

Opracować, wypracować

Ustawić pracę

Postawić pracę

Zaniżać poziom produkcji

Obniżać poziom produkcji

Zawężać plan

Zwężać plan (ograniczać)

§ 9. Zbędne przedrostki

A oto kilka wyrażeń, w których przedrostek jest zbędny i bez szkody dla treści można go opuścić:

z a m i a s t : l e p i e j :

Oddać strzał, salwę

Dać strzał, salwę; wystrzelić

Odpłatny płatny

Nieodpłatny bezpłatny

Lekarz przyfabryczny

... fabryczny

Ogródek przyszkolny

... szkolny

Orkiestra przyzakładowa ...

zakładowa

Skierowujemy do badania

Kierujemy do...

Niech zakwita (rozkwita)

Niech kwitnie...

przyjaźń

Szczególną uwagę należy zwrócić na niewłaściwość przedrostka

~ 14 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

s- w wyrazie stwierdzić w takim np. zdaniu: Kierowniczka stwierdziła, żezespół dalej prowadzić będzie twórczą pracę. Stwierdzić można jedynie coś, co jest, co stanowi fakt dokonany. Można więc stwierdzić, że zespół taką

pracę prowadzi, natomiast, że ją będzie prowadził nadal, można tylko twierdzić, oświadczyć, zapewnić. To samo w zdaniu: Mówią stwierdził, żenależałoby wzmocnić dyscyplinę pracy. Mówca mógł jedynie to twierdzić, tego się domagać, ale: mógł już stwierdzić, że dyscypliny pracy surowo się

przestrzega.

Niepotrzebnym dodatkiem jest przedrostek s- w czasownikach: wysprzedać, rozsprzedać (i urobionych od nich rzeczownikach: wysprzedaż, rozsprzedaż). Lepiej używać form: wyprzedać, rozprzedać, które zostały utworzone za pomocą przedrostków: wy-, roz- od staropolskiego przedać.

Rażące jest użycie przedrostka prze- w czasowniku przewykonać

(np. przewykonać plan, zamiast: wykonać plan z nadwyżką albo: przekroczyć

plan).

Zwrotem gwarowym jest rozpowszechnione: O co się rozchodzi?

Poprawną, ogólnopolską formą tego zwrotu jest: O co chodzi? albo: O coidzie?

ŁĄCZENIE WYRAZÓW

Najwięcej może trudności (a co za tym idzie: błędów językowych) wiąże się z prawidłami składni, to znaczy z zasadami łączenia wyrazów w zdania. Oto najważniejsze tylko uwagi z tego zakresu.

§ 10. Przydawki przymiotne

Błędne jest rozpowszechnione mniemanie, że na pytanie jaki?

odpowiada się wyłącznie przymiotnikiem. Gdy bowiem chodzi o zaznaczenie stosunku zachodzącego między dwoma przedmiotami,

~ 15 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

związku dwu przedmiotów z sobą, wtedy się posługujemy przeważnie rzeczownikiem w dopełniaczu (czyli przydawką dopełniaczową), rzeczownikiem z przyimkiem (czyli przydawką przyimkową) lub rzeczownikiem w tym samym przypadku co rzeczownik określany (czyli przydawką rzeczowną): jaki handel? — handel żelaza (nie: żelazny),jaka fabryka? — fabryka obuwia (nie: obuwiana), historia malarstwa (nie: malarska), kapelusz siostry (nie: siostrzany), dom z gankiem (nie: gankowy),widz-robotnik (nie: robotniczy) itd.

W niektórych wypadkach przydawkę można wyrazić zarówno rzeczownikiem, jak i odpowiednim przymiotnikiem (przydawka przymiotna), np.: suknia matki albo suknia matczyna, sok z wiśni albo sokwiśniowy, dziewczyna ze wsi albo dziewczyna wiejska. Jednakże tworzenie nowych przymiotników i stosowanie ich zamiast przydawek wyrażonych rzeczownikiem często bywa niecelowe, może bowiem prowadzić do niejasności. Niełatwo się

domyślić, co to znaczy np. rzeźba wystawiennicza albo przedstawieniemłodzieżowe (dla młodzieży czy odegrane przez młodzież?). Kurstelewizyjny — wobec istnienia kursów korespondencyjnych i zaocznych — nasuwa myśl o jakimś kursie udoskonalonym, gdzie się

udziela nauki za pomocą telewizji; tymczasem zapoznawać na nim będą z techniką telewizji, będzie to więc kurs telewizji. Nieraz użycie przymiotnika zamiast określenia rzeczownikowego wywołuje efekt komiczny, np. gdy czytamy o ubezpieczeniach rabunkowych (tzn. odrabunku) lub o błędzie produkcyjnym (tj. błędzie produkcji czy w produkcji). Niekiedy wreszcie owa moda na przymiotniki sprzyja

powstawaniu takich dziwolągów językowych, jak np. szkodnikiowadzkie (owady-szkodniki) albo artykuły piekarniczo-ciastkarnicze (tj. pieczywo i ciastka albo: pieczywo i wyroby cukiernicze). Za przydawką rzeczownikową przemawia także wzgląd

praktyczny (zresztą nie zawsze rozstrzygający): jest ona zwykle krótsza od przymiotnej, np. w wyrażeniu pracownia ramiarska przydawką składa się z trzech sylab a dziewięciu liter, podczas gdy w wyrażeniu

~ 16 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

pracownia ram — z jednej sylaby (trzy litery!). Oto przykłady wyrażeń, w których przydawki przymiotne

należałoby raczej zastąpić odpowiednimi rzeczownikami:

z a m i a s t : l e p i e j :

Warunki bytowe

... bytu, ... bytowania

Rzesze czytelnicze

… czytelników

Wydział dochodzeniowy

... dochodzeń

Drukarnia dziełowa

... książek, dzieł

Grupy kandydackie

... kandydatów

Ośrodek kursowy

... kursów

Konkursy lotowe gołębi

... lotu gołębi

Oddziały milicyjne

... milicji

Książka

odmowa

... odmy (tj. spostrzeżeń nad

odmą)

Lista placowa

... płacy

Zbiornik paliwowy

... paliwa

Warunki pogodowe

... pogody

Trudności, nadwyżki produkcyjne ... produkcji, ... w produkcji Biuro projektowe

... projektów

Rozbudowa przemysłowa

... przemysłu

Zagadnienia przyszłościowe

... przyszłości (przyszłe)

Arkusz rozliczeniowy

... rozliczeń

Warunki rozwojowe

... rozwoju

Kółko samopomocowe

... samopomocy

Magazyny surowcowe

... surowców

Punkt szczepienny

... szczepień

Zakład, system szkoleniowy

... szkolenia

Wystawa szopkarska

... szopek

~ 17 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t : l e p i e j :

Grupa szybkościowa, zrę... szybkości, zręczności i

cznościowa i wytrzymałościowa

wytrzymałości

Biegi przełajowe

... na przełaj

Grupa uposażeniowa

... uposażenia

Dział uproszczeniowy

... uproszczeń

Pomysły usprawnieniowe

... usprawnień

Przedział wagonowy

... wagonu

Wyniki wiertnicze

... wiercenia

Nakazy osiedleniowe

... osiedlenia

Ryzyko wypadkowe

... wypadku

Komitet założycielski

... założycieli

Akcja zarybieniowa

... zarybiania

Fabryka zbrojeniowa

... uzbrojenia

Druk zgłoszeniowy

... zgłoszenia

Warunki zjednoczeniowe

... zjednoczenia

Karta zobowiązaniowa

... zobowiązania albo: ...

zobowiązań

Katalog zagadnieniowy

... zagadnień

W wielu wypadkach odpowiedniejsze niż przymiotnik jest połączenie rzeczownika z przyimkiem.

z a m i a s t : l e p i e j :

Zaopatrzenie materiałowe

... w materiał

Trudności materiałowe

... z materiałem

Odzież miarowa

... na miarę

Zaopatrzenie mięsno-tłuszczowe

... w tłuszcz i mięso

Oszczędność opałowa

... na opale albo: ... opału

Gimnastyka przyrządowa

... na przyrządach

Konkurs rozwiązaniowy

... na rozwiązanie

~ 18 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t : l e p i e j :

Wiśnie sokowe

... na sok

Guziki sukienkowe

... do sukienek

Teksty tłumaczeniowe

... do tłumaczenia

Przepisy uposażeniowe

...o uposażeniu

Oszczędności wydatkowe

...w wydatkach

Materiały wyrobowe

...do wyrobu

Karnety wyżywieniowe

...na wyżywienie

Trudności zaopatrzeniowe

...w zaopatrzeniu

Współzawodnictwo zobo-...w zobowiązaniach

wiązaniowe

Przystanek zadaszony

...z daszkiem, pod daszkiem

Niekiedy wreszcie zamiast wyrażeń złożonych z rzeczownika i przymiotnika lepiej użyć jednego tylko wyrazu: np.: roboty wydobywcze

= wydobywanie, akcja zalesieniowa = zalesianie, roboty wiertnicze = wiercenie.,prace badawcze = badanie, prace naprawcze = naprawianie. Ludzi o wyrobionym poczuciu językowym szczególnie rażą

przymiotniki powstałe od rzeczowników na -enie (np. zarybieniowy,zalesieniowy) i na -ość (np. przyszłościowy, wytrzymałościowy).

§ 11. Użycie zaimków

Jeżeli podmiotem zdania jest zaimek osobowy, nie wymienia się

go, gdyż sama forma orzeczenia (czasownika) wskazuje, o której osobie mowa, np. w zdaniu: Spóźniliście się łatwo się domyślamy podmiotu wy. (Inaczej niż w języku rosyjskim; tam zaimek jest konieczny, bo czasownik w czasie przeszłym nie odmienia się przez osoby.) Zapomina się o tym często, zwłaszcza przy trzeciej osobie: on, oni. W

zdaniu: Dokonano zamachu na sułtana w chwili, gdy się. on udawał domeczetu albo w zdaniu: Jak umacniać organizacje partyjne, by się, stały onerzeczywistymi kierownikami gromad zaimki on, one są zupełnie zbędne; to

~ 19 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

samo w zdaniu: Jest wielką zasługą uczonych, że zdołali oni ukazać ogółowijego dorobek.

Zaimek byłby konieczny, gdyby na niego padał przycisk: Onizdołali ukazać ogółowi jego dorobek, wy zaś tego nie zdołacie. Rusycyzmem jest również kładzenie po czasowniku pełnych form zaimków osobowych: mnie, ciebie, jego, jemu itd., choć nie są

akcentowane, zamiast form ściągniętych: mi, mię, ci, cię, go, mu. Należy więc mówić: wziął mi papier (nie: mnie), kupię ci książkę (nie: tobie),spotykam go co dzień (nie: jego). Ale poprawnie: Ciebie poznałam po głosie, ajego nie mogłam poznać, bo tu zaimki są pod przyciskiem. To samo tyczy się zaimków dzierżawczych: mój, twój, swój; mają

one także formę pełną i ściągniętą, zależnie od przycisku: mojego-mego,twoim-twym, swoim-swym itd., np. śmiało wypowiadają swe myśli, ale śmiałowypowiadają myśli s w o j e i wyczytane w książkach. Tych zaimków również się używa często bez potrzeby (pod wpływem języka niemieckiego i francuskiego). Na przykład: Oddać swoje głosy na tychkandydatów, którzy... albo: Wziął swą teczkę i wyszedł zamiast po prostu: oddać głosy, wziął teczkę. Natomiast w zdaniu: Znalazłem się nie w swoimdomu, lecz w domu sąsiada użycie zaimka jest konieczne, i to w formie pełnej.

