Poetyka XVI wieku

1

Zadania poetyki odrodzenia: w XIV/XV wieku literaci częściej pisali manifesty lub apologie poezji, niż jej teorię (ta pojawiła się tylko we fragmentach). Liczne i pełniejsze nowożytne opracowania poetyki pojawiły się dopiero w XVIw.. Były to komentarze do poetyk starożytnych, bądź własne „artes poeticae”. W XVI w. kiedy ogłoszono drukiem dużą ilość poetyk od razu ustalił się ich typ, dobór zagadnień, schemat układu, a także główne rozwiązania.

Autorzy poetyk nie do końca się ze sobą zgadzali. Panowało wówczas przekonanie, iż to starożytni znaleźli właściwe rozumienie poezji, przez co należy odnaleźć ich pisma (starożytnych), zinterpretować je, uzgodnić między sobą i zastosować do poezji współczesnej. Jednakże w XVI w. nie brakowało tzw. „traktatystów”, którzy sądzili, że należy zbudować własną poetykę. Autorzy stawiali więc przed sobą różne zadania; jedni chcieli odnawiać starożytne poetyki, innym była bliższa tradycja średniowieczna.

2

Źródła poetyki Odrodzenia:

• w XVI wieku wielbiono poglądy starożytnych, ale je jeszcze mało znano.

• trzeba je było ustalić, dlatego zwrócono się do źródeł. Najpierw do Platona i Arystotelesa (każdy z nich inaczej pisał o poezji), poczytna była także poetyka Horacego, pisana mową wiązaną i o założeniach innych niż Platona i Arystotelesa, w końcu sięgnięto do szczegółowych podręczników retoryki. Istniały więc czworakie źródła starożytne dla poetyki (Platon, Arystoteles, Horacy, retoryka)..

• Odrodzenie I-szy pogląd oparło na poetyce horacjańskiej i pismach retorycznych. Tę poetykę horacjańsko - retoryczną humaniści odczuwali jako naturalną i własną. Niebawem jednak część pisarzy renesansowych poszło za odnalezioną „Poetyką” Arystotelesa. W ten sposób uformowały się dwa kierunki: horacjański i arystotelesowski. Wtedy też powstały spory.

• Natomiast myśli Platona o poezji były fragmentaryczne i nie wytworzyły oddzielnego kierunku, za to weszły jako element do obu przeciwnych prądów.

• Ostatecznie w poetyce XVI w. każde z czterech starożytnych źródeł odegrało inną rolę:

• Z Horacego poetyka wzięła: zagadnienia i łatwe do zapamiętania hasła, jak: ut pictura poesis, prodesse et delectare

• Z retoryki pw.: schematy, terminy, szczegółowe wywody (nie było ich u Horacego)

• Z Platona p. w.: parę jaskrawych twierdzeń, jak: szkodliwość poezji i furor poeticus

• Z Arystotelesa p. w.: podstawowe pojęcia, jak: „naśladowanie”, „oczyszczenie”

3

Paradoksy poetyki odrodzenia:

W recepcji antycznej poetyki przez Odrodzenie tkwiły liczne paradoksy:

• Horacy poeta, nie uczony, o niewielkim estetycznym przygotowaniu stał się wzorem dla uczonych estetyków. Na jakiś czas stał się jedynym autorytetem. Pociągał humanistów, bo pisał wierszem.

• Platon jego ogólna estetyka znalazła oddźwięk entuzjastyczny, zaś poetyka spotkała się ze sprzeciwem

• Arystoteles -w starożytności i w średniowieczu jego estetyka była słabo znana; w XVI w. zaś została uznana za nieomylną.
  - popularność w estetyce uzyskał, podczas gdy w dziedzinie ogólnej filozofii utracił
  - odrodzenie do końca nie zrozumiało jego poetykę (za przyczyną komentarza Awerroesa, który w wielu miejscach zafałszował poglądy Arystotelesa)

O poezji w XVI w. pisali profesorowie, miłośnicy i znawcy poezji, poeci (Tasso), filozofowie (Campanella), duchowni. Poetyka była więc dziełem ludzi różnych zawodów, a mimo to była w miarę jednolita.

