E. Sarnowska, „Przeszłość poetyki”, rozdz. VII, s. 333 - 353.
Wł. Tatarkiewicz, „Historia estetyki” t.3, s. 210 - 211.
Juliusz Cezar Scaliger (1484 - 1558) ur. się prawdopodobnie w Padwie. Studiował w Padwie i Bolonii. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym (malował, pisał wiersze, znał się na muzyce, znał medycynę). Uważany za przełomowego myśliciela, choć wiele przypisywanych mu dokonań nie jest jego zasługą (w rzeczywistości przypisywano mu to, co było dziełem mniej znanych uczonych) np. reguła „trzech jedności” w dramacie.
Jego głównym dziełem, wydanym pośmiertnie, bo w 1561 r. jest „Poetyka w siedmiu księgach („Poetices libri VII”). Jego praca kontynuowała linię rozwojową renesansowego arystotelizmu - nie jest to manifestacja gruntownych przemian w myśleniu o poezji. Zlewają się tu różne tradycje teoretycznoliterackie tworząc spoistą syntezę. Dzieło było bardzo popularne w swoim czasie, zyskało miano summy poetyki. Uznane za kompendium wiedzy o poezji, za cenny i zasobny w reguły tworzenia podręcznik.
We wstępie „Poetyki...” Scaliger wyjaśnia intencję stworzenia dzieła. Są to: rozwinięcie, usystematyzowanie i udoskonalenie zastanej teorii poezji, sporządzenie instruktażu dla twórców. Scaliger chciał wystąpić w roli pośrednika między antyczną poezją a jej odbiorcami (dlatego też zaprezentował porównawczą ocenę i analizę dorobku twórczego poetów dawnych i nowszych, przedstawił sztukę krytycznoliterackiego osądu).
Miejsce poezji w świecie kultury Scaliger sytuował na równym miejscu z historią (językowy charakter tworzywa poezji jest podstawą klasyfikacji). Podobieństwem miałyby być przedmiot oraz środki, jakimi posługują się obie dziedziny, a główną różnicą to, ze historia przekazuje prawdę, a poezja tworzy fikcję używając kunsztownego języka, przedstawia obraz przedmiotu, zasadza się na naśladowaniu.
Jego definicja poezji jest echem słów Arystotelesa: „Poezja całkowicie polegająca na naśladowaniu […] nie tylko przedstawia za pomocą słów rzeczy, które były, lecz także te, których nie było, jak gdyby istniały, i ukazuje, jakimi być mogły lub powinny”. Ponadto wg Scaligera poezja powstaje w ramach założeń i przepisów, które organizują całość procesu twórczego i determinują jego rozwój, kierunek i realizację.
Główne poglądy:
Poezja jest jedną ze sztuk, których celem jest „imitatio”, czyli naśladowanie:
Naśladowanie to przedstawianie rzeczy wedle norm natury. Sztuka naśladowcza uzależniona jest od umiejętności, przyswojenia reguł i norm tworzenia. W myśl takiego rozumienia sz. n. włączył do niej również taniec. Liryka natomiast nie mieściła się w jego pojęciu imitacji.
Sztuka mimetyczna była wartością samoistną. Opierała się na apoteozie twórczych możliwości sztuki poetyckiej oraz eksponowaniu jej roli wobec natury. Odwoływała się także do idealistycznej koncepcji sztuki (chodziło o przedstawianie obiektów uformowanych według doskonałych norm i wzorów, tzn. trzeba przedstawiać ludzi, ale typowych dla epoki; przedstawiać rzeczy nie tylko takimi jaki są, ale też takimi, jakimi mogłyby być).
Najdoskonalej funkcję mimetyczna spełnia epopeja.
Natura nie jest doskonała, więc sztuka może i powinna dzieła swe robić lepiej:
Scaliger uważał, że w naturze panuje przypadkowość. Nie ma w niej idealnego modelu. Zadaniem poezji zatem jest jednoczenie w dziele poszczególnych najdoskonalszych obiektów naturalnych.
Poeta jest zatem twórcą czegoś doskonalszego niż sama natura, jest kreatorem, źródłem i pierwszą przyczyną poezji. Za idealnego twórcę Scaliger uważał Wergiliusza. Eneasz byłby zatem idealnym bohaterem, gdyż jest połączeniem cech idealnych (Homer „porozrzucał” te cechy po rożnych bohaterach). Jest to tzw. tendencja do integrowania w obiekcie artystycznym cech przedmiotów realnych.