Zaimki osobowe (ja, ty, on) w przypadkach zależnych, to jest wszystkich prócz mianownika i wołacza, zastępuje się zaimkiem zwrotnym się w odpowiednim przypadku (siebie, sobie itd.), jeżeli oznaczają podmiot czynności, o której mowa, tj. osobę wykonywająca tę czynność. Mówi się więc: Inwalidzi uczą się w szkole odpowiedniego dlas i e b i e (nie: dla nich) zawodu, bo inwalidzi są tu p o d m i o t e m czynności nauczania, tj. właśnie oni tę czynność wykonywają. Inaczej jest w zdaniu: Inwalidów uczy szkoła odpowiedniego dla n i c h zawodu, ponieważ inwalidzi są w' tym zdaniu p r z e d m i o t e m czyjegoś

nauczania. Drugi przykład: Opiniodawca ponosi odpowiedzialność za opinię

wydaną przez s i e b i e (nie: przez niego), ponieważ opiniodawca jest podmiotem czynności, to znaczy o n wykonał czynność wydania opinii.

~ 20 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

Posługiwanie się w takich wypadkach zaimkami osobowymi jest naleciałością niemiecką lub francuską.

Zaimki (rzeczownikowe, przymiotnikowe i przysłówkowe): kto,co, jakikolwiek, każdy, czyj, zawsze, wszędzie itp. w zdaniu przeczącym zastępuje się zaimkami przeczącymi: nikt, nic, żaden, niczyj, nigdy,nigdzie itd. A więc: Kto przyszedł? nikt nie przyszedł. Co dał? nic nie dał.Otrzymać jakikolwiek znak życia — nie otrzymać żadnego znaku życia. Każdyo tym wie — nikt o tym nie wie. Książka nosi czyjś podpis — książka nie nosiniczyjego podpisu. Zawsze i wszędzie tak było — nigdy i nigdzie tak nie było.Brak w każdym domu — nie brak w żadnym, domu. Obydwa zespoły zasłużyłyna oklaski — żaden zespół nie zasłużył... Uwzględnia się wszelkie zgłoszenia —

nie uwzględnia się żadnych zgłoszeń itd. Zdania: jakichkolwiek terminarzyprowadzić nie należy; nie było jakiejkolwiek podstawy do podejrzewania powinny więc brzmieć: żadnych terminarzy prowadzić nie należy; nie byłożadnej podstawy do podejrzewania.

Wiele rażących błędów składni powstaje wskutek niewłaściwego stosowania przypadków. Oto kilka najprostszych prawideł z tego zakresu.

§ 12. Składnia liczebników i wyrazów o pokrewnym znaczeniu Liczebniki od jednego do czterech włącznie zgadzają się w rodzaju, liczbie i przypadku z rzeczownikiem, do którego się odnoszą, np.: widzę dwa konie, dwa okna, dwie kobiety, nie umyto dwóch okien. Tę składnię

zachowują liczebniki dwa, trzy, cztery także wtedy, gdy występują jako człony liczebników wielowyrazowych, np.: czterdzieści dwa konie,dwadzieścia trzy okna, sto cztery kobiety, czterdziestu dwóch, koni, dwudziestutrzem oknom, ze stu czterema kobietami.

Pewien kłopot powstaje wtedy, gdy w liczebniku

wielowyrazowym występuje na końcu jeden. Jak powiedzieć: wtrzydziestu jednej książce czy w trzydziestu jeden książkach ? Tylko to drugie wyrażenie jest poprawne. Rzeczownik odmieniamy tu bowiem tak jak gdyby liczebnik nie zawierał członu jeden. A więc: W trzydziestu jeden

~ 21 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

książkach, bo w trzydziestu książkach, z trzydziestu jeden oknami, bo ztrzydziestu oknami, trzydzieści jeden koni, bo trzydzieści koni itp. Podobne wątpliwości nasuwa składnia wyrazów o pokrewnym znaczeniu, np.: rzeczownika szereg w znaczeniu »wiele, dużo«. Zasada tu jest prosta: po wyrazie szereg kładziemy rzeczownik w dopełniaczu, więc np.: z szeregiem wypadków, w szeregu, wypadków, nie zaś: w szereguwypadkach.

§ 13. Czasowniki rządzące dopełniaczem Czasowniki poprzedzone przeczeniem n i e wiążą się zawsze z dopełniaczem, np.: prośby, których urząd zaspokoić nie może (nie: które, bo zdanie jest zaprzeczone).

Dopełniaczem rządzą również czasowniki, które samą swą treścią

wyrażają przeczenie łub brak czego, np.: zakazać przejazdu, zabronić paleniapapierosów, zapomnieć notesu, pieniędzy, ujść uwagi (nie: uwadze!),. Są jednak czasowniki o dwojakiej składni, tj. wymagające po sobie albo biernika, albo dopełniacza.

Jeżeli czynność wyrażona takim czasownikiem kieruje się na jakąś wiadomą całość przedmiotu, to nazwę tego przedmiotu (będącą w zdaniu dopełnieniem) kładziemy w bierniku, np.: To masło iten ser ja kupiłem. Całe zamówione pieczywo i nabiał już dostarczono. Jeżeli czynność ogarnia tylko nieokreśloną część przedmiotu, to dopełnienie oznaczające ten przedmiot kładziemy w dopełniaczu (tzw. cząstkowym), np.: Kupisz masła, sera i chleba. Dostarczono pieczywa inabiału. Dlatego się mówi: oszczędzać gazu, wody, światła, energii, prądu,surowca, chodzi tu bowiem o zużycie cząstkowe. Czasowniki wymagające dopełniacza (cząstkowego) mają często przedrostki : do-, od-, na-, nad-, przy-, u- i oznaczają przybytek, ubytek lub dokończenie. Np.: dodać powagi, dopić herbaty, dokończyć ważenia,dosłuchać przemówienia do końca, odlać wody, narąbać drew, nadłożyć drogi, przydać

blasku, udzielić pomocy, ulać mleka.

Dopełniacz (cząstkowy) kładziemy też wtedy, gdy czynność

~ 22 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

ogarnia wprawdzie cały przedmiot, ale na czas pewien, np.: pożyczyć

ołówka, używać noża. Przykłady złego użycia biernika:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Dostać katar

... kataru

Dostarczać broń ...

broni

Oszczędzać zapasy

... zapasów

Poszukiwać biegłą sekretarkę ... biegłej sekretarki Potrzebować materiał ...

materiału

Przestrzegać przepisy

... przepisów

Strzec tajemnicę ...

tajemnicy

Szukać ołówek ...

ołówka

Udzielać pożyczki zwrotne

... pożyczek zwrotnych

Używać proszek do prania

... proszku ... (ale: zażywać

proszki na sen)

Użyć broń palną

... broni palnej

Zaniedbywać obowiązek

... obowiązku

Wreszcie w zwrocie towarzyskim mówi się: proszę pani (nie: panią), np.: Ja, proszę pani, nigdy się nie spóźniam.

§ 14. Forma dopełnienia dwu czasowników rządzących różnymiprzypadkami

Jeżeli dwa czasowniki mają to samo dopełnienie, ale rządzą

różnymi przypadkami, należy dopełnienie rzeczownikowe położyć po pierwszym czasowniku, a po drugim zastąpić je zaimkiem w odpowiednim przypadku; powinno się więc powiedzieć: Szukać rezerwtkwiących w gospodarce narodowej, znajdować je i wyzyskiwać, zamiast: Szukać, znajdować i wyzyskiwać rezerwy tkwiące w gospodarce narodowej. Inne przykłady:

~ 23 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Ma ująć w ręce i kierować losami

Ma ująć w ręce losy państwa i

państwa

kierować nimi

Zdobycze nauki pomagają i

pomagają procesowi rozwoju

wybitnie przyspieszają proces

naszej gospodarki i wybitnie go

rozwoju naszej gospodarki

przyspieszają

§ 15. Strona bierna

Bardzo częste używanie, nieomal nadużywanie strony biernej potykamy zwłaszcza w stylu tzw. urzędowym czy kancelaryjnym. Użycie form biernych nie jest na ogól niepoprawne, ale język polski najchętniej się posługuje formami czynnymi czasownika; lepiej więc, jeśli to możliwe, unikać strony biernej. O wiele naturalniej brzmi: stwierdzono, że... niż: stwierdzone zostało, że...; pobiera się opłaty niż: pobierane są opłaty; skargi powinno się załatwiać niż: skargi powinny być

załatwiane. Nagminnie używają zwrotu: to uzależni one jest od... zamiast krótkiego: to zależy od...

Inne przykłady:

z a m i a s t : l e p i e j :

Wino zostaje rozlewane do

Wino rozlewa się do...

butelek

Majątek zostaje przekazany...

Majątek przekazuje się...

Surowce sprowadzane będą ze

Surowce sprowadzać się będzie...

Śląska

Poprawa stosunków została

Wszyscy powitali poprawę

powitana przez wszystkich z

stosunków z radością

radością

Przyjmowanie zamówień zostało

... już się skończyło albo: ... już

już zakończone

zakończono

~ 24 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t : l e p i e j :

Wysokość składki została ustalona Wysokość składki ustalono na... na...

Zostaną wygłoszone przez

Nauczyciele wygłoszą...

nauczycieli liczne pogadanki

W czasie narady została

... zanalizowano (a właściwie :

przeprowadzona analiza

zbadano) działalność zarządu

działalności zarządu

Poleca się, aby na pokwitowaniach Poleca się odciskać na poodciskana była pieczątka kwitowaniach pieczątkę

Na każdy zarzut powinna zostać ... należy udzielić odpowiedzi udzielona odpowiedź

Przestrzeganie przepisów

... powinni sprawdzać kierownicy

powinno być sprawdzane przez

kierowników

§ 16. Napisaliście, koleżanko?

Jeżeli jesteśmy z kobietą na „wy" czasownika jej dotyczącego używamy w rodzaju męskim i w liczbie mnogiej. Jest to prastara forma wyrażająca szacunek, jak np. w zwrocie: Coście, matko, przynieśli z od-pustu? Niedopuszczalne jest więc powiedzenie: czyście napisała? albo: czyście napisały, koleżanko? Przymiotnik dodany do takiego rzeczownika również musi mieć formę męskoosobową: Jacyście wy dobrzy, koleżanko!

§ 17. Użycie imiesłowów na -ąc, -szy (-wszy)

Imiesłów na -ąc (współczesny) oznacza czynność odbywającą się

współcześnie z inną czynnością, np.: Słuchając odczytów, pogłębiaszwiedzę (tzn,: przy słuchaniu odczytów pogłębiasz wiedzę). Zdania z imiesłowem na -ąc, w których mowa o czynnościach nie odbywających się w tym samym czasie, są zbudowane niepoprawnie, np.:

~ 25 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Wzięto się do zrywania starych

... i zakładania nowych

chodników zakładając nowe

... wraca do kraju biorąc czynny ... i bierze... udział w życiu rewolucyjnym

Samoloty muszą lądować

... aby się zaopatrzyć....

zaopatrując się w paliwo i smary

Oderwał się gzyms spadając tuż

... i spadł...

obok

Do oznaczenia czynności poprzedzającej inną czynność służy imiesłów na -szy,--wszy (uprzedni), powiemy więc: Wpływy powinienpostać do biura, zapisawszy symbole wydziału (nie: zapisując, bo czynność

zapisana poprzedziła czynność posłania). Teczkę umyślnie podrzucono,wypełniwszy ją papierem (nie: wypełniając). Samolot wylądował w Alasce,przeleciawszy nad biegunem północnym (nie: przelatując).18. Użycie przyimków

Co do używania takich czy innych przyimków trudno wskazać

ścisłe normy: często rozstrzyga tu z dawien dawna ustalony zwyczaj językowy.. Mówi się np.: chodzi do szkoły, ale: chodzi na .uniwersytet;bytem w szkole, ale: byłem na poczcie. Nie jest to logiczne, podobnie jak nielogiczny jest zwrot: stało się to w moich oczach albo określenie: miejscastojące i siedzące. Nielogiczności są właściwe każdemu językowi, ale

„poprawianie" języka według swego widzi mi się równie jak tworzenie nieopatrzne dziwolągów językowych jest rzeczą wielce niebezpieczną, bo wprowadza do języka zamieszanie. Spośród przyimków sposobność

do najczęstszych wahań nastręcza przyimek dla. Co wybrać: dla czy do?