4

Treść poetyk:

• Poetyka odrodzenia była głównie szczegółową i techniczną nauką o literach i syabach, akcentach i stopach, wersyfikacji i figurach poetyckich, o różnych rodzajach wierszy

• ogólnoestetyczne rozważania zajmowały niewiele miejsca (np. gdy komentowano Arystotelesa lub broniono poezji przed Platonem). Rzadko pojawiały się w „atres poeticae”.(Scaliger w swym podręczniku szeroko omawiał materiał, style, figury poezji etc).

• w poetykach tych był scharakteryzowany każdy sposób pisania; był przewidziany, opisany i nazwany każdy rodzaj zwrotu. Mnóstwo było rozróżnień i schematów. Chciano w ten sposób zracjonalizować twórczość poetycką.

• wynika z tej charakterystyki zawartości poetyk, że odrodzenie nie zapoczątkowało nowoczesnego traktowania poezji, lecz właśnie trwało przy dawnym i zbierało wszelkie schematy poetyckie z antyku, średniowiecza lub te które samo wymyśliło

• jednocześnie jednak kładzione były wtedy podwaliny pod nową filozoficzną poetykę.

5

Chronologia: - poetyka Odrodzenia, zasadniczo jednolita, przeszła jednak przez różne okresy

• XIV wiek. - mimo wyraźnego entuzjazmu dla poezji, nie wyszedł poza luźne uwagi humanistów o niej (poezji).

• 1500 - wtedy zaczęła się właściwa poetyka (książka Badiusa Ascensiusa); rozróżniała w poezji: 3 style (wielki, średni, niski), 3 postacie „decorum” (odpowiedniość osób, rzeczy, słów), 3 rodzaje poetyki (narracyjny, dramat, mieszany), 3 cele poezji (przyjemność, pożytek, katharsis). Była to wykładnia Horacego.

• początek XV - rozpoczyna się znajomość „Poetyki” Arystotelesa, jednak panował jeszcze Horacy

• 1531 Parrasjo - dokonał pierwszej próba uzgodnienia poetyk Horacego i Arystotelesa.

• 1549 - przekład „Poetyki” na włoski (odtąd się rozpowszechnia)

• Pierwsze większe komentarze „Poetyki” napisali: 1548 Robortello, 1550 Maggi - Lombardi

• II połowa XV? w. - znikali horacjanie, byli arystotelicy i przedstawiciele stanowiska kompromisowego horacjańsko - arystotelesowego

• trzecie ćwierćwiecze XVI w. - było dyktaturą arystotelizmu

• czwarte ćwierćwiecze tego wieku, po soborze trydenckim, nadało poetyce Arystotelesa nowe, kościelne zabarwienie. Wtedy też pojawiły się krytyki Arystotelesa, choć nieliczne, ale od najwybitniejszych pisarzy.

• XVII wiek - upłynął pod znakiem Arystotelesa i jemu wiernych

6

Główne dzieła: - istniała obfitość dzieł z dziedziny poetyki. Publikacje z dziedziny poetyki XVI w. były trojakie:

• Komentarze do poetyk starożytnych (do Horacego, Arystotelesa)

• Opracowania systematyczne, podręczniki, zwykle pod tytułem Poetica / Ars poetica, monografie. Wszystko to pisane było raczej po łacinie.

• Eseje, np. w postaci dialogów; najczęściej pisane po włosku.

Komentarze i podręczniki mało się różniły między sobą; dużo miejsca zajmowały w nich wywody szczegółowe, techniczne, obojętne dla estetyki

7

Definicje poezji: - W XVI wiecznych poetykach istotne znaczenie estetyczne miało jedno zagadnienie: Co to jest poezja? Nie było na to pytanie jednej odpowiedzi. Oto niektóre z definicji poezji:

• rzadsze ujęcie: poezja jest filozofią, kierowniczką życia, wypowiada swe prawdy pod osłoną (Giraldi Cintio)

• bardziej typowa dla fazy wcześniejszej: poezja jest rzeczą natchnienia, traktującą o rzeczach wielkich mową wiązaną, a w sposób budzący podziw. (L.G. Giraldi)

• odmiana typowa dla fazy późniejszej: ujęcie to trzyma się arystotelesowskiej definicji tragedii uogólniając ją na dziedzinę poezji; poezja = sztuka, jej rys szczególny to „katharsis”, wymaga mowy wiązanej;( Denores)

• podobnie Fracastoro - Poezja jest naśladowaniem tego, co w rzeczach najszlachetniejsze i najpiękniejsze, aby podobać się i pouczać.

