SZTUKA POETYCKA

NICOLAS BOILEAU DESPRÉAUX

Przekład i opracowanie: Maria Grzędzielska

Urodzony 1 listopada 1636, zm. 13 marca 1711, francuski poeta i krytyk literacki, historiograf Ludwika XIV, członek Akademii Francuskiej, autor: "Satyr", "Listów", poematu "Sztuka poetycka" - nazywanego kodeksem klasycyzmu.

Wstęp:

Ksawery Dmochowski pisząc w 1788 roku swoją Sztukę rymotwórczą przerobił L'Art poétique autorstwa Boileau, uwzględniając jednak rezultaty dyskusji krytycznych XVIII wieku.

Boileau tworząc swoje dzieło adresował je do innych pisarzy, nie myśląc nawet że mogłaby być wykorzystywana w szkołach. Sztuka poetycka jest poematem dydaktycznym, ale również esejem krytycznym, esejem krytycznym oraz pamfletem, ponieważ można tu dostrzec nie tylko rady i wskazówki dotyczące sztuki pisarskiej, ale również pewne przytyki skierowane do innych twórców. Boileau najchętniej sięgał do Sztuki poetyckiej Horacego, widać u niego wiele podobieństw, nie jest to jednak plagiat, a jedynie naśladowanie typowe dla ówczesnych - dlatego na Sztukę poetycką Boileau złożyło się ponad półtora wieku refleksji poetykalnej.

Poeta którego Boileau uznał za twórcę przełomu to Malherbe - to on uporządkował wersyfikację i składnię poetycką, wykluczył nadmiar neologizmów i pedantyzmów wprowadzonych przez Ronsarda. Działalność Malherbe'a przypada na pierwsze trzydziestolecie XVII wieku, obejmuje głównie sprawy języka poetyckiego.

Kiedy Boileau debiutował pierwszą satyrą w 1660 roku, zastał już poetykę klasyczną przygotowaną przez pokolenie poprzedników: Jean Chapelain, Guillaume Colletet, Hippolyte-Jules La Mesnardière.

Jako traktat - dzieło Boileau - ma wiele braków, nie jest systematyczna, kompletna ani obiektywna. Jeżeli zaś spojrzy się na nią jako na dzieło literackie będące wyrazem poglądów poety, choć afabularne i fikcjonalne, lecz poetycko ukształtowane i ma dużo wdzięku.

Boileau należał do stanu miejskiego, w którym dykasteria urzędnicza „szlachta w togach”, tworzyła elitę intelektualną. Jego ojciec był urzędnikiem sądownictwie. Nicolas używając przydomka Despréux, nawiązał kontakty ze szlachtą w togach, należał do kręgu prezydenta paryskiego parlamentu p. de Lamoignona, na zebraniach w jego domu, wśród uczonych humanistów czytał fragmenty swojego poematu.

Treść doktryny Boileau jest zgodna z poglądami jego wieku. Poezja służy celom moralnym, wymaga wrodzonego talentu, polega na naśladownictwie, które powinno być prawdopodobne i stosownie wykonane ku czemu wiedzie je rozum. Boileau wniósł w nią od siebie zasadę dobrego smaku, w którego imię w satyrach i pomniejszych utworach zwalczał jako krytyk złą literaturę.

Z czasem ocena wartości Sztuki poetyckiej uległa zmianie - zawartość merytoryczną poematu uznano za banalną, a formę literacką za dosyć nierówną (tu ze względu na łatwe rymy). To poemat, który najpierw przeceniono mianując go na vade-mecum klasyka, a potem zlekceważono jako upiora pseudoklasycyzmu.

Księga I

* prawdziwego poetę cechuje talent poetycki, będący darem niebios i nawet największe wysiłki nie połączone z talentem nie dadzą oczekiwanego efektu

* ważne jest by realnie oceniać swoje możliwości, a miłości do rymów nie odczytywać jako oznaki talentu

* należy w rzemiośle pisarskim kierować się rozumem, to on pomoże przy doborze właściwego rymu, rym długo dojrzewa w umyśle

* trzeba unikać rozwlekłych opisów, które nudzą i zniechęcają czytelnika, konieczny jest w tej kwestii umiar

* styl jednostajny i równy szybko zaczyna nużyć, dlatego trzeba umieć płynnie przechodzić od powagi do słodyczy, od gniewu w żart

* krytykuje burleskę(Powstała w XVIII wieku jako parodia poważnych tematów, często dzieł operowych lub operetkowych. W formie plebejska, nierzadko wulgarna)i namawia by skłaniać się raczej ku wytwornej figlarności Marota (francuski poeta renesansowy)

* podkreśla konieczność zachowania średniówki oraz unikanie zestawiania w sąsiedztwie samogłosek, ponieważ wiersze niemile brzmiące dla ucha wiele tracą w odbiorze

* jako pierwszy uporządkowaniem francuskich rymów, średniówek itd. zajął się Villon(jeden z najwybitniejszych poetów francuskich epoki średniowiecza, autor Małego testamentu i Wielkiego testamentu), Ronsard(poeta francuski, główny przedstawiciel renesansowej poezji francuskiej, przywódca Plejady, nazywany księciem poetów, wprowadził do poezji francuskiej formy antyczne - ody, elegie oraz włoskie sonety miłosne) chcąc to wszystko jeszcze bardziej uładzić wprowadził zamieszanie i dopiero gdy pojawił się Malherbe pokazał jak ma wyglądać poprawne rymowanie wierszy, jest źródłem wzorów dla innych twórców

* „We wszystkim co piszecie, niech cześć dla języka

Nawet wśród uniesienia święcie was przenika.