Czy może się obejść bez przyimka? Nadużywanie dla jest najczęściej wywołane wpływem niemieckim lub francuskim. W większości

~ 26 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

wypadków zamiast dla należy użyć do, niekiedy odpowiedniejszy jest inny jeszcze przyimek lub całe wyrażenie, czasem wreszcie wystarcza po prostu sama forma dopełniacza lub celownika, np.:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Środki potrzebne dla wykonania

... do wykonania...

planu

Potrzebne dla kariery

... do kariery...

Podstawa dla przyznania

... do przyznania...

pożyczki

Książka dla użytku szkolnego

... do użytku

Nalepka dla przesyłek

... do przesyłek...

pocztowych

Zakład przeznaczony dla

... do kształcenia

kształcenia

Rubryka dla umieszczenia znaku

... do umieszczenia...

Warunki dla wzrostu, dla nauki,

... do wzrostu, do nauki do

dla rozwoju

rozwoju

Siły dla przetrwania

... do przetrwania

Materiały dla budowy

... do budowy; ... na budowę

Doradca dla spraw węglowych

... w sprawach węgla

Przeszkoda dla nadania dalszego ... w nadaniu...

biegu sprawie

Opłata dla listów

... od listów, ...za listy...

Przepisy, reklamacje dla przesyłek ... co do przesyłek albo: ... dotyczące przesyłek

Instytut dla walki z rakiem

Instytut walki z rakiem

Komitet dla pokojowego

Komitet pokojowego

wyzyskania energii jądrowej

wyzyskania...

Termin dla reorganizacji

Termin reorganizacji

Rejestr dla spraw poufnych

Rejestr spraw poufnych

Szczere chęci dla ocalenia życia

... chęci ocalenia...

~ 27 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Udostępnić dla świata pracy

... światu pracy

To przynosi szkodę dla

… szkodę samorządom

samorządów

Dodatek będzie wypłacony dla

... wszystkim robotnikom

wszystkich robotników

Udzielenie absolutorium dla

... rządowi

rządu

A oto przykłady niewłaściwego łub niepotrzebnego stosowania innych przyimków; często również pod wpływem obcym:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

DO:

Zakład do badania surowców

Zakład badania...

Materiały do codziennego użytku Materiały codziennego użytku List przekazaliśmy do od... odpowiednim władzom

powiednich władz

Stawić się do rozprawy (w sądzie) ... na rozprawę

KOŁO:

Gałkówek koło Łodzi ....

pod

Łodzią

Wilanów koło Warszawy

...pod Warszawą

NA:

Na ile dziś masło?

Po ile... (najlepiej: po czemu...)

Zaprowadzić na komisariat

... do komisariatu

Pracuje na zakładzie, na fabryce

... w zakładzie, w fabryce

Posyłać na szkołę

... do szkoły

Wniosek na umorzenie sprawy

... o umorzenie...

Napotykać na przeszkody

Napotykać przeszkody

Kierować, pisać na adres

... pod adresem

~ 28 ~

Przy sposobności omawiania przyimka na warto wspomnieć o tym, że należy go używać w zwrocie: powołać na przewodniczącego, zamiast błędnego w tym wypadku wyrazu jako.

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

O:

W oparciu o doświadczenie Opierając się na doświadczeniu albo: na podstawie doświadczenia

Wskazówka o czym

... co do czego

OD:

Sekretarka potrzebna od zaraz

... potrzebna zaraz

POD:

Pod słowem „zarząd" należy

Przez słowo...

rozumieć...

Co pod tym rozumiesz?

Co przez to...

PONAD:

Odświeżono ponad 90 domów

... przeszło 90..., ... z górą 90...

POPRZEZ:

Poprzez te dzieła przemówią...

Przez te dzieła...

Pojechać poprzez ulicę zamkniętą Pojechać ulicą...

dla ruchu

Służyć sprawie poprzez oddanie

Służyć sprawie twórczym trudem

twórczego trudu

PRZEZ:

Przez przeciąg trzech lat

W ciągu..., przez trzy lata

PRZY:

Chór przy filharmonii

Chór filharmonii

Woźny przy tym urzędzie

Woźny tego urzędu albo:

... w tym urzędzie

Wydano orzeczenie przy trafnym

... trafnie zastosowawszy ustawę

zastosowaniu ustawy

W:

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Przyjęto w grono członków

... do grona...

W skład komisji powołano trzy Do komisji...

osoby

Przewidziane w przepisach

... przepisami...

skutki prawne

Wstawić w miejsce istniejących

... na miejsce...

Trzy razy w tydzień

Trzy razy na tydzień

Z:

Dowód z otrzymania renty

Dowód otrzymania

Z dniem 15 maja obowiązuje

Od (dnia) 15 maja...

nowy rozkład

Z dniem 1 września zegar będzie

(Dnia) 1 września...

ponownie umieszczony

Zwolnić z opłaty

... od opłaty

Protokół z posiedzenia

Protokół posiedzenia

Pracuję z samego rana

... od samego rana

ZA:

Za wyjątkiem

Z wyjątkiem

Za zwrotem kosztów przesyłki

Koszty przesyłki do zwrotu

Czekać za kim

... na kogo

Stać w kolejce za czym

Stać... po co

§ 19. Użycie spójników

Obce polszczyźnie, powstałe pod wpływem języka rosyjskiego, jest użycie spójnika a po zdaniu zaprzeczonym zamiast spójnika ale,lecz, tylko. Ten błąd szerzy się obecnie nagminnie. Przykłady:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Nie Królak, a jego kolega

Nie Królak, lecz...

~ 30 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

Nie w kwietniu, a w maju

Nie w kwietniu, ale...

W województwie istnieją nie licea, ... nie licea, tylko... a dwuletnie szkoły felczerskie

Sklep prowadzi nie MHD, a PSS

... nie MHD, lecz PSS

Nie dbałeś o gust widowni, a

Nie dbałeś..., aleś dał...

dałeś scenę...

Nie wolno zadowalać się

Nie wolno..., tylko...

rozważaniami, a trzeba sobie

powiedzieć...

Natomiast spójnika a (nie: i) używamy przy połączeniu dwu wyrazów oznaczających porównanie, przeciwstawienie, odróżnienie: różnica między psem a wilkiem, stosunek między nauczycielem a uczniem, teoriaa praktyka.

Bardzo rozpowszechnione jest błędne łączenie: dlatego, ho..., albo nawet: dlatego, ponieważ... (zamiast: dlatego, że...) i błędne stosowanie spójnika o ile (np.. O ile aparat zostanie wyłączony, to... zamiast: Jeżeli apa-rat...), a zwłaszcza wyrazu względnie w znaczeniu spójnika. Względnie jest poprawne tylko jako przysłówek znaczący: »dość«, »umiarkowanie«,

»łagodnie« (np. Mam się względnie dobrze; obszedł się ze mną względnie). Nie są natomiast poprawne wyrażenia typu: Zatelefonuje do ciebie, względnienapiszę. W takich wyrażeniach stosownie do różnych odcieni znaczenia należy względnie zastępować spójnikami: bądź, lub, albo (jak w podanym przykładzie), raczej, a właściwie, czyli itp.

UKŁAD WYRAZÓW W ZDANIU

Poprawność języka i jasność stylu zależą od kolejności, w jakiej wyrazy następują po sobie w zdaniu. Układ wyrazów w zdaniu polskim jest na ogół swobodny, jakkolwiek nie dowolny; istnieją i tu

~ 31 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

pewne przepisy, których należy przestrzegać.

§ 20. Imię przed nazwiskiem

Z dawna ustalonym zwyczajem imię umieszcza się w języku polskim (i innych, prócz węgierskiego) przed nazwiskiem: ob. JanNowak. Kolejność odwrotną: Nowak Jan, często niestety spotykaną, dopuszcza się tylko w spisach alfabetycznych i kartotekach, ale nigdy w podpisie, na pieczątce, w adresie, na książce jako nazwisko autora itd. Wtedy jest szczególnie rażąca i niedopuszczalna.

§ 21. Szyk wyrazów określających

Trudno podać ścisłe przepisy, które by ustalały, kiedy określenie przymiotnikowe kładzie się przed rzeczownikiem, kiedy zaś po nim. Najogólniej można stwierdzić, że w języku polskim przymiotnik umieszcza się raczej przed rzeczownikiem, do którego się odnosi (np.: Każda epoka ma swe własne cele; Żelazowa Wola), Przymiotnik występuje po rzeczowniku wtedy, gdy oznacza .cechę stałą lub określa nazwę, więc: państwo ludowe, Henryk Brodaty, zwierzęta przeżuwające, ale: wielkie państwo, waleczny Henryk, młode zwierzęta. Inne przykłady:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Południowa Ameryka

Ameryka Południowa

Północny Doniec

Doniec Północny

Północne Morze

Morze Północne

Polski język

Język polski

Liczebniki porządkowe kładzie się po rzeczowniku: w wieku X, wroku 1905, prenumerata za rok 1953, w numerze 295, na stronie 19 (albo: w w.X, w r. 1905, w inrze 295, na sir. albo na s. 19). Bardzo rozwinięte określenia kładzie się po wyrazie określanym,

~ 32 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

inaczej niż w języku niemieckim. Taki układ jest zrozumialszy, przejrzystszy. Świadczą o tym następujące przykłady:

z a m i a s t :

l e p i e j :

Są to małe o niezwykle

... małe r y b k i o niezwykle

wydłużonym ciele rybki

wydłużonym ciele

Notatki poświęcone bardzo

... poświęcone s p r a w i e bardzo

istotnej dla nas łodzian miłujących istotnej dla nas łodzian... szczerze swe miasto sprawie...

Wyznaczony do objęcia

C e n t r a l n y Z a r z ą d

przedsiębiorstwa zarządzeniem

wyznaczony zarządzeniem

Ministra Przemysłu

Ministra Przemysłu do

C e n t r a l n y Z a r z ą d

objęcia przedsiębiorstwa

Ulatniająca się z powodu

Para ulatniająca się z powodu

popękania rur para

popękania rur

Badania nad tym ciekawym i

... nad tym ciekawym o k r e s e m ,

doniosłym dla polskiej kultury

doniosłym dla... albo: ...nad tym

okresem

okresem, ciekawym i doniosłym

dla...