8

Zagadnienia poetyki:

W Odrodzeniu szukanu: genus proximum poezji (sztuka czy poezja), differentia specifica poezji ( naśladowanie czy fikcja), a także źródeł, funkcji i celów poezji, zastanawiano się nad przedmiotem poezji i jej formą. Roztrząsano, jaki jest stosunek poety, dzieła i odbiorców, jaka jest główna wartość poezji. Zagadnienia te zostały w XVI wieku rozwiązane w zgodzie z estetyką klasyczną.

9

Genus proximum poezji:

• Odrodzenie zaliczało poezję do sztuki. Nie w znaczeniu sztuki pięknej, lecz w znaczeniu umiejętności. Za g.p. poezji była uważana sztuka posługująca się mową, w przeciwstawieniu do sztuki realnej, produkującej rzeczy, a nie słowa. Poezja była zaliczana do sztuk słownych, czyli instrumentalnych, w przeciwieństwie do realnych, czyli wytwórczych.

Wahano się czy poezja jest sztuką, rzeczą kunsztu, czy „poetyckim szałem”

• Odr. zaliczało poezję do filozofii (Tomitan, Grifoleg). Oznaczało to, że poezja jest nie tylko umiejętnością, ale i wiedzą. Od filozofii zaś różni się tym, że przemawia za pomocą metafor.

Ponadto poezja włączona do filozofii była traktowana jako jej narzędzie działania, a nie jak część, czy narzędzie poznania.

• Odr. Zaliczało poezję do historii, ponieważ przedstawiała charaktery, czyny podobnie jak historia.(Scaliger)

Zasadniczą była jednak koncepcja, która zaliczała poezję do sztuk. Humaniści powoływali się na starożytnych, zaliczając poezję do sztuki, filozofii czy historii. Jednak w rzeczywistości odrodzenie odbiegało od klasycznego antyku, dla którego poezja była natchnieniem.

10

Differentia specifica poezji:

• cechę swoistą poezji początkowo widziano w łączeniu przez nią pożytku z przyjemnością (miała pociągać i cieszyć, pouczać, wzruszać i wstrząsać, dawać pożytek duszy, nie ciała).

• Później, pod wpływem Arystotelesa, zwrócono uwagę na funkcję poezji, jaką jest - naśladowanie, posługujące się mową (imitatio)

• inni uważali, że differentia specifica poezji leży w jej przedmiocie; przedmiotem zaś jej jest fałsz, fikcja.

• Także mowa wiązana była niejednokrotnie uznawana za d.s.

11

Cel poezji:

• wyjściowym przekonaniem było równa ranga takich celów jak: pożytek i przyjemność. Pożytek poezji pochodził z jej treści, a przyjemność ze słów i ich ozdobności. Wtedy też wypłynęły dwa warianty poglądu, które zachowały dwoistość, ale nie ich wzajemną niezależność: Poezja jest pożyteczna, bo przyjemna. Poezja jest przyjemna, bo pożyteczna.

• W drugiej połowie XVI wieku pojawiła się myśl, że w poezji chodzi tylko o pożytek moralny, religijny, polityczny. W tej sytuacji pojawili się też zwolennicy tezy przeciwnej - w poezji chodzi jedynie o przyjemność. Dlatego też niektórzy historycy widzą w poetyce renesansowej dwa typy i prądy: moralistyczny i hedonistyczny.