Daremnie dźwięcznym brzmieniem głaszczecie me zmysły,

Gdy zwrot jest niepoprawny lub termin nieścisły

Umysł mój nienawidzi hucznych barbaryzmów

Ni w wierszu nadmuchanym pustych solecyzmów”

* utwór poetycki powinien być tworzony bez pośpiechu, należy je dopracować w najdrobniejszym szczególe, dzieło ma tworzyć jednolitą całość, początek, środek i koniec mają się ze sobą ściśle łączyć

* trzeba dążyć do samokrytyki, potrafić znaleźć swoje błędy i je poprawić, koniecznie trzeba doceniać przyjaciół którzy służą swoją radą, pomagają dostrzec pewne niedociągnięcia w utworze, w odróżnieniu od pochlebców, którzy wykpią błędy za plecami twórcy

Solecyzm to błąd językowy, na połączeniu poprawnych formalnie wyrazów w niepoprawną konstrukcję składniową (np. Używam długopis.)

Księga II

W księdze tej omówione są głownie gatunki antyczne takie jak: sielanka, elegia, oda, epigramat i satyra.

Sielanka:

* ma być skromna, bez przepychu, ale miła dla oka

* tok jej ma być prosty

* ma być pełna słodyczy, unikać gromkich słów(czyli unikać rogów i surm, a pozostać przy fletach i obojach)

* zaleca unikania imion ludowych, np.; zastępowania Licydasa - Piotruchem

* wzorem mają tu być Teokryt i Wergiliusz (Boileau opowiadając się tu za wzorem sielanki antycznej, zdaje się pomijać fakt, że Teokryt stosował właśnie imiona swojskie)

Elegia:

* „W powłóczystej płaczebna elegia żałobie

Umie włos rozpuściwszy zawodzić na grobie.

Miłości też wyraża słodycz i boleści;

Gromi, drażni kochankę, chwali ją i pieści.”

* by stworzyć wiarygodną i poruszającą elegię, należy używać do tego również serca, nie da się prawdziwie oddać w poezji uczuć których się nie zna

Oda:

* tematem jej są bogowie, bohaterzy, słynni atleci, zwycięzcy,

* Boileau krytykuje twórców którzy opiewając czyny swoich bohaterów, wylicza kolejno ich dokonania

* nałożone na odę rygory sonetów( 4+4,3+3), wykluczenie możliwości powtórzenia się jakiegoś rymu, doprowadziło do tego, że ciężko jest stworzyć taki utwór

Epigramat:

* to „zręczne słówko” zamknięte w rymującym się dwuwierszu, zapożyczone zostało od Włochów

* dobrze przyjęty, chętnie posługuje się nim tragedia

* nie należy tego żartu słownego nadużywać oraz uparcie zabiegać by epigramat miał w sobie jakąś ukrytą złośliwość, przytyk

Satyra:

* istotą jest komiczne wyolbrzymienie

* ma ukazywać prawdę „Lecz piękne jest i wtedy gdy razi do żywa”

* Regniera krytykuje za zbyt gorszący język, który razić może niektórych czytelników

* należy uważać by ostrze satyry nie zostało wymierzone w „Pańskie ołtarze”

Księga III

tragedia

autor powinien tworzyć tak by „ z przedmiotu ohydnego powabny uczynić”, by oczarować widza pokazując wszystko z bliska,

- dzieła powinny być wartościowe by nawet po latach chciano je wystawiać,

- sztuka ma rozgrzewać serce odbiorcy i wzruszać, a nie nudzić,

- powinna odznaczać się zwięzłością, jasnością, przejrzystością intryg,

- miejsce akcji, powinno być określone na początku, a sama akcja ma się snuć umiejętnie

- widz chce żeby sztuka „w jednym miejscu, dniu jednym i jedno zdarzenie” przedstawiała,

- zdarzenia mają być wiarygodne, „podobieństwu do prawdy czasem prawda przeczy”, nie wzrusza to w co się nie wierzy,

- różne perypetie :gdy w akcji zaplątanej w gęstej intryg sieci, znienacka objawione jądro tajemnicze zmienia sprawę i nowe daje oblicze”

- aktorzy powinni być przebrani i nosić stosowne maski, po scenie chodzić w wysokim koturnie,