Szkołę opuszczał co rok zastęp

... zastęp d z i a ł a c z y

bojowych, zahartowanych,

bojowych...

przygotowanych do wcielania w

życie linii politycznej Partii

d z i a ł a c z y

Biblioteka znalazła pomieszczenie ... w ciasnym lokalu, nie w ciasnym, nie pozwalającym na

pozwalającym na rozwinięcie...

rozwinięcie szerszej działalności

lokalu

Jechałem do granic możliwości

Jechałem d w u n a s t k ą

zapchaną d w u n a s t k ą

zapchaną do granic możliwości

~ 33 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t :

l e p i e j :

Końcowy wniosek z odbytej w

... wniosek z n a r a d y

minioną niedzielę w WDK

odbytej w WDK w minioną

n a r a d y

niedzielę

... by się zapoznać z twórczością

... z twórczością tego n a r o d u

tego sąsiadującego z nami i

sąsiadującego z nami i znanego

licznym z nas znanego z

wielu z nas z bezpośredniej styczbezpośredniej styczności ności

n a r o d u

Podług na wielką skalę poPodług p l a n u pomyślanego na myślanego p l a n u

wielką skalę...

W tych prawdziwie gorących dla

W tych d n i a c h prawdziwie

stolicy, bogatych w szybko

gorących dla stolicy, bogatych w

następujące po sobie wypadki,

wypadki szybko po sobie nad n i a c h ...

stępujące...

Niewłaściwie opracowane i nie

Wnioski niewłaściwie

przygotowane w myśl

opracowane i nie przygotowane w

powyższych wytycznych

myśl powyższych wytycznych

w n i o s k i powinny...

powinny...

Po odbiór przydzielonej pieczęci

O s o b y upoważnione na piśmie

zgłoszą się upoważnione na

przez kierownika wydziału

piśmie przez kierownika

zgłoszą się po odbiór

wydziału o s o b y do...

przydzielonej pieczęci do...

W razie nieobecności z powodu

W razie nieobecności z powodu

urlopu bądź choroby stale

urlopu lub choroby o s o b y stale

sprawującej nadzór nad pieczęcią sprawującej... albo: gdy o s o b a o s o b y ...

stale sprawująca nadzór nad

pieczęcią będzie nieobecna z

powodu...

~ 34 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t :

l e p i e j :

W naszej coraz bardziej

W naszej g o s p o d a r c e coraz

potrzebującej wysoko wybardziej potrzebującej...

kwalifikowanych pracowników

g o s p o d a r c e

W tym nie dającym się, jak widać, W tym p o ł o ż e n i u nie dającym polepszyć p o ł o ż e n i u ...

się, jak widać, polepszyć...

Będące w posiadaniu prezydium S a m o c h o d y będące w s a m o c h o d y przeznaczone

posiadaniu prezydium są

są...

przeznaczone...

Na podstawie w podobny sposób Na podstawie p o d r ę c z opracowanych n i k ó w opracowanych...

p o d r ę c z n i k ó w...

Gubernator nałożył na i tak już Gubernator nałożył na p r a s ę i skrępowaną p r a s ę nowe zakazy tak już skrępowaną... Zła, nie przemyślana kolejność wyrazów utrudnia zrozumienie treści, którą chcemy przekazać. Wyrazy powinno się grupować tak, jak tego wymaga związek myśli, i bacznie kłaść znaki przestankowe. Lekceważenie tej ważnej zasady może prowadzić do śmieszności. Przykłady:

Wody lecznicze należy pić

... należy pić przez szklaną rurkę,

przechadzając się powoli przez

przechadzając się powoli

szklaną rurkę

Brygada postanowiła wykonać do ... wykonać do 31 maja ponad 1maja 2500 wahadeł do zegarów

plan 2500 wahadeł do zegarów

bijących ponad plan

bijących

W niedzielę odbędzie się obchód

Obchód urządzany przez Zarząd

urządzany z okazji 500-lecia

Wojewódzki ZMP z okazji

~ 35 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

wyzwolenia Gdańska przez

500-lecia wyzwolenia Gdańska

Zarząd Wojewódzki ZMP

Zasiane zboże we wrześniu rokuje Zboże zasiane we wrześniu... najwyższe plony

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Zezwolenie na zakup władz

Zezwolenie władz

wojewódzkich...

wojewódzkich na zakup...

Zainteresowane osoby hodowlą

Osoby zainteresowane hokrólików...

dowlą... albo: zainteresowani

hodowlą...

§ 22. Miejsce zaimka który

Zaimek który zgodnie z polską składnią zajmuje pierwsze miejsce w zdaniu podrzędnym (lub drugie, jeżeli występuje po przyimku albo jego odpowiedniku). Oto przykłady:

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

Piastowie, panowanie

których panowanie...

których zaznaczyło się...

Piastowie, za panowania

za których panowania…

których

Pomoc, symbolem której jest...

której symbolem...

Rady narodowe, na terenie

na których terenie...

których...

Poranek muzyczny, w

w którego programie...

programie którego umie

szczono...

Pracownicy, z winy których...

z których winy...

~ 36 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

Na przekroju łodygi widać

w którego pojedynczych

warstwę miękiszu, w

komórkach...

pojedynczych komórkach

którego

Zaimek który odnosi się do ostatniego rzeczownika zdania nadrzędnego. Niewłaściwa jest więc kolejność wyrazów w takim np. zdaniu: Kocioł będzie poddany próbie wodnej w naszych warsztatach, do którejwydział wydeleguje... (zamiast: ...będzie poddany w naszych warsztatach próbiewodnej, do której...). Zaniedbanie właściwego układu może doprowadzić

do niejasności, a nawet do śmieszności, jak to widać ze znanego przykładu: Zginął czarny pudel z białą łatką w okolicy ogona, do którego byłamocno przywiązana chora osoba.

§ 23. Ruchomość zaimka się

Stałe umieszczanie zaimka się. bezpośrednio po czasowniku jest m. in. wynikiem wpływu języka rosyjskiego, gdzie ten zaimek pisze się

łącznie z czasownikiem. W polskim bywa to rażące, np. w zdaniach: bycały kraj cieszył się; żadnych prac jeszcze nie prowadzi się. Te zdania brzmią, znacznie lepiej w następującym układzie: aby się cały kraj cieszył; żadnychprac jeszcze się nie prowadzi.

Inne przykłady:

z a m i a s t : l e p i e j :

Kiedy biuro organizowało się...

Kiedy się biuro organizowało...

... żeby przekonać się ...

żeby się przekonać

Przedsiębiorstwu nie spieszy się

Przedsiębiorstwu się nie spieszy

W soboty nie przyjmuje się

W soboty się nie przyjmuje

Co kryło się za...

Co się kryło za...

~ 37 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t : l e p i e j :

Jak skleja się deski?

Jak się skleja deski?

Skąd wzięły się niedobory?

Skąd się wzięły...

Gdzie zawieruszyły się kwity?

Gdzie się zawieruszyły...

§ 24. Ruchomość końcówek czasu przeszłego i trybu warunkowego Końcówki czasu przeszłego (-em, -eś, -śmy, -ście) i trybu warunkowego (-bym, -byś, -by, -byśmy, -byście, -by) są ruchome i łączą się

najczęściej z pierwszym, wyrazem zdania, np.

z a m i a s t : l e p i e j :

Jak powiedziałeś, tak się stanie

Jakżeś powiedział...

Źle wyszliśmy na zwłoce

Źleśmy wyszli na zwłoce

Czy byliście świadkami? Czyście byli...

Ślubowania, które złożyliście...

Ślubowania, któreście złożyli...

Nigdy nie wiedziałbym o tym

Nigdy bym o tym nie wiedział

Ciągle tylko czytałbyś Ciągle byś tylko czytał

Czyż można byłoby zbudować... Czyżby można było...

Nie mówił tego, bo rodzice

... boby się rodzice zmartwili

zmartwiliby się

Częściej chodzilibyśmy do teatru, Częściej byśmy chodzili... gdyby...

Z tymi, którzy chcieliby

Z tymi, którzy by chcieli

Jeżeli w zdaniu jest więcej czasowników w trybie warunkowym, cząstka by połączona z pierwszym wyrazem zdania stosuje się do nich wszystkich, np.:

Me daje tyle, ile by mogła, chciała i umiała; to samo w zdaniu:

~ 38 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

Porozumienie, które by uniemożliwiło wskrzeszenie potęgi militarny Niemiec,zapewniło bezpieczeństwo Europy i dało narodowi niemieckiemu...

§ 25. Miejsce przyimka

Przyimek (zgodnie z jego nazwą) kładzie się przy imieniu (rzeczownik u), np.: do września, albo przy wyrazie określającym ten rzeczownik: do drugiego września. Umieszczanie między przyimkiem a rzeczownikiem innych wyrazów jest naleciałością niemiecką. A więc:

z a m i a s t :

lepiej:

W stanowczo za mało zróżW rozmiarach stanowczo za mało nicowanych rozmiarach

zróżnicowanych

Za mniej więcej dwa tygodnie

Mniej więcej za dwa...

Zmniejszone o przeszło 10%

... przeszło o 10%

Skróciło to wojnę o blisko dwa

... blisko o dwa lata, ... Prawie o

lata

dwa lata

Plan wykonano w blisko 100%

... blisko w 100% (prawie w 100%,

niemal w 100%)

Wystawa będzie otwarta do co

... co najmniej do...

najmniej września

Ustalono liczbę ofiar na około 4

... mniej więcej na 4 mln ludzi

mln ludzi

§ 26. Miejsce spójników bowiem i zaś

Spójniki bowiem i zaś kładzie się na drugim miejscu w zdaniu:

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

..., bowiem wolny dostęp do

...., wolny bowiem dostęp

morza

~ 39 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

..., bowiem pobudzi do badań

..., pobudzi bowiem do badań

..., bowiem doskonale zdajemy

..., doskonale bowiem zdajemy

sobie sprawę...

sobie sprawę...

My się troszczymy o wszystko, zaś My się troszczymy o ..., on zaś

on zażywa odpoczynku

zażywa...

..., zaś obecnie obroty wynoszą...

..., obecnie zaś obroty...

..., zaś w sprawach finansowych... ..., w sprawach zaś finansowych...

§ 27. Wskazówki ogólne

Na zakończenie uwag o składni — jeszcze dwie najogólniejsze wskazówki dotyczące układu wyrazów w zdaniu.

Wyrazy, na których mamy położyć nacisk, umieszczamy zwykle na początku lub na końcu zdania. W miarę możności zwracamy uwagę

na brzmienie, na fonetyczną stronę zdań i połączeń wyrazowych. Np. zamiast komitety te lepiej powiedzieć te komitety, ponieważ w ten sposób unika się zbiegu podobnie brzmiących sylab; w zdaniu: skąd ją wziąć, niemile brzmi powtarzanie się samogłoski nosowej ą. Nazwa Młodzieżowy Dom Odzieżowy też jest pod względem brzmienia niezręczna.

~ 40 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

I I . C Z Y S T O Ś Ć W Y S Ł O W I E N I A

Drugim warunkiem obowiązującym każdego jest czystość

wysłowienia. Wymaga ona wystrzegania się zarówno obcych wyrazów, jak i zwrotów przeciwnych duchowi języka, którym się

posługujemy. W rozdziale niniejszym omówi się przede wszystkim przykłady wpływów obcych na język polski w zakresie słownictwa.

§ 1. Wyrazy obce

Nie ma na świecie języka, który by nie wchłonął pewnej liczby wyrazów obcych. Takich wyrazów dużo jest również w polszczyźnie; język nasz je przekształcił, włączył do swego systemu gramatycznego, aż w końcu wiele z nich straciło znamiona obcości i całkowicie się

przyswoiło. Do takich należą: wójt, sołtys, kościół, cmentarz, koszula, rynek i wiele, wiele innych.