• Pożytek poezji - widziano w tym, że uczy żyć, że wstrząsa uczuciami i przez to je oczyszcza, że daje spokój duszy i katharsis

• Przyjemność wynikała z faktu, że lubiano identyfikować się z losami, uczuciami bohaterów, które sami znamy z życia; przyjemnym było też doznawanie uczuć litości, jakie budziła tragedia, przyjemny był wdzięk słów, słodycz rymów, kwiecistość figur poetyckich, harmonia, kunszt poety. Poezja cieszyła tym, że była naśladowaniem rzeczywistości . Castelvetro uważał, że poezja cieszy ludzi, gdy ich uczy, gdy zdaje urzeczywistniać ich pragnienia, gdy mogą treść jej odnieść do siebie.

• Innym celem stawianym poezji przez renesans było to, że budzi w duszach podziw i zdziwienie

12

Prawda a fałsz; prawda a piękno:

• Dwubiegunowość poetyki Odrodzenia: z jednej strony miała być ona naśladowaniem rzeczywistości (jak chciał Horacy, Platon, Arystoteles), z drugiej zaś sama poetyka przyjmowała, że do poezji należy bajka, a więc fikcja, fałsz.

• Rozwiązanie tych niezgodności polegało na wytworzeniu idei, że poezja zawiera prawdę, ale alegoryczną, ukrytą lub, że w poezji jest zarówno prawda, jak fikcja. Robortello uważał, że poezja robi założenia fałszywe, ale wyciąga z nich prawdziwe wnioski.

• Wielu było autorów poetyk, którzy opowiedzieli się jednoznacznie za tym by naśladować to, co wymyślone i udawane (Capriano, Correa)

• Fracastoro uważał, że poecie nie wolno wymyślać rzeczy niezgodnych z prawdą, ale wolno tworzyć fikcje, które zbliżają się do prawdy w swym wyglądzie, znaczeniu, alegorii.Jeśli rzeczom brak jest piękna i wielkości, to zadaniem poety jest dodać im piękna i wielkości.

• Na ogół cel estetyczny poezji był na drugim planie wobec moralnego i hedonicznego

• Z biegiem czasu coraz bardziej istotne stawało się piękno poezji, zaczęto je utożsamiać z jej doskonałością

13

Treść i forma poezji:

• panował pogląd iż tworzywem poezji są słowa, a przedmiotem - rzeczywistość, skopiowana lub wymyślona. Stąd jej dwoistość - słowa (verba) i rzeczy (res). Rzeczy stanowią materię poezji,czyli jej treść, a wiersz jej narzędzie, czyli formę.

• Mimo znacznej jednolitości poetyki były dwa prądy: jeden, który reprezentował Scaliger, był skupiony na res, a drugi (np. Robortello) na verba (dykcję, dobór słów, ich ekspresywność, styl). Zwolenników miało także rozwiązanie pośdrednie, mówiące, iż w poezji treść jest równie ważna jak forma.

• Forma poetycka miała być jasna - różna od potocznej, bardziej swobodna i niezwykła, ozdobna. Nie było natomiast zgody, czy mowa poetycka musi być wiązana.

14

Poeta a odbiorca:

• przeważające przekonanie odrodzenia było takie, że poezja musi się liczyć z tymi, którzy ją będą słuchać, czytać

• inne mówiło, że celem poezji jest dzieło, a odbiorca niech się do niego dostosuje (Arystoteles)

• ostatecznie poetyka Odr., w pewnym stopniu liczyła się z odbiorcami poezji i uwzględniała psychologiczne jej działanie.

15

Reguły i wolność:

• ówczesna poetyka opierała się na przekonaniu, że poezja podlega regułom. Znajdowała je u Horacego, Arystotelesa, którego reguły dla tragedii stały się dogmatami

• pozycja reguł była jednak szczególna, gdyż ustalano je jedynie dla tragedii, w której renesans się nie lubował

• reguł poetyckie rozumiano bardzo ściśle, ich rozwój zaczął się od luźnych reguł, potem szedł ku ich systemowi. Z czasem reguły stawały się bardziej kategoryczne. Niektóre poetyki niewiele miejsca pozostawiały swobodzie poety.

16

Wartość poezji:

• o moralnej i społecznej wartości poezji było w traktatach więcej niż o wartości estetycznej czy poetyckiej

• poetyki zestawiały wymagane od poezji zalety, np. wspaniałość, piękno, szybkość, obyczajnosć, prawda, kunszt (Trissino); jasność, ozdobność, żywość, obyczajność, prawda, powaga (Minturno)

• fala arystotelyzmu przyniosła inne wykazy zalet poetyckich: ład, wielkość, jedność, prawdopodobieństwo, cudowność, patos.

