Fabuła w powieściach Dostojewskiego nie przylega do bohatera, lecz opiera się na charakterologicznej i społecznej określoności bohatera, która wyraża się poprzez życiorys. Bohater i świat nie są „sporządzeni z tego samego materiału” jak jest w powieści biograficznej. Powieści Dostojewskiego nie są biograficzne. Bohater Dostojewskiego nie ma nawet normalnej biografii.
Powieści D. są polifoniczne. Czerpią wątki z powieści przygodowej, a nawet brukowej. Bohater też jest przygodowy, bo nie można o nim powiedzieć ,,kto to jest”. Nie ma cech charakterologicznych, bo to krępowałoby akcję, bohater jest wykładnikiem fabuły. Bohater może mieć wszystkie cechy prócz tego by być ustatkowanym.
Satyra menippejska to gatunek łączący wątki realistyczne z fantastycznymi. Bohaterem jest najczęściej mędrzec. Satyra menippejska wykorzystuje prozę i wiersz.
Właściwości fabuły przygodowej:
świat przygód uatrakcyjnia powieść, fabuła ułatwia przebrnięcie przez gąszcz zagadnień filozoficznych
w romansidłach odkrył Dostojewski sympatię dla wszystkich pokrzywdzonych i wyszydzonych
element wyjątkowy wprowadzić w gąszcz zdarzeń powszednich
Wszystkie cechy społeczne bohatera traktuje autor jako sytuacje, w których mógł znaleźć się człowiek.
Z antyku wywodzą się gatunki mające znaczenie dla kształtowania się powieści przygodowej:
mimy Sofrona
dialog sokratyczny
sympozja
pamiętniki
pamflety
sielanki
satyra menippejska
Wszystkie je łączy więź z folklorem karnawałowym oraz światoodczuciem karnawałowym.
W tych gatunkach łączy się wątki retoryczne z radosną względnością.
Gatunki skarnawalizowane charakteryzują się:
nastawieniem na dzień dzisiejszy
opierają się na doświadczeniu i swobodnej fikcji, a nie na podaniach i dystansie oraz patosie z nimi związanym
różnostylowością i wielogłosowością narracji
Gatunek powieściowy ma trzy główne rdzenie:
epopeiczny
retoryczny
karnawałowy
Literaturę Dostojewskiego nazywać można dialogową. Szczególny wpływ na jej powstanie miały dwa gatunki:
dialog sokratejski
satyra menippejska
Dialog sokratyczny
Wywodzi się z folkloru, ludowości, skarnawalizowania.
Początkowo był gatunkiem niemal pamiętnikarskim.
Podstawy gatunkowe dialogu sokratejskiego:
dialogowa natura prawdy i ludzkiej myśli o prawdzie oraz dialogowy sposób poszukiwania jej – nie ma gotowej prawdy
synekreza (przedstawienie różnych poglądów na dany przedmiot) oraz anakreza (pobudzanie ludzi do mówienia o danym przedmiocie)
bohaterami dialogu sokratejskiego są ideologowie, którzy poszukują prawdy
wykorzystywanie dialogowości i wyjątkowej sytuacji (np. dysputę o śmierci w ,,Fedonie” prowokuje sytuacja pogrzebu
idea łączy się z prezentującym ją człowiekiem, wypróbowanie idei oznacza wypróbowanie głoszącego ją człowieka
Satyra menippejska
Jej korzenie sięgają folkloru i karnawalizacji jeszcze bardziej niż w dialogu. Był bardzo żywotny i zmienny
wzrasta poziom śmiechu
całkowicie wyzwala się z formy dialogu, a raczej z jego historyczno-pamiętnikarskich cech, bardzo swobodnie wykorzystuje się fikcję i kształtuje fabułę filozoficzną
najbardziej śmiała fikcja i fantastyka umotywowana jest filozoficznie i ideowo, służą poznawaniu prawdy, menippea nie używa fantastyki po to by obrazować prawdę, lecz po to by ją znaleźć, wypróbować
swobodnie zestawia się fantastykę, symbolikę, czasem elementy mistyczno-religijne z naturalizmem spelunkowym
śmiała fikcja i fantastyka łączy się z uniwersalizmem filozoficznym i kontemplacyjnym ujęciem świata, czyli poddaje się próbie ostateczne prawdy filozoficzne, problemy ostateczne ujmuje się moralnie i praktycznie
synekreza – łączenie różnych punktów widzenia na jeden przedmiot
uniwersalizm filozoficzny warunkuje konstrukcję trójplanową (ziemia, Olimp, piekła), z tym łączy się „dialog u progu”
fantastyka eksperymentalna obca np. eposowi czy tragedii – obserwacje dokonywane z jakiegoś dziwnego punktu widzenia
eksperymentowanie moralno-psychologiczne, ukazanie nienormalnych, niezwykłych stanów psychicznych człowieka
bardzo częste epizody skandali, naruszanie norm społeczno-obyczjowych
ostre kontrasty i oksymorony
elementy utopii społecznej w formie marzeń i snów
przytaczanie innych gatunków, np. listów, wystąpień, przemów, co wzmacnia wielostykowość i wielotonacyjność
wrażliwość na wydarzenia aktualne
ma logikę wewnętrzną
Karnawał
To forma widowiska, która stworzyła swój własny język skojarzeń i symboli, który da się przełożyć na język sztuki, np. literatury.