Pstrzenie rodzimego języka wyrazami cudzoziemskimi było szczególnie rozpowszechnione w czasach saskich. Wtedy

wszechwładnie panowała w szkołach zepsuta średniowieczna łacina, którą się popisywano przy lada sposobności. Później panoszyła się w tzw. wyższych sferach moda posługiwania się językiem francuskim; jeszcze w wieku XIX arystokracja porozumiewała się w mowie ojczystej tylko ze służbą. Do przełamania tych zwyczajów przeciwnych godności narodowej przyczyniła się w dużej mierze długa i wytrwała praca działaczy na niwie naszej rodzimej kultury. Prof. Z. Klemensiewicz w swej gramatyce przypisuje

nadużywanie słów pochodzenia obcego lenistwu i głupocie; lenistwu, bo nieraz się łatwiej nasunie na myśl wyraz obcy (zwłaszcza przy

~ 41 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

tłumaczeniach); głupocie, bo wielu się popisuje znajomością słów zapożyczonych, poczytując ich używanie za świadectwo inteligencji. Przed niepotrzebnym używaniem zapożyczeń należy przestrzec i z tego względu, że mówiący nie zawsze dokładnie je rozumieją, a wskutek tego często używają ich niewłaściwie, narażając się na śmieszność. Oto przykłady: nie ulegać subiekcjom2dotyczącym trudności... (miało być: sugestiom3) albo: do wykonania planu potrzebna primo voto4... (miało być: primo, tj. po pierwsze). Wysilanie się na styl wyszukany nie jest bynajmniej oznaką inteligencji i wysokiej kultury. Język ludzi o wysokiej kulturze i gruntownej wiedzy jest właśnie zwykle prosty. Bezwzględne tępienie wszystkich wyrazów obcych byłoby

niedorzecznością, ale unikanie tych, które bez szkody dla treści można zastąpić rodzimymi, jest powinnością każdego, zwłaszcza gdy wyraża swe myśli na piśmie, a więc ma czas się zastanowić nad doborem słów. Oto krótki wykaz często spotykanych wyrazów obcych, które w pewnych przynajmniej znaczeniach i użyciach (jeżeli nie są np. terminami naukowymi, składnikami utartych nazw itd.) można zastąpić swojskimi, nie tracąc na ścisłości w wyrażeniu myśli, a zyskując na jasności wypowiedzi.

W prawej kolumnie podano znaczenia, w jakich się tych

wyrazów obcych używa niepotrzebnie, a często nieściśle. Te naleciałości niesłychanie ubożą polszczyznę; wypierając z niej liczne wyrazy rodzime, pozbawiają naszą mowę barwności, a wprowadzają do niej przykry szablon. Najwymowniejszym tego przykładem jest wyraz likwidować, stosowany w znaczeniu kilkudziesięciu wyrazów i wyrażeń

swojskich5.

2 S u b i e k c j a — kłopot, przykrość, niewygoda.

3 S u g e s t i a — naprowadzenie kogoś na jakąś myśl. 4 P r i m o v o t o — z pierwszego ślubu (małżeństwa) 5 Patrz: M. Nalepińska, O w y ż s z y p o z i o m polszc z y z n y , „Polonistyka", nr 4, r. 1954.

~ 42 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

W y r a z y o b c e :

W y r a z y r o d z i m e :

Agresywny Napastliwy,

zaczepny

Aktualny Ważny, obowiązujący, bieżący,

obecny, na czasie, żywotny,

współczesny

Aktywny (udział, postawa)

Czynny

Analiza (sprawozdania)

Rozpatrywanie, roztrząsanie,

rozważanie, badanie

Asortyment

Wybór, dobór, zestaw

Atrakcyjny

Pokupny, poszukiwany (towar),

pociągający, ponętny, ciekawy

(program)

Podstawa, podłoże, punkt

Baza

wyjścia, punkt oparcia, placówka,

ostoja, obóz, źródło zaopatrzenia,

port macierzysty

Bazować (na czym)

Opierać się

Centralny Główny (zarząd, obchód),

naczelny (władza), środkowy

(kraj lub jego część)

Decydować

Postanawiać, rozstrzygać,

stanowić

Defekt

Brak, uszkodzenie, usterka, wada

Książka

... z brakami

zdefektowana

Dekorować (salę, budynek)

Przybierać, stroić, ozdabiać

Demolować

Niszczyć, burzyć, rozwalać

Dewastować

Niszczyć, pustoszyć

Dykta

Sklejka

Dysponować

Rozporządzać, zarządzać

Dystrybucja

Podział, rozdzielanie, wydawanie

~ 43 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

W y r a z y o b c e :

W y r a z y r o d z i m e :

Efektywny (koszt)

Rzeczywisty

Egzystencja

Byt, istnienie

Ekipa

Zespół, drużyna, grono

Ekonomiczny

Gospodarczy. oszczędny (w

użyciu)

Eksces

Wybryk

Eksmisja (z mieszkania)

Usunięcie, wysiedlenie

Eksploatacja

Wyzyskiwanie, użytkowanie

Eksplozja

Wybuch

Eksponat (na wystawie)

Okaz

Eksport

Wywóz (za granicę)

Ekspozytura

Oddział, placówka

Element (maszyny, budowli)

Szczegół, część (składowa),

składnik, człon

Elementarny

Żywiołowy (klęska), podstawowy

(zasada, nauka)

Eliminować

Wyłączać, usuwać

Emblemat

Godło

Ewidencja (osób, przedmiotów)

Wykaz (imienny), spis, lista

Generalny

Ogólny, główny, powszechny

(strajk)

Globalny

Ogólny, ogólnoświatowy

Gwarancja

Rękojmia, poręczenie, za

bezpieczenie, zapewnienie

Identycznie

Tak samo, w ten sam sposób

Ignorować

Lekceważyć, pomijać

Import Przywóz

(z

zagranicy),

sprowadzenie

Importowany

Zagraniczny, sprowadzany

~ 44 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

W y r a z y o b c e :

W y r a z y r o d z i m e :

Impreza (wyraz nadużywany do Przedstawienie, widowisko, oznaczania wszelkich

występ, koncert, zabawa, zawody

przedsięwzięć kulturalnych i

sportowe itp.

sportowych)

Impuls Bodziec

Incydent Zajście, wydarzenie, zdarzenie

Indeks (nazwisk)

Spis, wykaz, skorowidz

Industrializacja Uprzemysłowienie

Indywidualny (pogląd) Jednostkowy,

osobisty,

własny

(uwaga: niedopuszczalne jest

połączenie „osoby

indywidualne")

Indywidualne gospodarstwo

Samodzielne, prywatne

Indywidualnie wyjeżdżajmy

Pojedynczo...

Ingerować ( w sprawę)

Wkraczać, wtrącać się, mieszać się

Kolektywny

Zespołowy (gospodarstwo)

zbiorowy albo wspólny (wysiłek)

Kolidować (z czym)

Być w sprzeczności (z czym)

Kompleks

Splot (zagadnień), zespół

(budynków)

Kompleksowy

Wielostronny, wszechstronny

Komunikować

Zawiadamiać, oznajmiać

Konferencja

Narada, obrady

Konkretny

Określony, prawdziwy,

rzeczywisty lub istotny

Konkurować

Współzawodniczyć, ubiegać się,

zabiegać

Konstatować

Stwierdzać

Kontakt

Styczność, łączność

Kontaktować się

Utrzymywać łączność, porozumiewać się, stykać się

~ 45 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

W y r a z y o b c e :

W y r a z y r o d z i m e :

Likwidować

Usuwać (przeszkody), wypleniać

(niedbalstwo), zwalczać

(analfabetyzm), tępić

(przekupstwo), tłumić lub gasić

(pożar), znieść (ochronę skarbową), rozwiązać (spółkę), zamknąć

(szkołę), zwinąć (obóz) itd.

Lokalny

Miejscowy

Lokalizacja

Wybór, przydział miejsca

Lokować

Umieszczać

Luksus

Przepych, zbytek

Lustracja

Przegląd

Mankament

Brak, wada, usterka

Mobilizować (do pracy

Porywać, pociągać, wciągać,

społecznej)

pobudzać, skłaniać, zagrzewać,

zapalać, zachęcać

Moment

Chwila

Nabór

Zapisy, zaciąg

Negatywny

Przeczący, niechętny, odmowny,

ujemny

Przeczyć (zasadom), odmawiać

Negować

(zalet)

Nieaktualny

Nieważny, przestarzały,

przedawniony, nie na

czasie, przebrzmiały

Obiekt

Przedmiot, budynek, rzecz

Obiektywny (sąd)

Bezstronny

Operatywny

Czynny lub żywy (udział),

bezpośredni lub sprężysty

(nadzór), doraźny lub

natychmiastowy

~ 46 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

W y r a z y o b c e :

W y r a z y r o d z i m e :

Orientować się (w czym)

Zdawać sobie sprawę (z

czego),wiedzieć

(Z)orientować się

Zbadać, rozejrzeć się, rozpoznać

Partia (lasu)

Część

Penetracja

Przenikanie

Perfekcja

Doskonałość

Personalny (dział)

Osobowy

Peryferie (miasta)

Przedmieścia, krańce

Popularyzacja

Rozpowszechnianie (książek),

upowszechnianie (wiedzy)

Pozytywny

Twierdzący, pomyślny,

przychylny, dodatni

Prelekcja

Wykład, odczyt

Pretekst

Pozór

Prewencyjny

Zapobiegawczy

Priorytet

Pierwszeństwo

Problem

Zagadnienie, pytanie

Prowizorium (w polityce)

Stan (układ) czasowy

Prowizoryczny

Czasowy, tymczasowy

Pryncypialny

Zasadniczy

Racjonalny

Rozsądny, celowy

Realizacja

Wykonanie, urzeczywistnienie, spełnienie,

wcielenie w życie

Rekrutacja (do szkół)

Zapisy

Remont

Odnowienie lub odświeżenie

(mieszkania); naprawa

Renowacja

Odnowienie, odświeżenie

Reperacja

Naprawa

~ 47 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

W y r a z y o b c e :

W y r a z y r o d z i m e :

Resort

Dział czynności, wydział, zakres

władzy lub działalności,

dziedzina

Rezultat

Wynik, skutek, następstwo

Rotacja (towaru)

Obrót

Skomplikowany

Złożony, zawiły, zagmatwany

Skonstatować

Stwierdzić

Skontaktować się

Porozumieć się

Socjalny

Społeczny

Specjalny

Odrębny lub osobny (dział,

przepis), umyślny (posłaniec),

nadzwyczajny (pociąg),

szczególny (o upodobaniu)

Specjalnie (pójść po cos)

Umyślnie

Sukcesywnie

Stopniowo

Tekstylny

Włókienniczy

Teren

Obszar, połać

Terytorium

Obszar

Traktor

Ciągnik

Typować (np. zwycięzcę w

Stawiać na...

zawodach)

Wytypować

Wyznaczyć, wysunąć, wskazać,

zgłosić, przedstawić, skierować,

wyłonić, wyróżnić

Zlokalizować

Umiejscowić, znaleźć

Zorganizować (zabawę)

Urządzić

§ 2. Użycie i połączenia wyrazów powstałe pod wpływem obcym Oddziaływanie języków obcych na polszczyznę nie ogranicza się

do dziedziny słownictwa, sięga znacznie głębiej. O niektórych

~ 48 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

naleciałościach obcych, zwłaszcza w zakresie składni, była już mowa poprzednio (na str. 11—12, 23—25, 32—36, 39, 44—46).

Poniżej podano przykłady najbardziej rozpowszechnionego rażącego użycia wyrazów i ich połączeń powstałych pod wpływem obcym, najczęściej pod wpływem języka niemieckiego lub rosyjskiego.