Należy jednak pamiętać, że pierwowzory tkwią z świecie empirycznym a artysta dokonuje selekcji bądź integracji odpowiednich cech w swoim umyśle. Jednak proces mimetyczny ulega skomplikowaniu prze dorobku sztuki poetyckiej. Istnieją już bowiem gotowe realizacje doskonałych rzeczy. Nie ma więc potrzeby powracać do zdeformowanego świata. Wytwarza się coś, co staje się medium między poetą a naturą, tym czymś jest utwór literacki. W ten sposób Scaliger tłumaczy postulat naśladowania utworów starożytnych (Scaliger preferował utwory łacińskie, uważał je za doskonalsze).
Pouczenie jako dalszy cel poezji:
Funkcja poety i poezji jest naśladowanie. Proces mimetyczny nie jest jednak celem samym w sobie. Celem nadrzędnym jest uczenie w sposób przyjemny (od Horacego).
Pouczenie jest warunkowane przez „prudentia” - rozsądek i wiedzę zarazem, oraz przez „delectare” - nacechowanie estetyczne. Pouczenie natomiast służy celowi ostatecznemu: „cel najważniejszy na zewnątrz nas - Bóg. I jeden w nas - Szczęśliwość”.
„Prudentia” realizowane jest poprzez adekwatność przedstawienia poetyckiego do rzeczywistości lub prawdopodobieństwa.
„Delectare” natomiast musi spełnić cztery warunki:
a) efficacia: dobranie odpowiednio efektywnych przedmiotów np. dobór środków ekspresji decydujących o plastyczności stylu; jest czymś, co „zmusza słuchacza do słuchania”;
b) varietas: różnorodność np. łączenie różnych stylów w dziele;
c) verisimilitudo: prawdopodobieństwo;
d) suavitas: słodycz; należy do czynników warunkujących specyfikę poetyckiej ozdobności.
Cel dydaktyczny był pojmowany jako aksjomat epoki. Należy wykształcać w ludziach właściwą postawę życiową, pobudzać do wewnętrznego doskonalenia - wymuszać działania, których konsekwencją będzie szczęście. Poeta to zadanie spełnia poprzez ukazywanie uczuć i charakterów, doskonałych działań, które wywołują w odbiorcy chęć naśladowania (pod warunkiem, ze odbiorca zaakceptuje wewnętrzne pouczenie).
Poezja podlega regułom:
Scaliger twierdził, że „w każdym rodzaju rzeczy jest coś zasadniczego i słusznego; resztę należy stosować do tego wzoru i zasady”.
Reguły sztuki poetyckiej dzieli na dwie kategorie:
zasady uniwersalne - np. zas. prawdopodobieństwa, decorum;
zasady bardziej szczegółowe.
Istnieją także trzy aspekty procesu tworzenia: przedmiot, sposób i środki naśladowania. Jest także cel, który u Scaligera jest jeden - szczęście/Bóg.
Analogia poezji i plastyki:
Scaliger odróżnia materię i formę, oraz ozdoby i akcesoria:
|
Poezja |
Rzeźba |
Przedmiot/cel |
Np. Cezar |
Np. Cezar |
Materia |
Słowa |
Brąz, marmur, miedź |
Forma |
Ukształtowanie i rozłożenie słów |
To, przez co zostaje wyrażona np. żywość, ruch, pozycje itp. |
„Ozdoby i akcesoria” |
Rytmy, figury, barwy wyrazów |
Np. toga, zbroja itp. |
Poezja wytwarza „malowidła dla uszu” - obrazy rzeczy, które przez słuch dochodzą do świadomości.
Piękno jako utworzony z właściwej miary, kształtu i barwy wygląd, który sprawia przyjemność (zgodnie ze starożytną tradycją):
Główną przyczyną piękna jest „zgodność”.
Podziały genologiczne (np.):
ze względu na sposób naśladowania: genus narrativum (bezpośrednia narracja odautorska), genus mixtum („opowiada poeta i wypowiada dialogi”), genus drammaticum (dialogowa forma wypowiedzi);
ze względu na schematy metrów np. senar dyktaliczny - epopeja, dystych elegijny - elegia;
ze względu na naśladowanie wskazujące na charakter świata przedstawionego, np. w tragedii wydarzenia doniosłe i straszne; w komedii igraszki, uczty, zaślubiny; w epopei wódz, koń, zwycięstwo, flota itp.
ze względu na przesłanki filozoficzno - artystyczne: najdoskonalszym gatunkiem jest epopeja, na drugim miejscu komedia i tragedia.