• Za najwyższą wartość poezji Odr. Miało odpowiedniość (układu wątków, budowy charakterów, doboru słów), czyli zasadę decoro

17

Rozwój poetyki cinquecenta:

• poglądy wyjściowe były dość jednolite, wzięte z tradycji, zaczerpnięte z 4 źródeł. Z nich renesans wybrał to, co mu odpowiadało, najwięcej z Horacego.

• Scalenie luźnych myśli w system nastąpiło w połowie XVI w, wtedy gdy klasyczny renesans w sztuce minął

• Tezy renesansowego horacjanizmu, panujące do ok. połowy XVI wieku: poezja ma dawać: przyjemność, pożytek i wzruszać; przedstawiać prawdę, ale i fikcję, fantazje, cudowności; być sztuką, która korzysta z wzniosłych natchnień; podlegać regułom, jednak poeta ma swobodę w doborze wątków i słów; odtwarzać rzeczywistosć za pomocą słów, które powinny być ozdobne; słowa pisane wierszem powinny odpowiadać wątkowi zgodni z zasadą decorum; powninna kryć głęboką treść, być alegorią; może mieć rózne style, rodzaje, tonacje.

• Przemianę wywołało odkrycie „Poetyki” Arystotelesa; wiele jego myśli wcielano do koncepcji horacjańskiej. Zwrot spowodowała natomiast mimesis, ale rozumiana nie jako kopiowanie, lecz naśladowanie.

18

Arystoteles i Awerroes:

• autor komentarza do „Poetyki” Aryst., komentarz bardzo fałszywy; Awerroes nie zdawał sobie sprawy czym jest tragedia (sic!); to właśnie przez jego złą interpretacją poglądów Aryst., źle zrozumiano jego poetykę. Największy błąd Aw. - uznanie mimesis jako kopiowania rzeczywistosci.

19

Imitatio

• rozumiano ten termin na różne sposoby jako: barwienie, inwencja, wymysł, odtwarzanie idei.

• Dylematem poetyki renesansowej było to, że naśladowanie zawiera fikcje i wymysły, a więc nie zawiera prawdy. A przecież prawda jest nad wszystko cenna. Rozwiązaniem tego peoblemu było następujące: jeżli poezja nie może dojść do prawdy, niech się do niej zbliża np.. przez alegorię. W ten sposób prawdopodobieństwo stało się wraz z naśladowaniem kluczowym pojęciem późnorenesansowej poetyki.

20

Przebłyski nowych myśli

• rozwój poetyki: do połowy stulecia (XVI w) pod hasłem Horacego, w 2 połowie Arystotelesa. Arystoteleizm był w pewien sposób umowny, gdyż więcej w nim było wpływów horacjańskich i Awerroesa, niż samych idei Arystotelesa. Jednak pewne jego myśli przesiąknęły do estetyki XVI w:

1. Pojawiła się świadomość i odrębność poezji ( wcześniej była traktowana jako dodatek do filozofii, etyki)

2. Obok klasyków, chwalących reguły, pojawili się tacy, którzy chcieliw poezji zostawić dużo swobody i9 fantazji

3. Rozpowszechniał się pogląd, ze poezja jest sama w sobie celem, a nie tylko środkiem. Przyjemność zaczęła górować nad pożytkiem.

4. Odchodzi się od traktowania poezji jako umiejętności; uznaje się ją za twórczość, inwencję

5. Zaczęto wypowiadać w poezji siebie, a nie to co zewnętrzne

6. Odchodzono od skłonności racjonalistycznych ku entuzjazmowi, cudowności

7. Błysnęła myśl, że w poezji ważna jest jej własna doskonałość, a odbiorcy mają się do niej dostosować

• wszystkie te myśli pojawiły się w późnym Odr, ale się nie rozpowszechniły

• podumowując można stwierdzić, że poetyka odr. Miała początkowo punkty wspólne, ale z biegiem czasu zaczęły się tworzyć jej warianty

---