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

Brakowała jedna książka Brakowało jednej książki

Co by nie było

Cokolwiek by się stało, bądź co

bądź

Cokolwiek by się o tym nie

Cokolwiek by się o tym

powiedziało

powiedziało

Czasokres Czas,

okres

Czym więcej, tym lepiej

Im więcej, tym lepiej

W stopniu daleko niedo-... dalekim od dostatecznego; ... statecznym

bardzo niedostatecznym

Ten tom stanowi sam dla siebie ... sam w sobie...

odrębną całość

Na dniach

W tych dniach, lada dzień

Gdzie się nie ruszyć, wszędzie...

Gdziekolwiek się ruszyć,

wszędzie...

To nie idzie

To nie uchodzi; to nie wypada

Straty idą w tysiące złotych

... dochodzą do tysięcy złotych; ...

sięgają tysięcy...

Ile by nie było osób...

Ile by było osób...

Jak by nie było, trzeba...

jakkolwiek bądź, trzeba...;

jakkolwiek by było, trzeba...; bądź

co bądź, trzeba...

~ 49 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

Jak by prezydium nie

Jakkolwiek by prezydium

usprawiedliwiało takiego

usprawiedliwiało takie

załatwiania wniosków, jedno jest

załatwianie...

rzeczą pewną...

Jak długo..., tak długo...

Dopóki..., dopóty; póki..., póty...

Jaki by nie był wynik, należy...

Jakikolwiek by był wynik...

Wójcik wpada jako pierwszy na

... wpada pierwszy...

stadion

Jako pierwszy przemawiał radny

Pierwszy przemawiał...

X

Powołano jako przewodniczącego ... na przewodniczącego pana Z.

Jasne, że...

Rzecz jasna, że...

Każdy jeden powinien...

Każdy powinien...

Wydane w tym kierunku

... w tym względzie..., …w tym

zarządzenie...

celu..., ... co do tego...

Załatwić w krótkiej drodze

.... natychmiast, niezwłocznie, od

razu, odręcznie (jeżeli pisemnie)

Mieć miejsce

Dziać się, zdarzać się, zachodzić,

nastąpić, odbywać się

Nastawienie do czego

Postawa wobec czego,

ustosunkowanie się do...,

stosunek do...

Nastawiony niechętnie

Usposobiony...

Dwa dni temu nazad

Dwa dni temu, przed dwoma

dniami

Ten blankiet trzeba oboPrzedstawienie blankietu przy wiązkowo przedstawić przy

rachunku jest konieczne

rachunku

Oddać strzał

Wystrzelić

~ 50 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

Odnośnie zatrudnienia

Co do..., co się tyczy..., pod

względem...

Odnośny (urząd, przepis,

Odpowiedni, właściwy, stosowny

załącznik)

Odprowadzić wpływy pieniężne

Przelać..., złożyć..., przenieść...,

do kasy

przekazać...

Odstawać w pracy

Zalegać w pracy, nie nadążać z

pracą, zostawać w tyle z pracą

Pełna odpowiedzialność

Całkowita...

Pełne zadowolenie

Zupełne...

W pełni unormowano

Całkowicie..., zupełnie...

Podejście do zagadnienia

Ujęcie zagadnienia, stosunek do...,

stanowisko wobec...

Niesumiennie podchodzi do

Niesumiennie się wywiązuje ze

swych zobowiązań

swych zobowiązań; jego stosunek

do zobowiązań jest niesumienny

Wymienić artykuły pod rząd

... po kolei, ... kolejno

Prawidłowo (rozumieć)

Właściwie, dobrze, należycie,

dokładnie

Prawidłowy (dobór słuchaczy)

Odpowiedni, właściwy

Ten projekt pokrywa się z moim

... zgadza się z moim,

...odpowiada mojemu

Przedłożyć

Przedstawić, okazać, złożyć

Wnieść podanie przy douczeniu

Wnieść podanie załączając

dowodów

dowody, ...wraz z załączonymi do

niego do wodami, ... i załączyć

dowody

Przy zwrocie listu oznajmiam, że... Zwracając list oznajmiam, że…

Przyjmować postać

Przybierać....

~ 51 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

Przyjmować udział w pracy

Brać...

Przyjmować lekarstwo

Zażywać...

Przyjmijmy, że to jest prawda

Przypuśćmy, że..., dajmy na to,

że...

Z reguły

Z zasady, stale, zwykle, zasadniczo

Rozpracować plan

Opracować (w szczegółach)...

Ten wypadek służy dowodem,

jest dowodem, że..., ... służy za

że...

dowód, że...

Służą jako przedmiot zabawy

... za przedmiot...

Śledzić za kim, ... za odŚledzić kogo, upatrywać

powiednim momentem, ... za

odpowiedniej chwili, czuwać nad

wykonaniem rozkazu

wykonaniem...

Tym niemniej (jako spójnik)

Niemniej jednak, nie mniej,

jednakże

Ubrać płaszcz

Ubrać się w..., włożyć na siebie...,

przyodziać..., przywdziać...

W każdą niedzielę

Każdej niedzieli, co niedziela

W międzyczasie

lepiej: przez ten czas, w tym

czasie, tymczasem

Raz w miesiącu

Raz na miesiąc, co miesiąc

W odpowiedzi na...

Odpowiadając na...

W oparciu o doświadczenia

Opierając się na..., na podstawie

doświadczeń

W powołaniu się na poprzednie

Powołując się na...

pismo

W ślad za pismem z dnia...

Powołując się na pismo...,

uzupełniając pismo, nawiązując

do...

~ 52 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

W załatwieniu pisma zaZałatwiając pismo...

wiadamiamy...

Wychodzić naprzeciw tym

Popierać te zainteresowania

zainteresowaniom

Na wynos (wydawanie obiadów)

Do domu, na miasto, poza zakład

Zabezpieczyć dostawę preZapewnić

fabrykatów

W celu zabezpieczenia

W celu zapewnienia…

zamierzonego wzrostu wytwórczości rolnej

Zamienić bilet nowym

Zastąpić bilet nowym, wymienić...

na nowy

Zapotrzebować

Zamówić, zażądać

Starczy na pokrycie za... na potrzeby, ... na zaspokojenie potrzebowania

potrzeb (popytu)

Zdjąć ze stanowiska

Usunąć ze stanowiska, pozbawić

stanowiska

Zdobne pieczywo (rusycyzm) Słodkie...

~ 53 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

I I I . J A S N O Ś Ć W Y P O W I E D Z I

(trafność, prostota, zwięzłość)

Językiem posługujemy się po to, by się porozumiewać z otoczeniem. To, co mówimy i piszemy, powinno więc być jasne, aby nas można było zrozumieć.

§ 1. Trafny dobór wyrazów

Jednym z zasadniczych warunków jasności wypowiedzi jest trafny dobór wyrazów i ich związków. Powinny one wyrażać naszą

myśl jak najściślej a jednocześnie w sposób jak najzrozumialszy. Aby to osiągnąć, trzeba przede wszystkim dokładnie sobie uświadamiać

znaczenie wyrazów.

Wyrazy ile dobrane pod względem znaczenia często

zniekształcają treść, którą chcemy innym przekazać, a niekiedy wywołują efekt komiczny, wcale nie zamierzony.

Oto kilka przykładów:

Warunkiem przyjęcia na kursy jest nieprzekraczalny wiek lattrzydziestu. Nieprzekraczalny — to «taki, którego się nie da przekroczyć». Z przytoczonego zdania dowiadujemy się więc, że warunkiem przyjęcia na kursy jest niemożność ukończenia lat trzydziestu, a to przecież oczywisty nonsens. Zamiast przymiotnika nieprzekraczalny należało tu użyć imiesłowu nie przekroczony.

Powiązanie się nauczyciela z wychowankami. Przecież nie za pomocą

sznurów, chodzi tu bowiem o zżycie się nauczyciela z wychowankami, przywiązanie do nich, zbliżenie. Powiązanie się z terenem — to łączność z nim, więź albo związek.

~ 54 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

Szczur jest szkodnikiem zdrowotnym. Zdrowotny — to «pożyteczny dla zdrowia». W połączeniu wyrazów szkodnik i zdrowotny wyczuwamy zatem sprzeczność treści. Sprzeczność tę możemy usunąć, jeśli zastąpimy tu wyraz zdrowotny wyrażeniem niebezpieczny dla zdrowia. Ze względu na niewłaściwy dobór wyrazów zupełnie

niezrozumiały staje się sens takich np. zdań i wyrażeń: We wszystkichklasach przewiduje się kształcące wycieczki produkcyjne albo: cięta masatowarowa (ten dziwoląg ma oznaczać cięte kwiaty). Niedopuszczalny jest rozpowszechniony obecnie zwrot przecenić towar w znaczeniu:

«przeszacować», «zmienić cenę»; może on wprowadzać w błąd: przecenić — to «ocenić wyżej wartości», np.: przeceniasz me zasługi, podczas gdy chodzi zwykle o zniżenie ceny.

Nieraz czytamy o zarządzeniu masowego szczepienia (np. duru). Jeżeli jednak odpowiednim władzom chodzi o to, żeby się szczepieniu poddali wszyscy bez wyjątku, powinny zarządzić szczepienie powszechne, ogólne, gdyż masowy znaczy «liczny, gromadny». Nie jest również godny polecenia wyraz rozprowadzać (poza jego właściwym znaczeniem, np. rozprowadzał członków wycieczki pokwaterach); w znaczeniu przenośnym należy go zastępować wyrazami: rozpowszechniać, rozdzielać, rozsyłać, szerzyć, dostarczać; a więc nie: towaryprzeznaczone do rozprowadzenia,, lecz ...przeznaczone do zbytu. Warto tu wymienić używanie wyrazu- dzięki zamiast wskutek. Jeżeli np. ktoś się tłumaczy, że nie załatwił jakiejś sprawy dzięki chorobie; mamy prawo sądzić, że ta choroba i niezałatwienie sprawy były mu na rękę, bo przyimek dzięki można stosować wyłącznie wtedy, kiedy wymieniamy przyczynę dodatnią, w innych wypadkach używamy przyimka wskutek.

Błędem językowym, choć nie wywołującym nieporozumienia co do intencji mówiącego, jest częste zastępowanie wyrazu liczba przez ilość, gdy chodzi o coś, co można liczyć, np.: ilość studentów, mieszkań,samochodów zamiast: liczba studentów, mieszkań, samochodów. Wyrazu ilość

użyjemy poprawnie, mówiąc o tym, co można mierzyć, np.: ilość wody,

~ 55 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

węgla, opadów...

Trafność doboru wyrazów polega nie tylko na używaniu ich we właściwym znaczeniu, ale także na dostosowaniu ich do całości pod względem zabarwienia stylu. W liście do. przyjaciela albo w swobodnej koleżeńskiej pogawędce nie użyjemy wyrazów podniosłych, uroczystych, które będą zupełnie odpowiednie np. w przemówieniu podczas uroczystości państwowej. Słowa, którymi się posługujemy w mowie potocznej, byłyby niekiedy rażące w ogłoszeniu, podaniu czy poważnym artykule. Takie np. wyrazy, jak: potańcówka, klasówka,wstępniak, dojazdówka itp. są potocznymi skrótami właściwych określeń: zabawa taneczna, zadanie klasowe, artykuł wstępny, kolejkadojazdowa. Do nich należy i pięciolatka w znaczeniu planu pięcioletniego.