Karnawał to widowisko, w którym się uczestniczy, i które się przeżywa.
Ustala się nowy porządek, mezalianse - wszyscy kontaktują się ze wszystkimi, ekscentryczność umożliwia człowiekowi wyjawienie jego najbardziej skrywanych cech.
Profanacja, familiaryzacja przyczyniały się do zniesienia epopeicznego i tragicznego dystansu między ludźmi.
Wybór detronizacja króla karnawału. Przypomina o tym, że czas odnawia wszystko oraz że wszystkie modele władzy i ustroju są czasowe, względne. Detronizacja służy demaskowaniu.
Karnawał w literaturze
Nie pozwala myśli stanąć w miejscu, sprawia że się rozwija i konfrontuje.
Zniesienie dystansu między bohaterami dialogu
Ironia sokratyczna to śmiech karnawałowy
Połączenie elementów skrajnych w osobie Sokratesa: piękna i brzydoty
Myśl karnawałowa dotyka problemów ostatecznych, jednak nie rozstrzyga ich w sposób metafizyczny, abstrakcyjny, a konkretnie i zmysłowo.
Karnawał w literaturze Dostojewskiego
Bohater jest niejednoznaczny, ambiwalentny, lecz ma o sobie całkowita wiedzę. To śmieszny człowiek świadomy swej śmieszności.
Narracja rozpoczyna się od rozważań człowieka na temat tego, że on jeden sam poznał prawdę i wszyscy inni śmieją się z niego
Następnie zjawia się obojętność wobec całego świata, tak typowa dla stoików lub cyników. Może doprowadzić do myśli o samobójstwie
Następnie snuje się temat ostatnich rozważań człowieka przed samobójstwem, skoro świat zaraz się skończy to dlaczego niby należy postępować moralnie, cóż to będzie obchodzić człowieka, którego już nie będzie
Później przychodzi odrodzenie spowodowane widzeniem sennym ukazującym bohaterowi możliwość innego życia w innym świecie
Utopia rozwijana poprzez bohatera spowodowana snem, wiara w dobrą naturę człowieka, świadomość, że prawda została objawiona w sposób żywy we śnie, a nie w wyniku abstrakcyjnych rozmyślań.
Wcielenie idei raju w życie poprzez pokochanie drugiego człowieka jak siebie samego
Naturalizm i brutalność
Ważnym elementem jest też śmiech zredukowany, który ma sens oczyszczający, bo nic nie zostało jeszcze ostatecznie zakończone.
Karnawalizacja to nie sztywny schemat, lecz wizja artystyczna pozwalająca odkrywać rzeczy nowe poprzez relatywizowanie wszystkiego.
(Ale jak długo można relatywizować rzeczy i poszukiwać nowych, czyż świat jest nieskończony….?)
Wszystko u Dostojewskiego dzieje się w kategoriach nieskończoności (karnawałowo-misteryjnych kategoriach czasu i przestrzeni).