- w przedstawieniu powinno się powiązać chór z tokiem dramatycznych zdarzeń,

- do serca widza można też dotrzeć poprzez romanse bohaterów ważne, żeby nie robić z nich „tkliwych pasterzy”

- bohaterowie romansów powinni strzec się małostek ale nie powinni unikać słabostek (płacz po dziewce)

- każdy bohater powinien odznaczać się odmiennymi zaletami, aby można było badać różne obyczaje

- „gdy pragnie utworzyć całkiem nową postać niech od początku zawsze zgodna z sobą będzie tak jak się pokazała, jednakowa wszędzie”

- ważna zasada decorum (zasada zgodności treści z formą) i konwencjonalność

- budowanie nastroju „ściszcie mowę, gdy oczy są zalane łzami by mnie do płaczu skłonić, wpierw zapłaczcie sami”

- tworzyć tak, aby sztuka została zapamiętana przez odbiorcę,

-„wieść odbiorcę od cudu do cudu przez wiersze a gdy każdy rys żywo uwagę przynęci, całością dzieła wyryć się mocno w pamięci”

Epika

- „dech poezji epickiej szerszy niezrównanie w licznych działań i zdarzeń długiej opowieści z fikcji, mitem się żywiąc czerpie swoje opowieści”

- poeta tworzy ułudny piękny i fantastyczny obraz „weseli się tysięcznymi cudy”

- wprowadzanie motywów mitologicznych, „tu każde imię zda się stworzone dla wierszy”

- trzeba umieć połączyć temat chrześcijański z pogańskim, żeby nie pozbawiać utworu blasku,

- autor powinien wprowadzić postać odznaczającą się cnota, męstwem, a wady niech będą godne bohatera. Widza nużą jedynie wulgarnych zdobywców wyczyny

- autor powinien uważać, żeby nie „przeciążyć opowieści” zdarzeniami. Powinna się toczyć żywo, niech „bogactwem raduje oczy”

- poważny temat przedstawiony tak by nie gubić odbiorcy w szczegółach „błahostkom tym pióra poświęcać nie należy”,

- początek dzieła powinien być prosty, dalsza część powinna liczne przybierać figury „niech żywe daje oku obrazy i świeże”

- by poemat był świetny potrzeba czasu, mozolnej pracy bo to nie może być dzieło przypadku

Komedia

- kolebka są Ateny

- komedia nie może szczędzić mądrości, cnoty i honoru

- komedia powinna nauczyć się bawić bez złości, powinna uczyć

- „studium natury winno być jedynym wzorem dla tego, kto komicznym chce zostać autorem”

- autor powinien dobrze poznać człowieka by wiedzieć jak przedstawić pyszałka, rozrzutnika, dziwaka czy zazdrośnika

- postacie powinny odznaczać się typowością

Wiek młodzieńczy porywczy, gorący i żywy , płochy i w pragnieniach niestały

Wiek męski dojrzalszy, większa w nim rozwaga

Starość smutna, skąpstwo narzeka wychwala co było

Niech się nigdy nie zdarzy starym mówić jak młodzi, młodym jak starzy

- powinno wyłączyć się z tekstu elementy tragicznych rozpaczy

- w szlachetny sposób powinny być strojone żarty

- sceny powiązane ze sobą

Księga IV

Opowieść o lekarzu samochwale z Florencji, przez którego różne nieszczęścia spadały na ludzi. Pewien ojciec umarł z krwi upustu, czyjś brat z purgacji, inny u czubków skończył z powodu bólu głowy. Wrogości ludzi nie umiał sprostać przeniósł się z miasta do księdza bogacza jedynego z jego druhów żywych. Eks-medyk zabrał się za przebudowę domu, chciał wznosić salon, przenieść przedpokój, inaczej skręcić schody. Przyszedł murarz, wysłuchał zaczął poprawiać. Wyszedł niezły architekt z kiepskiego medyka.

Morał „lepiej domy budować jeśli umiecie, pracować użytecznie, szacunek mieć przeto. Niż być nędznym pisarzem i płaskim poetą”

W trudnej sztuce pióra, sztuce rymowania między złym a najgorszym nie masz stopniowania.

- pisarze nie powinni być zanadto dumni, zawsze trzeba zważać na krytykę i poprawiać błędy

- niech poezja będzie bogata w naukę, niech splata piękno i pożytek. Każdy mądry czytelnik oprócz zabawy chce z rozrywki czerpać korzyści

- każdy twórca powinien żyć w cnocie i ją cenić, unikać zazdrości i złości

- niech pisanie nie będzie dla nich najważniejsze, niech podtrzymują przyjaźnie, budzą zaufanie, trzeba żyć z ludźmi i z nimi rozmawiać

- niech sława i złoto nie będą jedynym celem, za talent trzeba podziękować muzom i obchodzić ich święto

Niech mistrzem będzie Horacy niech pisarzom ducha zagrzewa do pracy

---