§ 2. Prostota wysłowienia

Źródłem niewłaściwego doboru wyrazów bywa sadzenie się na styl wyszukany. Pewnej, śmiesznej nieco przesady nietrudno się

dopatrzyć w takim np. sformułowaniu pytania: Ile pan posiada lat?

zamiast po prostu: Ile pan ma lat?

Oto inne przykłady:

z a m i a s t : l e p i e j :

Czy posiada pan bilet, rodzinę,

Czy ma pan bilet, rodzinę, czy jest

zdrowie?

pan zdrów (jak pańskie zdrowie)?

Posiadam zdolności do muzyki

Mam zdolności... (ale poprawnie:

posiadam własne gospodarstwo

rolne)

X posiada wielkie zasługi X

położył...

Taki tramwaj posiada bieg cichszy ... ma bieg cichszy Czy w tym domu istnieją piwnice? Czy w tym domu są piwnicę?

~ 56 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t : l e p i e j :

Mam wrażenie, że się narada już

Zdaje mi się, że...

odbyła

Otwórz drzwi za pomocą klucza

... kluczem

Czy kolega się orientuje, kiedy

Czy kolega wie, kiedy...

wróci kierownik?

Proszę nas zorientować, jak się to

Proszę nam wyjaśnić,

stało?

opowiedzieć...

Czy nie mógł zaistnieć fakt, że

Czy nie mogło się zdarzyć, że...

paczka zaginęła w drodze?

Sztuczność, brak prostoty, rozwlekłość, a nieraz i

niezrozumiałość — to wady często występujące w przesadnym, złym stylu „urzędowym". Oto nieco przykładów:

z a m i a s t :

l e p i e j :

Dokonać zważenia

Zważyć

Skrzynie leżały przez dłuższy

... przez dłuższy czas

okres czasu

Podanie pozostawiono bez

Podania nie uwzględniono

uwzględnienia

Sprawę pozostawiono bez

Sprawy nie załatwiono

załatwienia

Okólnik w przedmiocie przepisów ... o przepisach; ... co do przepisów

Wniosek w przedmiocie zasad

... w sprawie... albo: ... co do

finansowych

zasad…

Przeprowadzona została analiza

Rozpatrzono, zbadano działalność

działalności

~ 57 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t :

l e p i e j :

Konkurs będzie przeprowadzony

... odbędzie się na…

na estradzie

Przez przeciąg trzech lat

Przez trzy lata, w ciągu

trzech lat

Przystąpić do robót w miesiącu

... w maju

maju

Uwidocznić opinię na akcie

Wyrazić opinię na akcie

Maszynka wykonuje mielenie

... miele mięso

mięsa

W wypadku braku, w razie

W braku...

braku...

Trzeba zaznaczyć, że taki nienaturalny sposób mówienia nie jest właściwością jedynie złego stylu „urzędowego", występuje bowiem i w innych zakresach użycia języka.

Zjawiskiem pokrewnym omawianemu a bardzo szkodliwym dla jasności i prostoty wypowiedzi jest „moda" na niektóre słowa, stosowanie ich przy każdej sposobności, nie zawsze szczęśliwie wybranej. Spotykamy np. często nadużywanie takich wyrazów i wyrażeń, jak: akcja, fakt, na odcinku, na terenie, po linii itp. Oto kilka przykładów:

z a m i a s t : l e p i e j :

Akcja składania podań

Składanie podań

Przy akcji rozdawnictwa byli

Przy rozdawaniu…

obecni...

Nie będzie przymusowej

... przymusowej zbiórki...

akcji zbiórki odpadków

~ 58 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

z a m i a s t : l e p i e j :

Na odcinku oczyszczania

Co się tyczy oczyszczania...,

miasta zobowiązać prezyw sprawie oczyszczania..., co

dium do...

do oczyszczania...

Przedświąteczna spekulacja

... spekulacja masłem

na odcinku masła

Poprawa na odcinku zadrzewienia ... w zadrzewieniu

Przeszkadzają na odcinku

... w dziedzinie...

wynalazczości...

Politechnika uzupełnia swe

... w zakresie...

braki na odcinku urządzeń

technicznych

Odznaczył się na odcinku

... na polu...

działalności społecznej

Ustosunkował się przychyl... do tego przychylnie

nie do tego faktu

Na terenie obszaru naszego kraju

Na obszarze..., w naszym kraju

Delegaci z terenu całego kraju

... z całego kraju

Na terenie nowego miejsca

W nowym miejscu…

zamieszkania...

Na terenie miejscowości...

W miejscowości...

Na terenie szeregu instytucji

W wielu instytucjach....

odbywają się kursy

Na terenie wszystkich przedszkoli We wszystkich przedszkolach ... odbywają się zapisy dzieci

Zobowiązania idą po linii

Zobowiązania zmierzają do

podniesienia poziomu wiedzy

podniesienia…

młodzieży szkolnej

Idąc po linii uwzględnienia

Uwzględniając potrzeby..., aby

potrzeb kulturalnych ludności...

uwzględnić potrzeby...

Całkiem niedopuszczalne jest zdanie: Wyjechał po linii skupu zboża

~ 59 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

(zamiast: ...w sprawie skupu).

§ 3. Zwięzłość wypowiedzi

W wielu wypadkach takie „modne" wyrazy, jak wymienione wyżej, nie są w wypowiedzi niezbędne, a wpływają szkodliwie na jej zwięzłość. A właśnie możliwie, największa zwięzłość — to konieczny warunek jasności stylu. Słowa niepotrzebne, nie wnoszące nic nowego do treści zdania, zaciemniają tylko jego sens. Taką rozwlekłością

szkodliwą dla jasności myśli odznacza się np. następujące zdanie: Opóźnienie w rozwinięciu akcji związanej z największym przedsięwzięciemkulturalnym bieżącego roku (zamiast: Opóźnienie w przygotowaniach donajwiększego przedsięwzięcia...).

Typowe dla rozwlekłego wysławiania się jest używanie obok siebie wyrazów i wyrażeń znaczących to samo łub prawie to samo, np.:

r o z w l e k l e : z w i ę ź l e :

Ten płyn jest silnie bakteriobójczy Ten płyn jest silnie bakteriobójczy i zabija on wszelkie bakterie

albo: ten płyn zabija

wszelkie

bakterie

Próba się powiodła i dała dobre Próba się powiodła albo: próba wyniki

dała dobre wyniki

Na zakończenie trzeba jeszcze przypomnieć, że niesłychanie ważnym warunkiem jasności stylu jest poprawna budowa zdania. Należy dążyć do tego, żeby zdania były krótkie, a ich części mające z sobą bezpośredni związek stały obok siebie. Zdanie: Przeznaczone doumieszczenia w lokalach biur i agend prezydiówrad narodowych i przedsiębiorstwplakaty będą... jest trudne nawet do przeczytania. Taki zawiły układ powstaje często pod wpływem języka niemieckiego. Zgodnie z naszą

składnią trzeba powiedzieć: Plakaty, przeznaczone do umieszczenia w lokalachbiur i agend prezydiów rad narodowych, będą... Więcej przykładów zawiera

~ 60 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

dział poprawności języka (str. 39—43).

Wreszcie jasność stylu wymaga wielkiej ostrożności w

posługiwaniu się wyrazami obcymi. Oto zdanie wzięte z pisma przeznaczonego dla wsi: ,,Należy poświęcić sporo uwagi rozwinięciu wkonsekwencji poszczególnych aspektów selekcji, która jest jednocześnie aspektemprzemian ewolucyjnych.” 6

Szerzej omówiono to zagadnienie w części poświęconej czystości wysłowienia.

6 Przykład podany w książce S. Dobosiewicza, J. Tokarskiego i B. Wieczorkiewicza, K u l t u r a j ę z y k a , PZWS, Warszawa 1952, str. 101

~ 61 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

IV. PISOWNIA I ZNAKI PRZESTANKOWE

O pisowni wyrazów, ich dzieleniu i o znakach przecinkowych, (interpunkcji) szczegółowo pouczają, słowniki ortograficzne (patrz str. 91). Tu wyjaśnimy tylko klika najpospolitszych wątpliwości.

§ 1. Łączne i rozdzielne pisanie wyrazów

Imiesłowy odmienne zaprzeczone piszemy z przeczeniem nie łącznie, jeżeli mają znaczenie przymiotników (tzn. jeżeli nie oznaczają

czynności), np.: nieproszony gość, ale: nie proszony przyszedł na kolację. Dodane do imiesłowu d o p e ł n i e n i a (np. Książki nie zwróconep r z e z c z y t e l n i k ó w ) albo o k o l i c z n i k i (np. Znaleziony przedmiotnie odebrany w c i ą g u t r z e c h m i e s i ę c y ) świadczą, że w tym wypadku imiesłów ma znaczenie czasownika i z przeczeniem n i e pisze się rozdzielnie jak każdą inną formę czasownika. Przykłady:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Urzędy niepodporządkowane

... nie podporządkowane PRN

PRN

(dopełnienie)

Niestosujący się do niniejszego

Nie stosujący się do... zarządzenia

zarządzenia

(dopełnienie)

Przepisy niezwiązane z in... nie związane z instytucjami... stytucjami samorządowymi

(dopełnienie)

~ 62 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Rozmowy nieuzasadnione

... nie uzasadnione potrzebami...

potrzebami służbowymi

(dopełnienie)

Sprawy niezałatwione w terminie

... nie załatwione w terminie

(okołicznik)

Burza o sile niespotykanej w

... nie spotykanej w ostatnich

ostatnich kilku latach

kilku łatach (okolicznik)

Wprowadzenie niestosowanych

... nie stosowanych dotąd...

dotąd usprawnień

(okolicznik)

Z rzeczownikami utworzonymi od czasowników zaprzeczonych przeczenie nie pisze się łącznie podobnie jak z innymi rzeczownikami, np. nieprzestrzeganie, choć nie przestrzegać napiszemy rozdzielnie. Przykłady: n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Nie otrzymanie wezwania

Nieotrzymanie...

imiennego

Winni nie stosowania się do...

... niestosowania się...

Nie wykonanie polecenia

Niewykonanie...

Ze wszystkimi przymiotnikami i z tymi przysłówkami, które pochodzą od przymiotników, nie pisze sie razem, np. niezdolny,niedobrze. Gdy jednak chodzi o przeciwstawienie, wyraźne łub domyślne, wtedy pisze się osobno, np. nie zdolny, ale wprost genialny; czuje się niedobrze, ale znakomicie. Również osobno pisze się nie z przymiotnikiem i przysłówkiem, jeżeli są w stopniu wyższym lub najwyższym, np. jest to rada nie najlepsza, zrobił to nie gorzej od ciebie. W liczebnikach wielowyrazowych każdą część piszemy osobno, np. stu trzydziestu pięciu, sześćdziesięciu kilku. Również pisze się osobno części składowe zwrotu po raz pierwszy, po raz drugi (raz jest w nich

~ 63 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

rzeczownikiem).

Z formą stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków jak pisze się rozdzielnie; jak najzdrowszy, jak najkrótszy, jak najcichszy, jaknajkrócej, jak najszerzej, jak najofiarniej.

Przyimek stanowiący część składową przymiotnika pisze się z nim łącznie, np.: pozaurzędowy, przeciwsłoneczny, bezapelacyjny. Przyimki złożone piszemy łącznie, np. ponad, poprzez, zza, przy czym przyimek z piszemy w tych razach zawsze zgodnie z wymową, a zatem czasami przez s, np. spomiędzy wszystkich, sprzed stu lat, spoza chmur.

§ 2. Pisownia wyrazów z przedrostkami

Przedrostek nic wpływa na pisownię rdzenia. Piszemy więc np.: ob-jadać, bo to pochodzi od jadać; ob-jaśnić, bo od jasny; od-żegnać, bo od żegnać; nie stosujemy tu prawidła, że po b pisze się nie j, ale i, jak np. w wyrazach biały, biadać, a po d nie ż, tylko rz jak w wyrazach drzewo,drzazgi.

§ 3. Rzeczowniki typu szyja

Rzeczowniki: szyja, nadzieja, Ziaja (nazwisko) itp. w odmianie tracą j przed końcówką i; pisze się więc szyi, nadziei, Ziai.

§ 4. Dzielenie wyrazów

Co do dzielenia wyrazów (przenoszenia) — dwie uwagi: nie przyłącza się do wyraźnego przedrostka pierwszych spółgłosek rdzenia, np.:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

nar-wać na-rwać

niepow-tarzałny niepo-wtarzałny

~ 64 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

posz-czególnie po-szczególnie

pow-szechny po-wszechny

przer-wanie prze-rwanie

zak-ręcić za-kręcić

Po wtóre: nie przenosi się grupy samych spółgłosek:

n i e w ł a ś c i w i e p o p r a w n i e :

natychmia-st natych-nuast

słuszno-ść

słusz-ność albo: słu-szność

§ 5. Wielkie litery

Nie należy nadużywać wielkich liter. Na przykład w

zawiadomieniu, że 12 marca odbędzie się. Zbiorowy Występ AutorskiŁódzkich Pisarek użyto wielkich liter niepotrzebnie. Nazwy wypadków lub aktów dziejowych pisze się małą literą, np.: powstanie styczniowe, pokój wersalski, plan sześcioletni; nazwy orderów i odznaczeń — wielką, np. Order Odrodzenia Polski, Krzyż Zasługi, WawrzynLiteracki.

Ze względów uczuciowych i dla szacunku wolno pisać wielką

literą każdy rzeczownik i towarzyszący mu przymiotnik lub zastępujący go zaimek (np. w listach); trzeba jednak pamiętać, że nadużywanie wielkich liter nieraz właśnie osłabia wrażenie, o które chodzi.

§ 6. Pisownia liczebników wyrażonych cyfrą

Do liczebników porządkowych wyrażonych cyfrą arabską lub rzymską nie dodaje się końcówki przypadka, np.:

~ 65 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

5-ty Komisariat MO

5. Komisariat MO albo:

V Komisariat MO

15-go dnia

15. dnia

Nr 100-ny

Nr 100. albo: nr setny

1-sze ogłoszenie

I ogłoszenie albo: 1. ogłoszenie

§ 7. Znaki pisarskie po cyfrach i skrótach wyrazów

Po cyfrach rzymskich nie kładziemy nigdy kropki, po arabskich tylko wtedy, gdy oznaczają liczebnik porządkowy: w 1 tomie (= w jednym), w 1. tomie (= w pierwszym).

Nie dajemy również kropki po skrótach wyrazów, gdy w skrócie pozostaje ostatnia litera wyrazu.

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Dr. medycyny

Dr medycyny

Mgr. nauk technicznych

Mgr nauk...

Mjr. w służbie czynnej

Mjr w służbie...

Wg. (albo: w/g) rozkazu

Wg rozkazu

Kropkę po skrócie umieszcza się tylko w razie odrzucenia końca wyrazu, np. kpt. (= kapitan), o b. (= obywatel), zw. (= związek), W skrótach powszechnie znanych stałych grup wyrazów

ogranicza się kropkę do jednorazowego użycia na końcu, np.: itp., itd.,tj.

Ogólnie przyjęte skróty nazw miary i wagi pisze się bez kropki, np.: m (= metr), kg (= kilogram); to samo dotyczy skrótu zł (= złoty) i gr (= grosz).

~ 66 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

§ 8. Stosowanie przecinka, średnika, pauzy, dwukropka i nawiasu Nie wolno oddzielać przecinkiem podmiotu od orzeczenia, np.: n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Dzielnicowy Komitet Wyborczy Dzielnicowy Komitet... Frontu Narodowego terenu

Śródmieście—Praga zawiadamia...

Śródmieście — Praga, zawiadamia

Wybrzeże Adriatyku dla

Wybrzeże Adriatyku dla

Jugosławii, to to samo...

Jugosławii to to samo…

P r z e c i n k a m i oddzielamy poszczególne zdania w zdaniu złożonym, np.:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

... wyjaśnia co następuje ...

wyjaśnia, co następuje

Ty, który w ciężkim znoju

Ty, który... wydobywasz węgiel, i

wydobywasz węgiel i Ty, który...

Ty, który...

Zespół wyzyska bogatą spuściznę, ... wyzyska bogatą spuściznę, jaką

jaką zostawił po sobie T.

zostawił po sobie T. Sygietyński,

Sygietyński i w swej działalności i w

osiągać będzie nowe sukcesy

swej działalności osiągać będzie...

Powyższe przykłady wskazują, że przed spójnikiem i, wbrew powszechnemu mniemaniu, przecinek bywa również potrzebny. Brak przecinka w zdaniu złożonym może utrudnić zrozumienie myśli albo doprowadzić do śmieszności, jak w następującym, przykładzie: Należywyróżnić J. Kowalczyka, który zakon traktował dwa tuczniki i K. Wojnara. W

tym wypadku który zakontraktował dwa tuczniki stanowi całe zdanie, od pozostałych więc części zdania złożonego należy je oddzielić

przecinkiem z obu stron.

Przecinek dajemy przed powtarzającym się spójnikiem, np.:

~ 67 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Przysługuje albo zasiłek rodzinny

... albo zasiłek rodzinny, albo

albo dodatek do renty

dodatek...

Otrzymuje i rentę wdowią i

... i rentę wdowią, i za opatrzenie

zaopatrzenie emerytalne

W przecinki ujmujemy rozwinięte przydawki rzeczowne (nie w pauzy), np.:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Ukazują się na twarzy rumieńce — ... rumieńce, te niewątpliwe te niewątpliwe oznaki zdrowia

oznaki zdrowia

Niedziela 29 maja — ostatni dzień Niedziela 29 maja, ostatni dzień

obchodów, upłynęła tak jak i...

obchodów, upłynęła...

My — członkowie PZPR i

My, członkowie PZPR i

bezpartyjni nauczyciele — dumni

bezpartyjni nauczyciele, dumni

jesteśmy...

jesteśmy...

Potęga naszej ojczyzny — Polski

... naszej ojczyzny, Polski

Ludowej wymaga...

Ludowej, wymaga...

P r z e c i n e k kładziemy przed tj., np.: Największe przedsięwzięciekulturalne, tj. obchód stulecia zgonu A. Mickiewicza...; zasiłek z innego źródła,tj. z zakładu pracy.

Ś r e d n i k , jak sama nazwa wskazuje, jest znakiem pośrednim co do mocy między kropką a przecinkiem; może rozdzielać wyłącznie człony równorzędne, choćby nie tworzące zdań, lecz rozwinięte. Na przykład: Obok pszenicy zwyczajnej uprawia się jeszcze kilka jejgatunków, z których najważniejsze są a) pszenica angielska o kłosach grubych,z długimi wąsami, dostarczająca ziaren grubych i mączystych; b) pszenicakarłowata z krótkimi wąsami; c) pszenica górska, czyli orkisz. P a u z a najczęściej zastępuje opuszczoną cześć zdania, zwłaszcza orzeczenia (zwykle wyraz jest albo są); jest to znak bardzo

~ 68 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

nadużywany, stosowany lekkomyślnie zamiast wszystkich niemal znaków przestankowych.

n i e w ł a ś c i w i e :

p o p r a w n i e :

Reszta majątków, to PGR-y

Reszta majątków — to PGR-y (=

są to PGR-y)

Każde udoskonalenie, to

Każde udoskonalenie — to

przyspieszenie wykonania planu

przyspieszenie wykonania planu

(= jest to przyspieszenie...)

Te listy, to bogate źródło

Te listy — to bogate źródło

wiadomości

wiadomości (= jest to bogate...)

D w u k r o p e k (nie pauzę) kładziemy przed wyliczeniem albo wyjaśnieniem, np.:

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Podczas zjazdu przybyły

... z trzech spółdzielni:

delegacje z trzech spółdzielni — dziewiarskiej, szczotkarskiej dziewiarskiej, szczotkarskiej i

i odzieżowej

odzieżowej

Bierzmy wzór z płomiennych

Bierzmy wzór z płomiennych

patriotów polskich —

patriotów polskich: Waryńskiego,

Waryńskiego, Okrzei,

Okrzei, Świerczewskiego

Świerczewskiego

Polityka władzy ludowej —

Polityka władzy ludowej:

umacnianie spójni między

umacnianie spójni między

miastem a wsią — odpowiada

miastem a wsią, odpowiada...

interesom...

Tym razem wyrok, był ciężki —

... był ciężki: dwanaście lat...

dwanaście lat więzienia

~ 69 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

n i e w ł a ś c i w i e : p o p r a w n i e :

Fundusze pozwolą na

... to, co mu jest najpotrzebniejsze:

prowadzenie wielu robót, które

nowe izby...

dadzą miastu to, co mu jest

najpotrzebniejsze — nowe izby

mieszkalne

Główny wysiłek należy skierować ... na odcinek najbardziej na odcinek najbardziej zacofany

zacofany: na wieś

— na wieś

Tych dwóch składników —

Tych dwóch składników:

dobrobytu w kraju i pokoju na

dobrobytu w kraju i pokoju na

świecie — niepodobna rozdzielić

świecie, niepodobna rozdzielić

Sprawdziło się przysłowie — jak

... przysłowie: jak cię widzą...

cię widzą, tak cię piszą

Pierwszą nagrodę — rower

Pierwszą nagrodę: rower,

otrzymał uczeń kl. IV

otrzymał...

Kl. IV

Dwukropek nie rozluźnia związku składniowego części zdania, jak się to dzieje przy stosowaniu nawiasu. Dlatego ogłoszenie: Studenciwyższych uczelni łódzkich: Politechnika Łódzka, Uniwersytet Łódzki i innerozpoczynają pracę o godz. 8.30 powinno brzmieć: Studenci wyższych uczelniłódzkich: Politechniki Łódzkiej, Uniwersytetu Łódzkiego i innych... Również

niepoprawna jest składnia zdania: Wybrano komisję rewizyjną w składzie:Adam Krawczyk, Zofia Białkowa i Jan Kowalski. Należało zdanie przerobić i powiedzieć: Skład komisji... stanowią: Adam Krawczyk... albo: Do komisji...weszli: Adam Krawczyk..., albo też: Do komisji... wybrano fezy powołano)Adama Krawczyka, Zofię, Białkową i Jana Kowalskiego. N a w i a s , na ogół nie doceniany, jest znakiem bardzo wygodnym, bo nie wymaga zachowania łączności składniowej ze zdaniem; używa się go do ujmowania ubocznych wyjaśnieni Na przykład: Rozmiary tego przedmiotu są stosunkowo niewielkie (40 x 60

~ 70 ~

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

cm). Jeżeli mamy doprowadzić do lepszej znajomości języków obcych (patrz krytycznyartykuł o ich znajomości na placówkach handlu zagranicznego), to należy pomyśleć ootwarciu,.

~ 71 ~

Document Outline

��

��

��ODMIANA WYRAZ�TWORZENIE I BUDOWA WYRAZ���AUK�AD WYRAZ�W ZDANIU

��

��

IV. PISOWNIA I ZNAKI PRZESTANKOWE